كيىمنىڭ جاڭاسى، دوستىڭ ەسكىسى جاقسى. ادەتتىڭ دە وزىعى مەن توزىعى بولادى. اتا جوسىعىنسىز بوس قالعان قازىرگى ۋاقىتتا «ساۋىسقانعا باق بەرسە، بۇركىت قىزمەت قىلادىنىڭ» كەرىن كەشىپ وتىرمىز. اتتەگەن-ايى سول - وزىعىمىزدى تورگە شىعارىپ، باردى باعالاي الماي كەلەمىز.  سوندىقتان دا «ءوزىمىز ءوز بولعالى، ءسوزىمىز ءبوز بولعالى» دەپ اۋىز تولتىرا ايتا المايمىز.

بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ وتىرعان جوقپىز. ۇلتتىق ءداستۇر، ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇردىڭ ساقتالۋىن، ۇرپاق ساباقتاستىعىن كورگىمىز كەلسە، كەشە كەڭەس كەزىندە كۇرە­سىنگە شىعارىلعان قۇندىلىقتارىمىزدى قايتا ارشىپ الۋى­مىز كەرەك. سونىڭ ءبىرى ءھام بىرەگەيى - اقساقالدار القا­سى. وزگە وڭىرلەردى بىلمەيمىز، بىراق قاراعاندى ايما­عىندا ءوز الدىنا زاڭدى تۇرعىدا  ءبىر قاۋىم بولىپ، اتا داستۇردەن تامىر تارتىپ، قوعامدىق ينستيتۋت ءرولىن ات­قارۋ­شى - جالعىز-اق  تەمىرتاۋ قالاسىنداعى اقساقالدار القا­سى. قوعامدىق بىرلەستىك نەگىزىندە قۇرىلعان ۇيىمدى ەل ءىشى اقساقالدار القاسى دەيدى (زاڭدى اتاۋى «حالىق ءبىر­لىگى، سالت-ءداستۇر مەن ۇرپاقتار ساباقتاستىعى ءۇشىن» قوعام­دىق بىرلەستىگى). انا ءتىلىمىزدىڭ، ءدىلىمىز بەن ءدىنى­مىز­­دىڭ تاعدىرىنا بىردەن-ءبىر شاعىن شاھاردا باس اۋىر­تىپ وتىرعان دا - وسى اقساقالدار. بيلىك پەن بۇ­قارانىڭ اراسىنداعى التىن كوپىر. قانداي دا ءبىر بيلىككە قا­تىستى ءىس-شارا بولسىن ەڭ الدىمەن جۇرت اقساقالدار ال­قا­سىنا جۇگىنەدى. ال اقساقالدار ءوز تاراپىنان بيلىكتىڭ بۇ­عان قولداۋ كورسەتۋىنە تۇرتكى بولىپ كەلەدى.

قازاقتىڭ اقساقالىن اسا قۇرمەتتەگەن ءداستۇرىن ۇعىن­عان وزگە ۇلتتى شەنەۋنىكتەردىڭ ءوزى قولىندا بيلىك­تىڭ بيشىگى بولا تۇرسا دا، وسى كۇنى بۇل اق­ساقال­داردىڭ ايتقا­نىن جەرگە تاستامايدى. سونىڭ ارقاسىندا بۇگىندە قازا­عى نەبارى 30 پايىزعا جەتەر-جەتپەس شاعىن قالادا ۇلت­تىق مۇددەگە قاتىستى قىرۋار شارۋا اتقارىلدى.

جاسىراتىنى جوق، اسىرا ماقاتاعانى­مىز ەمەس، اقساقالدار القاسىنىڭ سالماعى ارداگەرلەر كەڭەسىنەن الدەقايدا باسىم بولىپ تۇر. ءسويتىپ، بۇل ارادا ەكى قوياندى ءبىر وقپەن اتىپ الىپ وتىر. ءداستۇر دە بار، ساباقتاستىق تا بار. سوندىقتان اقساقالدار القاسى  ينستيتۋتى ومىرگە قايتا ورالسا، قو­عام­دا بەرىك ورنىن تاپسا، ۇتارىمىز كوپ...

قاراعاندى وبلىسى بولعاندا، كادىمگى ورىسى سىڭسىپ تۇرعان تەمىرتاۋدا ات توبە­لىن­­دەي قازاقتىڭ  اقساقالدارى ايدى اس­پان­عا ءبىر-اق شىعارعان-دى. سودان بەرى ات­­تاي ون جىل ءوتتى. 10 جىل ىشىندە اقساقال­دار ال­قاسىن جۇرت تانىپ بولدى. بۇل كۇندە ءيىلىپ ءسا­لەم سالماسا دا، الدىنان كەسىپ وتپەيدى، ءسوزى جەتىم قالعان كەزى جوق. اقسا­قال­دار ءوت­كەن ۋاقىت ىشىندە تەمىرتاۋدا قا­زاق مەكتە­بى­نىڭ اشىلۋىنا، قازاق تىلىندە را­ديو تورا­بى­نىڭ حابار تاراتۋىنا، «قازاق ءتىلى» قو­عامىنىڭ قۇرىلۋىنا، قازاقتىلدى باس­پا­س­وز شىعارىلۋىنا مۇرىندىق بولدى.

اقساقالدار القاسى تۋرالى تاريح نە دەيدى؟

قازاق ۇلكەنىنىڭ قادىرلىسىن اقساقال دەپ اسپەتتەگەن. قازاقتىڭ قانشاما عاسىرلار يىنىندە قالىپتاسقان ادەت-عۇرپى - قاشان- دا حالىقتىڭ رۋحاني ازىعى، قاجەتتi مۇرا­سى. ونى حالىق ءومiرiنiڭ ايناسى دەسە بول­عان­داي. ادەت-عۇرىپتان باستاۋ الاتىن اق­سا­قالدار القاسى ينستيتۋتىنىڭ قازاق قوعا­مىنداعى ورنى ەتەنە بولەك، ماڭىزى اي­رىق­شا ەدى. تورتەۋ تۇگەل، بەسەۋ ءبۇتىن بول­سىن دەيتىن ول قوعامنىڭ ۇيىمدىق قا­جەتى ءۇشiن قۇرىلىپ، قالا بەردى ءومiر زاڭدى­لى­عى، ەل ىشىندە بولىپ جاتاتىن قۇبىلىس­تا­رىن جiتi اڭداپ پايىمداپ وتىرۋ ءۇشىن قۇرىلدى. 

القا مۇشەلىگىنە تانىمى كەڭ، ءتاجى­ري­بەسى مول، تابيعي جاراتىلىستىڭ، ساياساتتىڭ سىرى­نا قانىق، قوعامدىق دامۋدىڭ سان ۇردiستەرiنەن حابارى بار ادام عانا سايلانا الدى. اۋزى دۋالى دەيتىن تەكتىلەر دە وسىلاردىڭ قاتارىندا. بۇل ەل باسقارۋ­داعى قازاق حالقىنىڭ وزىندiك دالالىق دە­موكراتيانىڭ جارقىن ۇلگىسى ەدى. جالپى، كوش­پەلىلەر دالاسى وزiنە ءتان ەرەكشەلiگi بار، ءوزiن تۇتاستاي ساقتاپ قالعان كەڭiستiك-ءتىن. بۇل كەڭiستiكتە وزگەشە بiر «رەتتەۋ جۇيە­سi» قالىپتاسقان. ياعني وندا ءوزiن-ءوزi رەتتەپ وتىراتىن ارنايى قوعامدىق-قۇرىلىمدىق جۇيە بولدى. اۋىلدى - اقساقال، ايماقتى - بي، ۇلىستى - سۇلتان، ءجۇزدى - حان، جۇزدەر­دى قاعان باسقاردى. بۇل ىرگەسى بەرiك جۇيە­لەر ەدi. وسىلايشا، اقساقالدار القاسىن اۋىل ۇستىنىنداعى بيلەر كەڭەسىنىڭ ءبىر كو­رى­نىسى ەدى دەپ دايەكتەي الامىز.

زاڭگەرلەر قۇلاعىنا - التىن سىرعا

بۇل جۇيە ۋاقىت اعىسىنا iلەسە المادى. زاڭ­گەرلەر قۇلاعىنا - التىن سىرعا، وكi­نiش­كە قاراي، وسى كەزگە دەيiن بۇل ماسەلە ەرەك­شە بولەك عىلىم نىسانى رەتiندە قا­رال­ماي ءجۇر، قارالسا - ءاتۇستi قارالىپ كەل­دi. باسقاشا ايتقاندا، ونىڭ ۇلتتىق، مەم­لە­كەتتىك قۇرىلىم مادەنيەتiنiڭ وزەگi ەكەن­دىگىنە، ۇلتتىق بولمىسىمىزدا مۇنىڭ ىق­پالى زور بولعاندىعىنا ءمان بەرiلمەي كەل­ەدi. ويتكەنi كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدە قا­زاقتىڭ ادەت-عۇرپىلىق تانىم-تۇسىنىگى تاپ­تىق تۇرعىدان باعالانىپ، ەسكiلiكتiڭ سار­قىنشاعى رەتiندە ومiردەن الاستالدى. ءايت­سە دە كەي دەرەكتەر قازاقتىڭ ادەت قۇ­قى­عى، كوشپەلى قوعام ۇلگىسى ۇستiمiزدەگi عا­سىر­دىڭ 30-جىلدارىنا دەيiن ءومiر سۇرگە­نىن راستايدى.

ءىلياس  بايمۇرزين، اقساقالدار القاسىنىڭ توراعاسى:

- الداعى جەلتوقسان ايىندا قالالىق اقساقالدار القاسىنا ون جىل تولعالى وتىر. 2002 جىلى قالامىزدىڭ بەلگىلى كاسىپكەرى اسقار سارسەكەنوۆتىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن «حالىق بىرلىگى، ءداستۇر مەن ۇرپاقتار ساباقتاستىعى ءۇشىن» قوعامدىق بىرلەستىگى بولىپ قۇرىلعان ەدى. (العاشقى توراعاسى مارقۇم ء(ۇش جىل بۇرىن قايتىس بولدى) مۇقاتاي ءامىرحانوۆ).

اتى ايتىپ تۇرعانداي، قالامىزدا ۇلتتىق سالت-ءداستۇر مەن ادەت-عۇرىپتاردىڭ قايتا جاڭعىرۋىنا، كۇرمەۋى قيىن انا ءتىلىمىزدىڭ جاي-كۇيىنە بايلانىستى، وسكەلەڭ ۇرپاقتى پاتريوتتىق رۋحتا تاربيەلەۋگە وراي تالاي ءىس-شارالاردى وتكىزىپ كەلەمىز. مۇسىلماندار زيراتىنا جاڭا جەر الۋ، قالادا مەشىتتىڭ  سالىنىپ اشىلۋى سەكىلدى ايتۋلى جۇمىستاردا اقساقالدار القاسى­نىڭ قولتاڭباسى بار.

وسىنداي تۇرعىدان العاندا، ادەت قۇقىعىنىڭ قايتا جاڭعىرۋىنىڭ مۇمكiندiگi بۇگiنگi كۇننiڭ شىندىعىمەن استاسادى.  Iس جۇزiندە رەسپۋبليكا زاڭدارى اراسىندا تەك ازاماتتىق كودەكستiڭ جالپى بولiمiندە عانا: «ازاماتتىق قاتىناستار قازاقستان رەسپۋبليكاسى اۋماعىندا قولدانىلىپ جۇرگەن ازاماتتىق زاڭدارعا قايشى كەلمەيتiن ادەت-عۇرىپتارمەن، سونىڭ iشiندە iسكەرلiك ورiسiندەگi ادەت-عۇرىپتارمەن رەتتەلۋi مۇمكiن» دەگەن جولدار كەزدەسەدi. ەندەشە، حالىقتىق عۇرىپتىڭ بiر سالاسى دەلiنەتiن اقساقالدار القاسىنىڭ دا بولاشاقتان الاتىن ورنى ەرەكشە. دەمەك، بۇل - بارشامىز ءالى دە بولسا مىقتاپ ويلانۋدى قاجەت ەتەتىن كەلەلى ماسەلە.

اۆتور: قىزعالداق ايتجانوۆا، قاراعاندى

"الاش ايناسى" گازەتى