«زولوتۋيۋ يستوريايۋ يمەيۋت تولكو سيلنىە نارودى، ا نە سلابىە».

انگليسكايا پوسلوۆيتسا.

دەشتى قىپشاق دالاسىنان قالىڭ اسكەرمەن 1232 جىلى جورىققا اتتانعان باتىل (باتىي), الدىمەنەن كونە ءرۋستىڭ جولىنداعى ۇلى بۋلگار حاندىعىنا ( « ...وني ۆپولنە زاسلۋجيۆايۋت نازۆانيا ۆولجسكوي اتلانتيدى» يز كنيگي گ.حاليلا «كۋدا يسچەزلا ۆولجسكايا بولگاريا؟») سوققى بەرەدى.

ەندى ءسال شەگىنىس جاساپ، كونە بۋلگار مەن وسى كۇنگى تاتارلاردىڭ اراسىنداعى بايلانىستى ايتا كەتەيىك:

قازىرگى ۋاقىتتاعى تاتارلار، ەرتە زاماننان وسى ايماقتا ءوسىپ-ءونىپ، تىرشىلىك ەتىپ كەلە جاتقان كەزىندەگى ۇلى بۋلگار مەملەكەتىنىڭ تۇرعىندارى. ەڭ العاش بۇل قاعاناتتىڭ نەگىزىن قالاپ، ۇزاق جىلدار حاندىق قۇرعان قۇبىرات (كۋبرات) حان بولاتىن. وسى كۇنگى تاتارىستان بۇل حاندى ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ العاشقى ىرگەسىن كوتەرۋشى، كاما جاعالاۋىن  قونىس ەتكەن بۋلگار جۇرتىنىڭ (قازىرگى تاتارلاردىڭ) ۇلى تۇلعاسى دەپ بىلەدى. سول بۋلگاريا ءوز ۋاقىتىندا قازىرگى ۋكراينا مەن، سولتۇستىك كاۆكازدىڭ  دا اۋماعىن الىپ جاتقان. كەيىن دۇنيەدەن وتكەن سوڭ ۇلى حاننىڭ ەكى ۇلى تاققا تالاسىپ، سىيىسا الماي، وزدەرىنە تيەسىلى ەل-جۇرتتى الىپ، ەكىگە ايىرىلادى. ىرگەسىندەگى تىنىمسىز حازار تايپالارىنان (كاسپي جاعالاۋىنىڭ قىپشاقتارى) ءاردايىم سوققى كورىپ جانە ءىنىسىنىڭ جاۋلاسۋىنان قۇسا بولعان حان اسپارۋح (ۇلكەنى) ەلىن الىپ الىس ساپارعا  جول تارتادى. ءسويتىپ، كاۆكاز تاۋلارىن كەسىپ ءوتىپ، بالكان تۇبەگىنەن بىراق شىعادى. وسى جاڭا قونىسقا توقتاپ، بۋلگاريا مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن سالادى (وسى كۇنگى بولگاريا). ال ءىنىسى  اتا-قونىسىندا قالىپ، ءوزىنىڭ يەلىگىندەگى قالعان ەلدى بىرىكتىرىپ، كاما  بولگارياسى مەملەكەتىن قۇرادى. ياعني، قازىرگى تاتار تاريحشىلارىنىڭ جازاتىن بۋلگارياسى (ولار «و» -نىڭ ورنىنا «ۋ» ءارىپىن قولدانادى). بۇل حاندىقتىڭ استاناسى قازىرگى وسى تاتار ەلىندەگى بۋلگار قالاسى بولعان.

مىنە، وسى بۋلگار قالاسى جانە وسى اتتاس مەملەكەت 1396 جىلى ۇلى دالادان بەرى شىققان باتىل ارمياسىنىڭ سوققىسىنان تاستالقانى شىعىپ، قيرايدى جانە كەيىننەن قۇرىلعان التىن وردا يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا جاۋلانىپ الىنعان ەل رەتىندە كىرەدى. بىرنەشە عاسىر وتكەن سوڭ بۋلگار حاندىعى اۋپىرىمدەپ قالپىنا كەلىپ (وردانىڭ قۇرامىندا بولسادا), استاناسى بولىپ قازان قالاسى بەلگىلەنەدى. دەگەنمەن، بۇل قازان قالاسى دا، ۇزاق ۋاقىت «بولگار – ال – دجاديل»  دەپ اتالادى. ناقتىراق ايتساق، ماعىناسى  «جاڭا بۋلگار» .

كاما وزەنىنە جاقىن ورنالاسقان  كىشىگىرىم  قالا ءۇشىن، دالالىق قىپشاق اسكەرلەرى مەن بۋلگارلاردىڭ اراسىنداعى شايقاستا، باتىل ءوزىنىڭ  ساربازدارىنىڭ ءبىرازىن جوعالتادى (پوتەريال وكولو 15 تىسياچ ۆوينوۆ). سونداي-اق، سارداردىڭ ءوزى بەلىنەن اۋىر جارالانادى. وسى قالا كەيىننەن بۋگۋلما دەپ اتالادى. «يمەننو ۆ پاميات وب ەتوي ۆوينە، كرەپوست، وكولو كوتوروي شلا بيتۆا، نازۆانا بۋگۋلما». بۇل سوزگە قازاقشا ءمان بەرگەندە «بۇگىلە الماي قالعان»، - دەگەن ماعىنانى  بىلدىرەدى. «رانەننىي باتىي دەيستۆيتەلنو نە موگ سوگنۋتسيا....».

سول كەزدەگى ەدىل بۋلگارلارىنىڭ ورتالىعى، قازىرگى قازان قالاسىنان 130 شاقىرىمداي جەردە ورنالاسقان  بۋلگار قالاسى بولىپ سانالدى. ءوزىنىڭ  ورنالاسۋى  جاعىنان بۋلگار شاھارى ح عاسىردىڭ وزىندە-اق، ەدىل مەن كاما وزەندەرىنىڭ بويىنداعى اسا ءىرى ساۋدا ورتالىعى بولىپ تابىلدى. ارعى جاعىنداعى سلاۆيان جۇرتى بۇلاردان بال، نان، بىلعارىدان  جاسالعان ءتۇرلى كيىم ۇلگىلەرىن ساتىپ الىپ وتىردى. سونىمەن قاتار، وسى بۋلگار مەملەكەتىندە – قارا جانە ءتۇرلى ءتۇستى مەتاللۋرگيا، تەمىر جانە  بولات قورىتۋ، التىن مەن  كۇمىس اشەكەيلەرىن جاساۋ، بىلعارى وڭدەۋ كاسىپورىندارى، اعاشتان جيھازدار قۇراستىرۋ جۇمىستارى جوعارى دەڭگەيدە دامىعان بولاتىن. «...بۋلگاريا بىلا نە ستەپنىم كاچەۆەم، ا «سترانوي تىسياچي گورودوۆ»، كاك ەە نازىۆالي ينوستراننىە كۋپتسى».  «...ۆولجسكيە بۋلگارى، فاكت يستوريچەسكي، پەرۆىمي ۆ ەۆروپە ستالي ۆىپلاۆليات چۋگۋن. يمەننو ۆ بۋلگاري رۋسسكيە كنيازيا ۆ نەۋروجاينىە گودى زاكۋپالي زەرنو»، - دەيدى ءوزىنىڭ جازبالارىندا اراب عالىمى جانە ساياحاتشىسى احمەد  يبن – فادلان.  زاپيسكي «پۋتەشەستۆيە احمەدا  يبن- فادلانا نا ۆولگۋ».

ءتىپتى، 1552 جىلى يۆان گروزنىي قازان قالاسىن جاۋلاپ العان كەزدە دە، قازىرگى  ەدىل جانە كامالىق تاتارلار بۋلگار جۇرتى دەپ اتالاتىن. ونى وسى تاقىرىپتا ءسوز قوزعاعان كىتاپتىڭ مىنا جولدارىنان دا اڭعارۋعا بولادى: «...پوسلە زاۆوەۆانيا كازاني يۆان گروزنىي پريسوەدينيل ك دليننومۋ سپيسكۋ سۆويح تيتۋلوۆ ەششە ي «كنياز بولگارسكي» - نە «تاتارسكي»، ا يمەننو چتو بولگارسكي» ا.بۋشكوۆ «چينگيسحان، نەيزۆەستنايا ازيا».

دەگەنمەن، وسى بۋلگارلار (قازىرگى تاتارلار) دەگەنىمىز كىمدەر؟ سونداي-اق، ولاردىڭ اتا-تەگىنىڭ تارالۋى قايدان باستالادى؟

«... چتو دو پرويسحوجدەنيا بۋلگار، تو لۋچشە ۆسەگو نا ەتوت ۆوپروس وتۆەتيلي وني سامي: كوگدا ارابسكي ۋچەنىي ديماشكي ۆسترەتيل ۆ باگدادە يدۋششيح ۆ مەككۋ بۋلگارسكيح پالومنيكوۆ ي پوينتەرەسوۆالسيا يح رودوسلوۆنوي، وني وتۆەتيلي: «مى بۋلگارى، ا بۋلگارى – سمەس تۋروك سو سلاۆيانامي» ( پود «تۋركامي» ۆ تە ۆرەمەنا پونيماليس نە نىنەشنيە تۋركي، ا  رازنووبرازنىە  كيپچاكسكيە نارودى يز ۆەليكوي ستەپي )»  گ. حاليل. وسىعان قاراپ، قازىرگى ەدىل مەن كاما ايماعىنداعى اعايىن تاتار جۇرتىنىڭ شىعۋ تەگىن اڭعارۋعا بولادى. ولار، بىرنەشە عاسىرلار بويى دالالىق كوشپەلى قىپشاقتار مەن سلاۆيان جۇرتىنىڭ ارالاسۋىنان (ناقتىراق ايتقاندا، قىز بەرىپ، قىز الىسۋدان) پايدا بولعان ۇلىس سەكىلدى. الدىڭعى دەرەكتەرگە قاراپ، وسىلاي جازعانىمىزدى ايىپ ەتپەسىن!  بىراق، قالاي دەسەكتە، سول وتىرىقشى  بۋلگار  ەلى مۇسىلمان ءدىنىن  922 جىلى قابىلداعان. اعىمداعى جىلى ولار، وسى مۇسىلمان دىنىنە كىرۋىنىڭ 1100  جىلدىعىن  حالىقارالىق دەڭگەيدە اتاپ وتپەكشى. بۇل دا، اينالاسىنداعى وزگە ەلدەرگە قاراعاندا (رەسەيدىڭ قۇرامىندا بولسا دا) ۇلكەن جەتىستىك  جانە  ۇلگى-ونەگە  دەپ ايتۋعا تۇرارلىق.

كەزىندە بۋلگار پاتشاسى، سۋزدال كنيازى اندرەي بوگوليۋبسكيگە (ەلىنە جورىق جاساپ، تيىسە بەرگەن سوڭ) ولارمەن ارا-قاتىناستى تۇزەۋ ءۋشىن، ءوزىنىڭ اربات جانە ازنا اتتى ەكى ۇلىن اماناتقا بەرەدى. كەيىن ۇلكەن  بالاسى  اربات ورىس ەلىندە ءوسىپ-جەتىلىپ، سول ۋاقىتتاعى كىشىگىرىم  ماسكەۋ قامالىنا اسكەري باسشىلىق دارەجەسىنە  كوتەرىلەدى. ءبىراز جىلدار وسى قامال-قالاشىقتاعى اسكەرگە جەتەكشىلىك ەتەدى. قازىرگى ورىس استاناسىنداعى اربات اتاۋى سودان قالعان.

1237 جىلى دەشتى قىپشاق دالاسىنداعى  ۇكىتاي (ۋگەدەي) حاننىڭ جارلىعىمەن، اسكەر قولباسشىسى باتىل ورىس ەلى مەن كارى قۇرلىققا ءوزىنىڭ اتاقتى جورىعىن باستايدى. ال، بۇل جورىققا قالىڭ قىپشاق ارمياسى،  العاشقى بولىپ جاۋلانىپ الىنعان وسى بۋلگار ەلىنىڭ اۋماعىنان اتتانادى. قازىرگى كۇندەرى، تاتار ەلىنىڭ التىن وردا يمپەرياسىن ءبىزدىڭ ۇلتىمىز  ۇيىمداستىرىپ، قالىپتاستىردى دەيتىنى سودان. التىن وردانىڭ  استاناسى بۋلگار قالاسى دەپ ەسەپتەيدى (سارايشىق ەمەس). ولار التىن وردا يمپەرياسىنىڭ 750 جىلدىعىن مەرەيتوي رەتىندە حالىقارالىق دارەجەدە دۇركىرەتىپ اتاپ ءوتتى. سونىمەن قاتار، تاتارستان ءار ەكى جىل سايىن وسى ۇلى قاعاناتتىڭ قۇرىلعان كۇنىن جوعارى دارەجەدە اتاپ وتۋدە.

تاتارستاننىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى مىرتەمىر شايميەۆ، سوناۋ  2003 جىلى ءوز ەلىندە التىن وردا تاريحىن تۇبەگەيلى زەرتتەۋ ءۇشىن، ارنايى عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىن اشىپ، قازىردە تاتارلار، ءبىراز تومعا جەتكەن عىلىمي ەڭبەكتەردى باسىپ شىعاردى. دراماتۋرگتەرى التىن وردا يمپەرياسى تاريحىن وزەك ەتكەن بىرنەشە درامالىق دۇنيەلەردى جارىققا اكەلسە، جازۋشىلارى ارنايى وسى تاقىرىپتا شىعارمالارىن جازىپ، وقىرماندارىنا ۇسىنۋدا. سونداي-اق، وسىدان ءبىراز جىلدار بۇرىن، ولار،  وقۋ-اعارتۋ مەكتەپتەرىنە ارنايى وقۋلىق رەتىندە كىرگىزىپ، قازىرگى كۇندەرى تاتار بۇلدىرشىندەرى مەن جاستارى، سونىمەن قاتار، زيالى قاۋىم وكىلدەرى، ۇلى يمپەريانىڭ يەسى ءبىز جانە ونى ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز ورناتقان قۇرلىق ارالىق الىپ مەملەكەت دەپ ماقتانىشپەن جازىپ تا، ايتىپ تا كەلەدى. بۇل رەتتە تاتار جۇرتى، قاسىمىزداعى وزبەكتەر سەكىلدى ء(امىر تەمىردى يەلەنگەن), قازاق ەلىنەن وزىپ تۇر. تاتار ەلىنىڭ اقپارات جۇيەسىنە ءۇڭىلىپ، ءباسپاسوز شىعارىلىمدارىن وقىپ وتىرساڭ، تاتارلار، التىن وردا يمپەرياسىنا ارنايى مۇراجاي اشىپ جانە كەلىپ-كەتىپ جاتاتىن  تۋريستتەرگە ماقتانىشپەن كورسەتۋدە جانە الداعى ۋاقىتتا قازان قالاسىندا التىن ورداعا ارناپ ەسكەرتكىش اشۋدى قامداستىرىپ جاتىر. ال، بىزدە «باياعى جارتاس، ءبىر جارتاس» - وتكەن جىلى التىن وردا تاقىرىبىنا ءبىر كونفەرەنتسيا وتكىزىپ، اۋىزدارىن بۋعان وگىزدەي، ءۇن-ءتۇنسىز قالدى. ءتىپتى، وسى يمپەريانىڭ اتىنا ءبىر اۋداننىڭ، نەمەسە قالانىڭ اتىن بەرۋگە بولار ەدى عوي! (مۇمكىن  جەزقازعاندى). قالاي ايتساقتا، بۇرىنعى جانە قازىرگى قازاق بيلىگىنىڭ، رەسەيگە جانە پۋتينگە جالتاقتايتىندىعى، ناقتىراق ايتساق، قاتتى سەسكەنەتىندىگى كورىنىپ تۇرادى. سونداي-اق، ۇرەيگە بەرىلىپ، ارتىق ەشتەڭە ىستەي المايتىندىعىن دا بايقايسىڭ. ءتىپتى، قونىستاس وزبەكتەردەن دە، مەشەۋ  قالعان موڭعولداردان ءوزىنىڭ التىن تاريحىن قايتارا المايتىندىعىن، قايمىعاتىندىعىن اڭعارامىز. بۇل مەملەكەت اتىنا مۇلدە جاراسپايدى.  جانە ءبىزدىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ دە (كەيبىرى عانا بولماسا) كوپ نارسەگە ساۋاتى جەتپەيتىندىگىن ۇعىناسىڭ (ايىپ ەتپەسىن) .

جوعارىدا ءبىز اعىلشىن ماقالىن مىسالعا كەلتىردىك. ونىڭ  ماعىناسى،   التىن تاريحتى قاشاندا قۇدىرەتتى، كۇش-قايراتى وراسان زور، جاۋجۇرەك، ۇرەيگە بەرىلمەيتىن حالىقتار عانا جاساي  الادى، -  دەگەنى عوي. اينالاداعى ەلدەرگە جەم بولىپ، اتا-باباسىنىڭ بۇكىل التىن  تاريحىنان ايىرىلعان ءبىز سوندا قانداي ۇلتپىز؟!

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz