عاسىرلار قويناۋىنىڭ قۇپيا تىرلىگىنەن سىر شەرتىپ، جازبا مادەنيەتىنىڭ جەلىسىن ۇزبەي جالعاپ كەلگەن ۇلگىلەردىڭ ءبىرى - شەجىرەلىك سيپاتتاعى ادەبي جادىگەرلىكتەر. شەجىرە ۇعىمى «شادجرات» «بۇتاق»، «تارماق» ماعىناسىندا اراب تىلىنەن ەنگەنى بەلگىلى.  قازاق قاۋىمىنا «تاريحناما» دەگەن بالاما ماعىناسىندا قولدانىلىپ كەلگەن استارى تەرەڭ اسىل ءسوزدى ورىس حالقى «لەتوپيس»، «جىلناما» دەپ اتاسا، «گەنەالوگيا»، «بيوگرافيا» ۇعىمى دا شەجىرە ماعىناسىنان الشاق كەتپەيدى.

ورتا ازيادا ءومىر سۇرگەن ورتاعاسىرلىق قالامگەر قولىنا قالام الۋى ءۇشىن تۇركى تىلىمەن قاتار اراب، پارسى تىلدەرىن دە مەڭگەرۋى قاجەت بولدى. سوندىقتان بىرنەشە ءتىلدى مەڭگەرۋىمەن قاتار، ەتنوستىق تىرەگى ورنىعا قويماعان حالىقتار ومىرىندەگى قىم-قۋات كەزەڭنىڭ تىرلىك-تىنىسى مەن وبەكتيۆتى، سۋبەكتيۆتى فاكتورلاردى تەرەڭ تۇيسىگىمەن تۇيىندەي الاتىن ينتەللەكتۋال تۇلعالار جەكە-جەكە شاڭىراق كوتەرىپ جاتقان كورشىلەس ەلدەردەگى ساياسي احۋالدىڭ ءىزىن سۋىتپاي، قاز-قالپىندا بەينەلەگەن كوركەم شەجىرەلەردى دۇنيەگە اكەلىپ جاتتى. ولارعا زاحير اد-دين مۇحاممەد بابىردىڭ «بابىرناما»، زەين اد-دين ءۆاسيريدىڭ «باداي ال-ۆاكاي»، مۇحاممەد حايدار دۋلاتتىڭ «تاريح-ي راشيدي»، وتەمىس قاجىنىڭ «شىڭعىسناما»، كامال اد-دين بينايدىڭ «شايبانيناما»، «تاۋاريح-ي گۋزيدا-ي نۋسرات-ناما»، عۇلام ءشادىنىڭ «فاتح-ناما»، ابىلعازى يبن اراب مۇحاممەدحاننىڭ ء(باھادۇر حان) «شاجارا-ي تۇرك»، قادىرعالي قوسىمۇلىنىڭ «جاميع-ات تاۋاريح» سىندى جانە ت.ب. كوپتەگەن تۋىندىلاردى جاتقىزۋعا بولادى.

عاسىرلار قويناۋىنىڭ قۇپيا تىرلىگىنەن سىر شەرتىپ، جازبا مادەنيەتىنىڭ جەلىسىن ۇزبەي جالعاپ كەلگەن ۇلگىلەردىڭ ءبىرى - شەجىرەلىك سيپاتتاعى ادەبي جادىگەرلىكتەر. شەجىرە ۇعىمى «شادجرات» «بۇتاق»، «تارماق» ماعىناسىندا اراب تىلىنەن ەنگەنى بەلگىلى.  قازاق قاۋىمىنا «تاريحناما» دەگەن بالاما ماعىناسىندا قولدانىلىپ كەلگەن استارى تەرەڭ اسىل ءسوزدى ورىس حالقى «لەتوپيس»، «جىلناما» دەپ اتاسا، «گەنەالوگيا»، «بيوگرافيا» ۇعىمى دا شەجىرە ماعىناسىنان الشاق كەتپەيدى.

ورتا ازيادا ءومىر سۇرگەن ورتاعاسىرلىق قالامگەر قولىنا قالام الۋى ءۇشىن تۇركى تىلىمەن قاتار اراب، پارسى تىلدەرىن دە مەڭگەرۋى قاجەت بولدى. سوندىقتان بىرنەشە ءتىلدى مەڭگەرۋىمەن قاتار، ەتنوستىق تىرەگى ورنىعا قويماعان حالىقتار ومىرىندەگى قىم-قۋات كەزەڭنىڭ تىرلىك-تىنىسى مەن وبەكتيۆتى، سۋبەكتيۆتى فاكتورلاردى تەرەڭ تۇيسىگىمەن تۇيىندەي الاتىن ينتەللەكتۋال تۇلعالار جەكە-جەكە شاڭىراق كوتەرىپ جاتقان كورشىلەس ەلدەردەگى ساياسي احۋالدىڭ ءىزىن سۋىتپاي، قاز-قالپىندا بەينەلەگەن كوركەم شەجىرەلەردى دۇنيەگە اكەلىپ جاتتى. ولارعا زاحير اد-دين مۇحاممەد بابىردىڭ «بابىرناما»، زەين اد-دين ءۆاسيريدىڭ «باداي ال-ۆاكاي»، مۇحاممەد حايدار دۋلاتتىڭ «تاريح-ي راشيدي»، وتەمىس قاجىنىڭ «شىڭعىسناما»، كامال اد-دين بينايدىڭ «شايبانيناما»، «تاۋاريح-ي گۋزيدا-ي نۋسرات-ناما»، عۇلام ءشادىنىڭ «فاتح-ناما»، ابىلعازى يبن اراب مۇحاممەدحاننىڭ ء(باھادۇر حان) «شاجارا-ي تۇرك»، قادىرعالي قوسىمۇلىنىڭ «جاميع-ات تاۋاريح» سىندى جانە ت.ب. كوپتەگەن تۋىندىلاردى جاتقىزۋعا بولادى.

اتالىپ وتىرعان جازبالاردىڭ دۇنيەگە كەلگەن كەزەڭىندە ورتاازيالىق تۇركىلىك جازبا مادەنيەت جوعارى ساتىعا كوتەرىلدى، سەبەبى، ون عاسىردان استام ۋاقىت بويى اراب، پارسى، تۇركى تىلدەرىندە دۇنيەگە كەلگەن جازبالاردى ەسەپكە الماعاندا، تۇركيا، يران، اۋعانستان، ءۇندى، قىتاي، ەدىل بويى تاعى باسقا ەلدەرمەن ساياسي، ءدىني، ساۋدا بايلانىستاردىڭ ارقاسىندا كەلىپ قوسىلعان ۇلانعايىر قولجازبا تۋىندىلار بۇل ايماقتى جازبا مۇرالارعا تولى التىن قويماعا اينالدىردى. سونداي-اق بۇل كەزەڭدەگى ادەبيەت وزىنە دەيىنگى جازبالاردان سۋسىنداي كەلە انىق تولىسقان، كەمەلدەنگەن داۋىرگە ياعني قايتا ورلەۋدەن كەيىن رومانتيزم نىشاندارىنىڭ بىلىنە باستاعان كەزىنە تۇسپا-تۇس كەلدى. سان عاسىرلىق دامۋ بەلەستەرىنەن وتكەن فولكلور ۇلگىلەرىنىڭ مولىنان حاتقا ءتۇسۋى دە وسى كەزەڭدەگى كوركەم شەجىرەلەردىڭ ەنشىسىنە ءتيدى. مۇنىڭ ءوزى، ول داۋىردەگى ءسوز ونەرىنىڭ دامۋىندا جاڭا جۇيەنىڭ قالىپتاسىپ، تۇركى جازبا مادەنيەتىنىڭ ەلەۋلى جەتىستىكتەرگە جەتە باستاعانىن دالەلدەيدى.

قاي داۋىردە دۇنيەگە كەلگەن تۋىندى بولماسىن، ونىڭ ادەبي كوركەمدىك سيپاتىن انىقتاۋ ءۇشىن الدىمەن سول تۋىندىنىڭ جانرلىق نەگىزدەرى باستى باعدارعا الىنۋى ءتيىس. ويتكەنى، ادەبي تەك تۇرلەرىنە بايلانىستى جانرلار جۇيەسىنىڭ سارالانۋى دا كوركەم ادەبيەتتىڭ نەگىزگى سيپاتىن ايقىندايدى. جانردىڭ ەپوس، ليريكا، دراما سەكىلدى ءىرى تەكتەرىنىڭ ىشىندەگى ەپوستىق جانرعا ءتان باستى بەلگىلەردىڭ ءبىرى - وقيعالاردىڭ  تەك ءبىر بايانداۋشى اتىنان عانا كورىنىس بەرەتىندىگىن ەسكەرسەك،  ورتاعاسىرلىق جازبا شەجىرەلەر وسى ەپوستىق سارىندا دۇنيەگە كەلدى دە، كەيىننەن جاڭاشا پايدا بولعان ونىڭ تۇرلەرىنە، ياعني اڭگىمە، پوۆەست، روماندارعا، اسىرەسە  حرونيكالىق، بەللەتريستيكالىق رومانداردىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە ىقپال ەتتى.

مىسالى، ب.ز.ب  باتىستا دۇنيەگە كەلگەن تاريحي  جازبالاردىڭ بارلىعى  ادەبيەتتىڭ ماڭداي الدىسى سانالىپ، كەيىنگى رومان جانرىنىڭ پايدا بولۋىنا ۇيتقى بولعان.

ارينە، كوركەم ادەبيەتتىڭ بەلگىلى ءبىر جانرلارىنا قويىلاتىن تالاپتارعا ورتاعاسىرلىق شىعارمانىڭ بولمىس-ءبىتىمى تولىعىمەن جاۋاپ بەرمەگەنىمەن، ءبىرشاما جانرلاردىڭ قالىپتاسۋىنا بەلگىلى دارەجەدە اسەر ەتكەنى داۋسىز. وسى تۇرعىدا  جازبا شەجىرەلەردەن شىنايى كوركەم شىعارمالارعا ءتان جانرلىق بەلگىلەردىڭ ءبىرىن ەمەس، بىرنەشەۋىن كەزدەستىرۋگە بولادى. ولاردىڭ وسىنداي ءارى تاريحي-ەتنوگرافيالىق، ءارى ادەبي-فولكلورلىق ەرەكشەلىكتەردى قامتىعان كوپ قىرلىلىعى ولاردىڭ سينكرەتتىك سيپاتىن تانىتادى.

جازبالاردىڭ ىشىنەن شەجىرەلىك ەپيكالىق بايانداۋ اڭگىمەلەرى مەن ەركىن اۋدارما نۇسقالارى ارالاس قولدانىلعان تۋىندىلار دا كەزدەسەدى. مىسالى، «تاۋاريح-ي گۋزيدا-ي نۋسرات-نامە»، «تۇرىك شەجىرەسى»،  «شىڭعىسناما» جانە «شەجىرەلەر جيناعى» - شاعىن كولەمدى ەپيكالىق تۇرلەرگە جاتاتىن ميف، اڭىز، اڭگىمەلەردەن قۇرالىپ جازىلعان تۋىندىلار. بۇل جازبالاردا اسىرەسە ەپوستىق جانردىڭ ءبىر ءتۇرى بولىپ تابىلاتىن اڭگىمەگە ۇقساس سيپاتتار، ياعني سيۋجەتتى، سيۋجەتسىز اڭگىمەلەرگە لايىقتى بەلگىلەر مولىراق كەزدەسەدى. ولاردا ءبىر عانا حان ديناستياسىنىڭ پايدا بولۋىنا، ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ قالىپتاسىپ، ءوسىپ وركەندەۋىنە بايلانىستى تۋىندايتىن تاقىرىپتىڭ اياسىنداعى بىرنەشە سيۋجەتتىڭ ءوزى ءبىرتۇتاس كومپوزيتسيانى قۇرايدى. بەللەتريستيكالىق رومانداردىڭ قاھارماندارى سياقتى  شەجىرە كەيىپكەرلەرى دە قىزۋ ارەكەت ۇستىندە بەينەلەنىپ، ولاردىڭ مىنەز-قۇلىقتارى، اسىرەسە ءىرى تاريحي تۇلعالاردىڭ وبرازى اشىلادى. مىسالى، ابىلعازىنىڭ «تۇرىك شەجىرەسى» توعىز باپتان تۇرعانىمەن، ءار باپ ىشتەي ءبولىنىپ، جەكەلەگەن وقيعالار باياندالادى. سۋرەتتەلىپ وتىرعان وقيعالار دا ىشتەي جىكتەلەدى. تۋىندىداعى سەگىز بەتتەن تۇراتىن بەسىنشى باپ «شىڭعىس حاننىڭ ەكىنشى ۇلى شاعاتاي اۋلەتىنىڭ ماۋارانناحر مەن قاشقاردا پاتشا بولعانىنىڭ بايانى» دەپ اتالىپ، ونىڭ ءوزى ءتورت بەتتىك جەكەلەگەن ەكى وقيعا تۇرىندەگى  اڭگىمەنى قۇرايدى. مۇرادا اسىرەسە اۋىزشا تارالىپ كەلگەن تاريحي اڭگىمەلەر جازباشا كورىنىس تاپقان. مىسالى، وعىز، شىنعىس، ۇرىس، توقتامىس، وراز-مۇحاممەد حان، ەدىگە بي داستاندارىندا وسى اتالىپ وتىرعان تۇلعالاردىڭ اۆتوريتارلىق ارەكەتتەرى جەكە-جەكە اڭگىمە تۇرىندە باياندالعان.

XV-XVII عاسىرلارداعى جازبالار، سولاردىڭ ىشىندە «تاريح-ي راشيدي» سىندى تۋىندىلار تەك ءبىر عانا حالىقتىڭ ءتول تۋىندىسى رەتىندە قاراستىرىلماۋى ءتيىس. سەبەبى، كورشىلەس وتىرعان ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ جەكە ەتنوس رەتىندە ىرگەتاسى انىق قالانا قويماعان كەزەڭدە جازىلعان مۇرالار وسى ەلدەردىڭ بارلىعىنا ورتاق قۇندىلىقتار رەتىندە زەرتتەلۋى قاجەت.

ورتا ازياداعى تيمۋريلىك، شايبانيلىق، شاعاتايلىق، جانە سەفەريلىك (قاشعارلىق) دەپ بىرنەشە توپتارعا بولىنگەن جازبا جادىگەرلىكتەردىڭ كوپشىلىگى تاپسىرىس بويىنشا دۇنيەگە كەلدى. مىسالى شايبانيلىق شىعارمالاردىڭ ىشىنەن عۇلام ءشادىنىڭ «فاتح-ناماسى»، بيناي مەن سالىح قالامىنا تيەسىلى «شايبانيناما» اتتى تۋىندىلار شايباني حاننىڭ تىكەلەي تاپسىرىسى بويىنشا جازىلعان. ال سەفەريلىك جازبالاردىڭ ىشىنەن ماحمۋد بەن ءامىر ۆاليدىڭ «باحر ال-اسرار في ماناكيب ال-احيار» («مەيىربان جانداردىڭ تانىمى تۋرالى كول-كوسىر قۇپيا») اتتى تۋىندىسى دا ال-حۇسايىننىڭ تاپسىرىسى بويىنشا جازىلعان.

تاپسىرىس بويىنشا شەجىرە جازدىرۋ شىڭعىس حان زامانىنان باستالىپ،  بابىردىڭ باباسى ءامىر تەمىردىڭ تۇسىندا ۇردىسكە اينالا باستادى. ءامىر تەمىردىڭ ءتىپتى جىلنامانى جازدىرماستان بۇرىن ءوزىنىڭ بۇكىل جورىق ساپارلارى جايلى كۇندەلىك جازدىرىپ وتىرعانى بەلگىلى. ول تاپسىرما كوبىنەسە گياساددين اليگە جۇكتەلگەن كورىنەدى. گياسادديننىڭ جازعان كۇندەلىكتەرىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ جيناقتاعان ءشاميدىڭ (نيزام اد-دين) «زافارناماسىن» جەزدى (تولىق ەسىمى شارافەددين ءالي ءيازديدىڭ) ارى قاراي تاعى وڭدەپ قايتا جازىپ شىققان. سونداي-اق، ءوز ومىرىنە ارناپ شەجىرە جازدىراتىن ايگىلى تۇلعالاردىڭ كوپشىلىگى ءوز مۇددەسىنە ساي كەلمەگەن جاعدايدا ابىرويىنا نۇقسان كەلتىرمەۋ ءۇشىن سول جازىلعان كەلەڭسىز جايتتاردى ءىزىم-عايىم جويعىزىپ وتىرعان. ءتىپتى كەي جاعدايلاردا جىلنامانىڭ بىرنەشە نۇسقاسىن جازدىرىپ، كوڭىلىنە جاققانىن عانا قالدىرعان. مىسالى ءامىر تەمىر ءوزىنىڭ جاستىق شاعىندا قاراقشىلاردىڭ باسشىسى بولعانى سياقتى ءومىرىنىڭ كولەڭكەلى تۇستارىن كەلتىرگەن ريۋي گونسالەس دە كلاۆيحونىڭ ەڭبەكتەرى مەن يبن ارابشاحتىڭ  «ادجياب ءال-ماقدۇر في ناۆايب ءال تەمىر» («تەمىر تاعدىرىنداعى كۇن ىلگەرى بەلگىلەنگەن عاجايىپتار») جازباسىنداعى دەرەكتەر ءشامي مەن جەزدىنىڭ  «زافارنامالارىندا» الىنىپ تاستالعان، ءتىپتى مۇلدەم كەزدەسپەيدى دە. ال ريۋي گونسالەس دە كلاۆيحو ەڭبەكتەرىندەگى دەرەكتەردىڭ شىندىعىنا كۇمان كەلتىرۋگە بولماس، سەبەبى ونى يسپان كورولى ءىىى گەنريح ارنايى تەمىر سارايىنا ەلشىلىككە جىبەرگەندىكتەن، ول ءامىر تەمىردىڭ ءوزىن كورىپ، جۇزدەسىپ، ەستىگەن-بىلگەندەرىن كۇندەلىكتى جازىپ وتىرعان  اۆتورلاردىڭ بىردەن ءبىرى بولاتىن. مىنە، وسىنداي جايتتار قازاق حاندىعى تۇسىندا دۇنيەگە كەلگەن جازبالاردا، اسىرەسە، شايباني حان توڭىرەگىندە قايتالانىپ جاتتى.

قازاق حاندىعى تۇسىنداعى شەجىرەلىك جازبا مۇرالاردى ءوزارا سالىستىرا قاراستىرۋدىڭ ماڭىزى زور. ورتا عاسىردىڭ سوڭعى داۋىرىندە تۋىنداعان بارلىق كوركەم جازبا شەجىرەلەردى جەكە-جەكە سالىستىرىپ، ولاردىڭ ماعىنالىق، قۇرىلىمدىق جۇيەسىندەگى ءوزارا ۇقساستىعى مەن ايىرماشىلىقتارىنا قاراي «اۆتوبيوگرافيالىق-مەمۋارلىق، كومپيلياتيۆتى-ءنارراتيۆتى، پانەگيريكالىق، اگيوگرافيالىق» دەپ، ءتورت تۇرگە جىكتەۋگە بولادى.

اۆتوبيوگرافيالىق-مەمۋارلىق شىعارمالارعا «بابىرناما»، «باداي ال-ۆاكاي»، تاريح-ي راشيدي» اتتى جانە ت.ب. تۋىندىلاردى جاتقىزۋعا بولادى. بۇل تۋىندىلار ءبىرىنشى ورىندا مەمۋارلىق شىعارمالارعا ءتان جانرلار سينتەزى تۇرعىسىنان قاراستىرىلۋى ءتيىس. سەبەبى، شەجىرەلەردەن، اڭگىمە، ساياحاتناما، كۇندەلىك، عۇمىرناما، ەسسە، حرونيكا سىندى جانرلاردىڭ ءبىر-بىرىمەن ۇيلەسىپ، ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ، توعىسىپ جاتقانىن بايقاۋعا بولادى. اۋەزە تۇرلەرىن جيناقتاپ-توعىستىرعان سينتەزدىك تۇرپاتتى بەلگىلەردى كونە داۋىردەن باستاپ سوڭعى ورتا عاسىرلارعا دەيىن، ءتىپتى كەيبىر تاريحي رومانداردا بۇگىنگە دەيىن ۇلاسقان پوەتيكالىق زاڭدىلىقتاردىڭ ءبىرى دەسە دە بولادى.

ءوز عۇمىرناماسىن (اۆتوبيوگرافياسىن) تىزبەلەپ جازىپ وتىرعان قالامگەردىڭ وتكەن-كەتكەندى ەسكە (فر. مemoires) الماۋى ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. «بابىرناما»، «باداي ال-ۆاكاي» سىندى جازبالاردا  مەمۋارلىق شىعارمالارعا ءتان اۆتورلاردىڭ ءوزى كورىپ-بىلگەن جايتتار مەن ناقتىلى دەرەكتەر بەينەلەگەندىكتەن، اۆتورلاردىڭ باستى يدەياسى رەتىندە تۇتاس ءداۋىر شىندىعى كورىنىس بەرگەن.

جالپى عۇمىرنامالىق-مەمۋارلىق سيپاتتاعى تۋىندىلاردىڭ قاشان پايدا بولعاندىعىن مەجەلەسەك، الەم ادەبيەتىندە العاش رەت ب.ز.ب.  XIV عاسىردا مىسىردا جانە باتىستاعى بىزگە دەيىنگى مىڭجىلدىقتىڭ سوڭىنداعى الەكساندريالىق جازبالاردان باستاۋ الادى. بۇل فاكتىلەرگە قاراي وتىرىپ، ءتول ادەبيەتىمىزدەگى مەمۋارلىق-عۇمىرنامالىق جانردىڭ گەنەزيسىن انىقتاي المايمىز. الايدا عۇمىرنامالىق جانر ۇلگىسى دە سوناۋ جازبا مادەنيەتى پايدا بولا باستاعان داۋىرلەردەن باستاۋ العان وتە كونە جانرلاردىڭ ءبىرى ەكەنى انىق. سوندىقتان الەم ادەبيەتىندە مىڭداعان جىلدار بۇرىن پايدا بولعانىمەن، ورتا ازيا حالىقتارى ادەبيەتىندەگى پروزالىق ۇلگىدەگى مەمۋارلىق-عۇمىرنامالىق جانردىڭ دامۋىنا «بابىرناما»، «باداي ال-ۆاكاي»ي راشيدي» سىندى شەجىرەلىك-تاريحنامالىق مۇرالاردىڭ اۆتورلارى زور ىقپال ەتتى دەۋگە نەگىز بار. ولاي بولماعاندا وسىدان ەكى مىڭنان اسا ۋاقىت بۇرىن دۇنيەگە كەلگەن گرەكتەردىڭ انتيكالىق لۋتسي اپۋلەيا قالامىنان شىققان «مەتامورفوزدار نەمەسە «التىن ەسەگى» مەن سيۋجەتتى رومانتيكالىق رومانعا ءتان سيپاتى جەتىپ ارتىلاتىن احيللا تاتيانىڭ «لەۆكيپپ پەن كليتوفونتىن» نەمەسە  گومەردىڭ «يلياداسى» مەن وديسسەياسىن» يا بولماسا، كونفۋتسيانىڭ «لۋنيۋي» اتتى ەجەلگى قىتايلىق ادەبي مۇراسىن ورتاازيالىق جازبا ادەبيەتىنىڭ تاريحىمەن سالىستىرۋعا مۇلدەم كەلمەيدى.

ءXىV-ءXVIى عاسىرلاردا دۇنيەگە كەلگەن جازبالاردىڭ اۆتورلارى ورتالىق ازيا مەن حوراسان ايماعىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنەن وراسان زور ماعلۇمات بەرە وتىرىپ، كوبىنەسە تاريحي وقيعالاردى وزدەرىنىڭ دۇنيەتانىمى ارقىلى بەينەلەيدى. اتالمىش عۇمىرنالىق تۋىندىلاردا اۆتورلار فيلوسوفيالىق-ديداكتيكالىق، ليريكالىق-پسيحولوگيالىق، رومانتيكالىق-سىرشىلدىق سارىنداعى تولعانىستاردى مولىنان ەنگىزە بىلگەن. ولار كوركەم شەجىرەلەردىڭ ەستەتيكالىق تۇرعىدا كوركەم جۇيە تابۋى ءۇشىن دە ءتۇرلى ىزدەنىسپەن، سۋرەتكەرلىك شەبەرلىكپەن بەينەلەۋگە تىرىسقان. مىسالى، تاريحي رومانداردا تاريحيلىقتىڭ بەينەلەنۋى باستى شارت بولعانىمەن، ارا-تۇرا قيالدان قوسىلعان وقيعالار مەن كەيىپكەرلەر كەزدەسىپ قالاتىن بولسا، تاريحي سيپاتتاعى كوركەم شەجىرەلەردە ونداي مۇمكىندىكتىڭ بولماۋىنان، كەز كەلگەن شەجىرە اۆتورى تاريحتىڭ كۇردەلى قىرتىسىن اشۋدا كوركەمدىك بەينەلەۋىش قۇرالدار مەن حالىق دانالىعىن، ياعني ماقال-ماتەلدەردى، افوريزمدەردى مۇمكىندىگىنشە مولىنان قولدانىپ وتىردى.

كومپيلياتيۆتى-ءنارراتيۆتى سيپاتتاعى شەجىرەلەردە اۆتورلار ءوزى ءومىر سۇرگەن كەزەڭدەگى بەلدى وقيعالاردى جازۋدا وعان ءوزى تىكەلەي كۋاگەر بولماعان جاعدايدا، ەستىگەندەرىنەن قالام تەربەيدى. سەبەبى تاريحي وقيعالاردى بەينەلەگەندە ەشبىر شەجىرەشى ويدان شىعارىپ جازبايتىنى بەلگىلى، سوندىقتان دا ولار ءوز داۋىرىنەن الدەقايدا بۇرىن بولعان تاريحتى جازۋ ءۇشىن كوپ جاعدايدا ۇرپاقتان-ۇرپاققا اۋىزشا تارالىپ كەلە جاتقان تاريحنامالىق دەرەكتەرگە، كەيدە سولاردىڭ ىشىندەگى اڭىزعا اينالىپ كەتكەن جايتتارعا دا جۇگىنىپ جاتادى. وسىنداي جازبالارعا «قىپشاق تاريحى»، «زۋبدات ال-اسار، «تاريح-ي حابيب اسسيار»، «تاريح-ي ابۋل حايرحاني» اتتى جانە ت.ب. ەڭبەكتەردى جاتقىزۋعا بولادى. كومپيلياتيۆتى-ءنارراتيۆتى جازبالاردىڭ تاريحي قۇندىلىعى مول بولعانىمەن، ولاردىڭ ادەبي كوركەم پروزا رەتىندەگى جانرلىق جۇيەسىن انىقتاۋ قيىنعا سوعادى. سونىمەن قاتار اۆتوردىڭ ستيلدىك ەرەكشەلىگىن سارالاۋ مۇمكىندىگى شەكتەلەدى دە جازبانىڭ كومپوزيتسيالىق تۇتاستىعى (جازبا يەسى، ءار اۆتور ەڭبەگىن قانشالىقتى شەبەر قيۋلاستىرۋعا تىرىسقانىمەن) ساقتالا بەرمەيدى. مۇنداي ەرەكشەلىك تەك ورتاازيالىق قالامگەرلەرگە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار وزگە دە حالىقتاردىڭ جىلنامالارىنا دا ءتان قۇبىلىس بولىپ تابىلادى.

پانەگيريكالىق سيپات شىڭعىس حان بيلىك ەتكەن زاماننان باستاپ، اسىرەسە  XV-XVII عاسىرلارداعى جازبالاردا باسىمىراق. وسى عاسىرلارداعى ورتاازيالىق جازبالاردىڭ كوبى اۆتوريتارلىق ارەكەتتەرىنە بايلانىستى ءابىلحايىر، ابدۋللا، شايباني حانداردى جەر-كوككە سىيعىزباي ماداقتاۋدى ۇردىسكە اينالدىردى. اۆتورلاردىڭ كەيبىرى تۋىندىسىن حانداردىڭ بۇيرىعى بويىنشا جازىپ وتىرعاندىقتان، ولارعا جاعىنۋ ماقساتىندا اسىرەلەسە، كەيبىرى اسىرا سىلتەۋ شىعارمامىزدىڭ كوركەمدىگىن ارتتىرادى دەپ ءتۇسىندى. پانەگيريكالىق سيپاتتاعى تۋىندىلاردىڭ قاتارىنا «فاتح-ناما»، «شاراف-نامە-ي شاحي»، «زافار-نامە-ي مۋقيمي»، «شايبانيناما»، «شەجىرەلەر جيناعى» جانە تاعى باسقا جادىگەرلىكتەردى جاتقىزۋعا بولادى.

«فاتح-نامە» دە شايباني حاننىڭ نۇسقاۋى بويىنشا جازىلعان تۋىندى. پوەمانىڭ مازمۇنى مەن كەلتىرىلگەن دەرەكتەرىن نازارعا الساق، اۆتورى بەلگىسىز «تاۋاريح-ي گۋزيدا-ي نۋسرات-نەمەنىڭ» پوەزيا تۇرىندە جىرلانعان نۇسقاسى ىسپەتتەس. «فاتح-نامەنىڭ» پانەگيريكالىق تۋىندىلاردىڭ قاتارىنا جاتقىزىلۋ سەبەبى، شىعارمادا شايباني حاننىڭ بەينەسى جاس كەزىنەن باستاپ ەشقاشان ەشكىمنەن جەڭىلۋ دەگەندى بىلمەيتىن باتىل دا باتىر قولباسشى رەتىندە سۋرەتتەلەدى. ونىڭ ءاربىر ءىس-ارەكەتىن جاراتقاننىڭ ءوزى ءاردايىم قولداپ وتىرادى دەپ جازادى اۆتور. ءتىپتى ءزاۋدى-قالام جەڭىلىسكە ۇشىراعان ساتتەردىڭ وزىندە جەڭىلىستىڭ تەك باسقا فاكتورلاردىڭ اسەرىنەن بولعانىنا وقىرمانىن يلاندىرۋعا تىرىسادى. ءشادىنىڭ ءوز كەيىپكەرىن اللانىڭ اسا سۇيىكتى قۇلى ەتىپ كورسەتەتىن وي-ورامدارىنان «زافار-نامەدەگى» اقساق تەمىردىڭ بەينەسىن دە وسىلايشا ەرەكشە كۇش قولداپ وتىرادى دەپ اسىرا ماقتاعان جەزدىنىڭ (يازدي) قولتاڭباسى اڭعارىلادى. بالكىم، جەزدىنىڭ جازباسى ءشادى تۋىندىسىنا ۇلگى بولۋى دا مۇمكىن. سونىمەن بىرگە گياساددين ءاليدىڭ دە تەمىرگە جاعىنىپ، ونىڭ تۇلعاسىن ەرەكشە ەتىپ كورسەتۋ ماقساتىندا تەمىردىڭ بارلىق حارەكەتتەرىن ءبىر تىلسىم كۇش دەمەيتىنىن باسا كورسەتكەنى، ءتىپتى ونى اللانىڭ سۇيىكتى قۇلى ەتىپ كورسەتىپ، اسىرا سىلتەۋشىلىككە بارعان.

«فاتح-نامەدە» اۆتوردىڭ اسىرا سىلتەۋشىلىككە بارعانى سونشالىق، ول مۇحاممەد پايعامبار مەن مۇحاممەد شايباني حاندى قاتار قويادى. ول مۇحاممەد -پايعامبارلاردىڭ ىشىندەگى سوڭعىسى بولسا، شايباني حان يران مەن تۇراندى باسىپ ءوتىپ، ريمگە دەيىن جەتكەندىكتەن، الەمنىڭ سوڭعى ءامىرشىسى دەپ سانايدى.

قادىرعالي جالايىردىڭ «شەجىرەلەر جيناعىنىڭ»: «بارلىق حريستيانداردىڭ پاتشاسى جوعارى مارتەبەلى بوريس فەدوروۆيچ ۇلى بەك، اق حان ءسىز! بارلىق قۇرمەتكە، ماقتاۋعا لايىقسىز!.. جەتى ىقىلىم دۇنيەنىڭ بيلىگىن العان حانسىز! ءسىز اينالاڭىزدا التى حان، توڭىرەگىڭىزدە ءتورت حان، دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن بيلەگەن حانسىز!» دەپ باستالۋى دا شەجىرەنىڭ ناعىز پانەگەريكالىق سيپاتىن تانىتادى.

قازاق حاندىعى تۇسىنداعى جازبالاردىڭ ىشىندە اگيوگرافيالىق سيپاتتاعى مۇرالاردىڭ دا وزىندىك ەرەكشەلىگى، بەلگىلى ءبىر شارتتىلىقتاعى ءوز ۇستانىمى بولدى. دەگەنمەن، بۇل كەزەڭدە دۇنيەگە كەلگەن اگيوگرافيالىق شىعارمالار بەلگىلى ءبىر تۇلعانىڭ ءىس-ارەكەتتەرى توڭىرەگىندە باياندالىپ وتىردى. ولاردىڭ قاتارىنا «حيداياتناما»، «يسلامناما»، «دجاليس-ي مۋشتاكين»، ت.ب. ءدىني توپتاردىڭ جەتەكشىلەرىنە ارناپ جازىلعان تۋىندىلاردى جاتقىزۋعا بولادى. اتالعان تۋىندىلاردىڭ بارلىعى ساياسي-يدەولوگيالىق ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزۋدى ماقسات تۇتتى. وعان يسلامدىق تامىرلاردىڭ ورتا ازياعا تەرەڭدەپ تاراۋى ىقپال ەتكەنى بەلگىلى. سوندىقتان بۇل جازبالاردى كەيىننەن جالعاسىن تاپقان دiني اعارتۋشىلىق باعىتتىڭ باستاماسى دەۋگە نەگىز بار. قورىتا ايتقاندا اۆتوبيوگرافيالىق-مەمۋارلىق، كومپيلياتيۆتىك-ءنارراتيۆتى، پانەگيريكالىق، اگيوگرافيالىق سيپاتتاعى جازبالاردىڭ كوركەم ادەبيەتتە بەلگىلى ءبىر باعىتتاردىڭ، جانرلار مەن كوركەمدىك ءادىس-تاسىلدەردىڭ قالىپتاسۋىنا زور اسەر ەتكەندىگى ايقىن.

م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە

ونەر ينستيتۋتى، ەجەلگى جانە ورتا عاسىرلار

ءبولىمىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى،

ف.ع.ك.توەكينا بالجان ساكەنقىزى

«Abai.kz»