ءابىش كەكىلباەۆ: «ءبارىمىز دە وڭتۇستىكتەن شىققانبىز»
بۇل كۇندەرى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى قۇرىلۋىنا
80 جىلدىعىنا دايىندىق جۇرىپ جاتىر.
وسى وقيعا قارساڭىندا شىمكەنتتىك قالامگەر شويبەك ورىنباەۆ
قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى
ءابىش كەكىلباەۆپەن وڭتۇستىك وڭىرىنىڭ وتكەن تاريحى مەن
بۇگىنگى بيىگى. رۋحانيات قازىناسى تۋرالى اڭگىمەلەسكەن ەكەن.
وقىرماندار نازارىنا سول سۇحباتتى ۇسىنامىز.
- قۇرمەتتى ءابىش اعا! وبلىسىمىزدىڭ قۇرىلعانىنا 80 جىل تولۋىنا وراي كورنەكتى مەملەكەت, قوعام قايراتكەرى, ۇلتىمىزدىڭ ءىرى تۇلعاسى رەتىندە ءوزىڭىزگە بىرنەشە سۇراق قويساق پا دەيمىز. العاشقى بىلگىمىز كەلەتىنى: ءسىز وڭتۇستىك ءوڭىرىنىڭ قازاق ەلى تاريحىنداعى ورنىن قالاي ايقىندار ەدىڭىز?
بۇل كۇندەرى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى قۇرىلۋىنا
80 جىلدىعىنا دايىندىق جۇرىپ جاتىر.
وسى وقيعا قارساڭىندا شىمكەنتتىك قالامگەر شويبەك ورىنباەۆ
قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى
ءابىش كەكىلباەۆپەن وڭتۇستىك وڭىرىنىڭ وتكەن تاريحى مەن
بۇگىنگى بيىگى. رۋحانيات قازىناسى تۋرالى اڭگىمەلەسكەن ەكەن.
وقىرماندار نازارىنا سول سۇحباتتى ۇسىنامىز.
- قۇرمەتتى ءابىش اعا! وبلىسىمىزدىڭ قۇرىلعانىنا 80 جىل تولۋىنا وراي كورنەكتى مەملەكەت, قوعام قايراتكەرى, ۇلتىمىزدىڭ ءىرى تۇلعاسى رەتىندە ءوزىڭىزگە بىرنەشە سۇراق قويساق پا دەيمىز. العاشقى بىلگىمىز كەلەتىنى: ءسىز وڭتۇستىك ءوڭىرىنىڭ قازاق ەلى تاريحىنداعى ورنىن قالاي ايقىندار ەدىڭىز?
- ءبارىمىز دە وڭتۇستىكتەن شىققانبىز. بۇل ءسوزدى جالپى ادامزاتتىق ماعىنادا دا، ەتەنە ۇلتتىق ماعىنادا دا ءبىر ءسات ەستەن شىعارۋعا بولمايدى.
ەكۆاتورعا جاقىن ماڭنان پايدا بولىپ، بويداعى ىستىقتى ءبىر دەڭگەيدە ۇستاۋدىڭ تابيعي نە جاساندى ءتاسىلدەرىنە جەتىلە كەلە، باسقا بويلىقتارعا اياق باسىپپىز.
كۇنگەيىمىز - شالقىپ جاتقان كول-كوسىر مۇحيت. تەرىسكەيىمىز - ۇستاسىپ جاتقان تۇتاس قۇرلىق. سوعان قاراي باعىستاپ، تاياۋ شىعىسقا جەتكەن سوڭ، وڭ-سولىمىزدى دۇرىستاپ تاني باستاپپىز. ءبىزدىڭ پلانەتامىزدى ەمىن-ەركىن يگەرەر جولىمىزدى مۇز باسقان سەڭگىر تاۋلار مەن جەر-كوكتى تۇگەل قالىقتاپ شىعا كەلەر توپان سۋلار بوگەدى. تسەيلونداعى اداماتا شوقىسى، سينايداعى حانان، ەللاداداعى وليمپ، كاۆكازداعى ارارات سىندى جەر كىندىكتەر تۋرالى اڭىزدار بەكەردەن بەكەر تۋىپ جۇرگەن جوق.
بۇگىندە ءدال سول باعىتتا قازىعۇرت تاۋى تۇر. نۇح پايعامباردىڭ كەمەسى توقتاپتى دەلىنەتىن سول ءبىر كونە شوقىلار جادىڭا قاي-قايداعىنى تۇسىرەدى. جالپى، جەر جارالىپ، سۋ اققالى بەرى دۇنيەنىڭ تالاي تىلسىمىنا قانىققىڭىز كەلسە، وڭتۇستىككە كەلىڭىز. ول - اشۋلى جاتقان سالقار كىتاپ. نە جوقتىڭ ءبارىن تاباسىز. جەر بەتىندە بولىپ كەتكەن بار قۇدىرەت، بار اۋليە وسى ولكەدە تۇگەل بولعانداي ءىز قالدىرعان. جال-جالدىڭ توسكەيلەرىندەگى كونە جازۋلارداي كوپ شيمايعا ۇڭىلسەڭىز اسپاننان ءتۇسكەن ءتورت كىتاپتىڭ مازمۇندارىن تەگىس اقتارىپ شىققانداي بولاسىز. ءبىر كەزدەردەگى ءزورواستريزمنىڭ، ءتاڭىرشىلدىكتىڭ، نەستوريانشىلدىقتىڭ، مانيحەيشىلدىكتىڭ، ءمازداحيزمنىڭ، ءبۋدديزمنىڭ ىزدەرىن اينىتپاي تانيسىز. بارىنەن دە دۇرىس ءارى كونە، ءارى جاڭا يسلامنىڭ ساۋلەلى جولىن كورىپ، ايداي اقيقات شاپاعاتىنا بولەنەسىز.
- الىس-الىس تاريحتى جاقىن جەردەن كوزبەن كورىپ, قولمەن ۇستاعىسى كەلگەن ادام, وڭتۇستىكتە بولۋى كەرەك دەيسىز عوي.
- كوپ ۋاقىتقا دەيىن مىناۋ ۇلى دالا ەجەلگى ويكۋمەنانىڭ سولتۇستىك-شىعىستاعى قيىرلارى سانالىپ كەلدى. بۇل اراعا كەلگەندەر جەر شەتىنە جەتتىم دەپ ويلادى. احەمەنيدتەر قۇلاعاننان كەيىنگى ويكۋمەنا تاريحى نەگىزىنەن ەسكەندىر زۇلقارنايىن (الەكساندر ماكەدونسكي) جورىعى توڭىرەگىندە ءوربيدى.
ەسكەندىر زۇلقارنايىن وزىنە دەيىنگى پاتشالىقتاردىڭ ويكۋمەنا تۋرالى جيعان-تەرگەن مالىمەتتەرىن وزىمەن بىرگە الىپ ءجۇردى: ونى جول-جونەكەي ءوز ادامدارىنىڭ كورگەن-بىلگەندەرىمەن تولىقتىردى. ءوز قولجازبالارى، كۇندەلىكتەرى، جازىسقان حاتتارى قوسىلدى. يمپەراتوردىڭ ءوزى ولگەلى الگى قۇجاتتارى «پاتشا قازىناسى» دەپ اتالاتىن قويمادا ساقتالدى. سىرتتان ەشكىم ءجىبەرىلمەدى. ىشتەن ەشتەڭە شىقپايتىن بولدى. كوپ قورىعان قۇندى مۇرا ەشكىمنىڭ قاجەتىنە اسپاي، اقىرى قايىرسىز كۇيدە، كونە بابىل ۇيىندىلەرىنىڭ استىندا ادىرا قالدى. سەنىمپاز يمپەراتور شارشى الەمدى تۇگەل جاۋلادىم، ويكۋمەنانىڭ شىعىس سولتۇستىگىنە دەيىن بارىپ قايتتىم دەپ ماقتانىپتى. ءۇندىستاننىڭ يند وزەنىن كورگەندە افريكاداعى ءنىل وزەنىنە كەلدىم دەپ، ەلدە قالعان شەشەسى وليمپياداعا قۋانىپ حات جازىپتى.
شاماسى، بۇل جورىعىندا ول اشقان مۇنداي «توسىن جاڭالىقتارى» از بولماسا كەرەك. اقىر اياعىندا، ءوز ويىنا دا كۇماندانا باستادى. ەسكەندىر زۇلقارنايىن ولگەسىن ۇلى جيھانگەر وتكەن جەرلەردى كورىپ قايتۋ ءۇشىن ميلەتتەن شىققان بەلگىلى قولباسشى دەمودام جۇمسالىپتى. ول ءوز مىندەتىنە سونشالىقتى تىڭعىلىقتى قاراپتى. ءتىپتى، ەسكەندىردىڭ سوعامىن دەپ، سوعا الماي كەتكەن جەرلەرىنە دە بارىپتى. ارال، كاسپي تەڭىزدەرىن تەرىسكەيىنەن اينالىپ، مەوتيدا (ازاۋ), پونتا (قارا) تەڭىزدەرىنە بارعاندا ريمدىكتەر تۇتقىنعا الىپتى. ول اشقان «سكيفيكا» اركىمدەرگە قولدى بولىپ كەتىپتى. ريم اۆتورلارى جازعان كەيبىر كىتاپتاردان عانا شاڭ بەرەدى.
سول جولى ەسكەندىر ۇراتوبەگە دەيىن بارىپ، ءبىر كەزدە كير پاتشا اشقان ەسكى قامالدى قايتا جاڭارتىپ، سىرداريا باسىنان الدەنەشە بەكىنىستەردى جاڭادان سالىپتى. سىرداريا بويىنداعى قازىرگى قۇم استىندا قالعان ۇزىننان ۇزاق شىم قورعانداردى تۇرعىزىپتى. ىرگەسىنە كەلىپ تۇرىپ، ىشىنە بويلاپ كىرە الماي، قاشا سوعىسقان كوشپەندى الەمگە ابدەن قانىعا الماي، الىستان مۇنارتقان قىراۋقاس تاۋىنا قاراي-قاراي، ارماندا كەتىپتى.
ونىڭ ارجاعىندا شاشباۋىن كوتەرىپ دۋىلداسقان كوپ قوشەمەتشىلەر ايتقان سولتۇستىك مۇحيت جاتپاپتى. باتىس دەرەكتەرىندە كوپ ايتىلاتىن سكيف، سارمات، ماسساگەت، ساقتار جاتىپتى. ودان ءارى قاراي گەرودوت جازعان گرەك ساۋداگەرى اريستەي ايتاتىن باسقا سكيفتەر - بۋدين، تيسساگەت، يركي، يسسەدون، اگريپپەي، اراماسپ تايپالارى تۇرىپتى. مايمىر، پازىرىق، تاعار مادەنيەتىن جاساعان بۇل تايپالاردا كيىز باسۋ، تەرى يلەۋ ونەرلەرىمەن قوسا، زەرگەرلىك ونەرى دە قاتتى دامىدى. اسىرەسە، جانۋارلار تاقىرىبىن قىرىق قۇبىلتاتىن ەرەكشە ستيل كەڭىنەن ءورىس الدى.
احەمەنيدتەر داۋىرىندە كۇشەيگەن بۇل ستيل بىرتە-بىرتە تۇركى تايپالارىنا اۋىستى... احەمەنيدتەر مەن ەسكەندىر زۇلقارنايىن جورىقتارى حورەزمدىكتەر مەن ماسساگەتتەردى اتتى اسكەرلەرىن قايتا جاساقتاۋعا ۇيرەتتى. قولونەرىندە زەرگەرلىكتىڭ ىقپالى ارتتى. ماسساگەتتەردىڭ بۇل داۋرەندەۋى جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى 165 جىلعا دەيىن سوزىلدى. جاعدايدىڭ وزگەرۋىنە قيىر شىعىستاعى احۋال اسەرىن تيگىزدى.
حالىق باسىنداعى مۇنداي مەتامورفوزالاردىڭ قايماعى مەن قاسپاعى ەڭ قالىڭ جۇققان جەر قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگى ەدى. تاريحقا قازاق اتىمەن كىرگەن حالىقتىڭ جانە ونىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىگىنىڭ نەگىزىن سالعان وقيعا سىر بويى قالالارىن وزىنە قاراتۋ ءۇشىن بولعان ءىركەس-تىركەس سوعىستار ەدى. جەر بەتىندە ەندىگارى مۇنداي حالىقتىڭ بولۋ-بولماۋى دا وسى ومىرلىك ماسەلەنىڭ ويداعىداي شەشىلۋ-شەشىلمەۋىنە تىعىز بايلانىستى ەدى.
- التىن وردادان ابايسىزدا ايىرىلعاندا حالىقتار «قايتكەندە امان قالامىز?» دەپ تۇيىققا ءتىرەلگەندەي بولعان ەكەن عوي.
- اسان قايعى اۋعان جاقتاعى تەسكەنتاۋ اسىپ كەتۋدى ۇسىندى. ءبىر ءبۇيىردەن ورىس، ءبىر بۇيىردەن ويرات قىسقان ورتادا جايلى قونىس تابۋ دا وڭاي بولمادى. جەلمايامەن جەلىپ ءجۇرىپ جەر ءىزدەپ، اقىرى جيدەلى بايسىنعا كەلىپ توقتادى. وسى ارادان ورىن تاۋىپ، بىرتە-بىرتە قونىستى ۇلعايتا بەرۋ ماقۇل دەپ تابىلدى. كوشپەندىلەردى تالاي جەردەن مۇدىرتكەن: «قايدا بارىپ ەل بولامىز؟» دەگەن ەجەلگى ساۋالعا جاڭاشا گەوساياسي جاۋاپ ىزدەۋ كۇن تارتىبىنە قويىلدى. «قايتسەك ەل بولامىز؟» دەگەن قاھارلى ساۋالعا كوشۋدىڭ قاق الدىندا تۇردىق.
ءشايبان ابىلقايىر حان بايىرعى دەشتى قىپشاق پەن ءسىبىردى تاستاپ، كۇنگەيدەگى وتىرىقشى ەلدەرگە كوپە كورنەۋ قول سالۋعا بەل بۋدى. ونىڭ 1468 جىلعى جەتىسۋعا جورىعى جانىبەك پەن كەرەيدىڭ حاندىعىن كۇش الىپ كەتپەي تۇرعاندا كۇيرەتۋدى كوزدەدى. ونىڭ مەزگىلسىز قازاسى بۇل جوسپاردىڭ كۇل-تالقانىن شىعاردى. ونىڭ نەمەرەسى مۇحاممەت ءشايباني اتا وسيەتىن اقىرىنا دەيىن ورىنداۋعا اشىق كىرىستى. 1510 جىلى يرانشاح يسمايلمەن جاعالاسىپ ءجۇرىپ، مەرۆ تۇبىندە مەرت تاپتى.
العاشقى قازاق حاندارى كەرەي، ءجانىبەك، بۇرىندىق، قاسىم سىرداريا قالالارىن قولعا الىپ، كوشپەندى ءداستۇرلەردى دامىتا، بىرتىندەپ وتىرىپ، ءورىس كەڭەيتە بەرۋ ۇستانىمىن ۇستاندى. قاسىم حان تۇسىندا شىعىستاعى قاراتالدان، باتىستاعى استارحان تۇبىنە دەيىنگى كەڭبايتاق اۋماق ءبىر قولدا بولدى.
وسىنشا ۇلانعايىر اۋماقتى الىپ جاتقان ءوسىمتال ۇرپاقتىڭ قاي ءتولى دە بۇگىندە ون ەكىنشى نە ون ءۇشىنشى اتام قاراتاۋ مەن سىر بويىندا قالعان دەپ اڭىز ەتەدى. دەمەك، وڭتۇستىك - بارشا قازاقتىڭ وتانى. قازاق قاي جەردە ءجۇرسە دە قاراتاۋعا كىندىگىمەن بايلانعان. سوندىقتان دا بۇگىنگى قازاقستان ءوڭتۇستىكتىڭ كەبەجە قارىن، كەڭ قۇرساعىنان شىققان. سوندىقتان دا، ونى قاي-قايسىمىز دا «ۇلىسىمنىڭ ۇيىتقىسى» دەپ وبەكتەيمىز.
- رەسمي ساناق بويىنشا العاندا دا حالقى ەكى جارىم ميلليوننان اساتىن وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى ەلدىڭ ەكونوميكاسىندا, ۇلت رۋحانياتىندا قانداي ورىن الىپ وتىر دەپ سانايسىز?
- قازىرگىدەي الا-قۇلا زاماندا تەك ءبىر وزدەرى بولىپ ۇيىسىپ وتىرعان حالىقتار كەم دە كەم. اسىرەسە، ءار قيلى ساياسي ناۋقاندارعا ءجيى ۇشىراعان ءبىزدىڭ ەلىمىزدە. ونىڭ قاي جەرىنە كەلسەڭىز دە ءبىر-بىرىمەن جاپاتارماعاي جارىسىپ جاتقان جانداردى كورەسىز. ول، ارينە، قازىرگىدەي ستاتيستيكالىق ارقيلىلىق جاعدايىندا بىرەۋلەردىڭ از بولعاندىقتان قالىپ، ەكىنشى بىرەۋلەردىڭ كوپ بولعاندىقتان بىرجاقتى وزىپ كەتە بەرمەۋىن كوزدەيدى. اركىم قابىلەتتىلىككە قاراي باعالانسىن. ارينە، الەۋمەتتىك ادىلەتتى بۇلاي قاداعالاۋدىڭ دا ءجونى بار شىعار. الايدا، ۇلت بولعان سوڭ، ونداعى كىسىلىك قاسيەتتەرمەن قوسا ەلدىك قاسيەتتەردىڭ جاقسىلارى اسپەتتەلۋى كەرەك قوي. ەكى ميلليون جارىمنان اساتىن وبلىستا ۇلتتىق ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇر، ونەردەگى وزىندىك ەرەكشەلىكتەردى ساقتاۋ مەن ناسيحاتتاۋدا ايتا قالارلىقتاي ەركىندىك بولعانى ءجون عوي. ورىنسىز جالتاقتىق سەزىلمەيدى. وتىرىك قايمىجىقتاۋ دا تيىلا باستاعان. مۇنداي باتىلدىلىق بىرتە-بىرتە باسقا ايماقتارعا دا دەندەي بەرەدى. اداممەن ادامشا سويلەسۋدەن باسقا شەكتەۋلەر بولمايدى.
سونىمەن قوسا، ەكى ميلليون جارىم ادامعا ماماندىعىنا لايىق قىزمەت تاۋىپ بەرە قويۋ دا وڭاي ەمەس بولار. بۇل جاعىنان شەشىلمەي جاتقان ماسەلەلەر دە بار شىعار. بارىنەن دە بۇل قازاقستان جاعدايىندا ەڭ ازى ءۇش وبلىستىڭ حالقى بولادى. سونشا حالىقتى ءبىر وبلىسقا تيەسىلى شتاتپەن باسقارۋ وڭاي بولا قويماس.
- جاقىندا وبلىسقا كەلىپ-كەتكەن ساپارىڭىزدان قانداي اسەر الدىڭىز؟
- جاقسىنى كورمەك ءۇشىن دەگەن عوي. ءسىزدىڭ ايماققا ءار كەلگەنىم ءوز الدىنا مەرەكە. بۇل جولى قازىعۇرت، سارىاعاش اۋداندارىندا بولدىم. ۇيا دەگەن اۋىلدى كوردىك. ۇياداي عانا كورىنەتىن كوزگە ىستىق قۇت مەكەن ەكەن. ءبىرازدان كەيىن اسفالت جول تاۋسىلىپ، جولسىزبەن جۇردىك. جارتى ساعاتتان استام ۋاقىت كەتتى. ءسويتسەك، التى شاقىرىمداي عانا جەر ەكەن. ۇياداعى اقساقالدار اياق استى بولىپ قالامىز دەپ، جولدى ادەيى سالدىرماي وتىر دەيدى. نە دە بولسا، ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي قولايلى قونىس ەكەن. سوعان قاراعاندا، كەيبىر جەرلەردى تابيعي قالپىن بۇزباي قاز-قالپىندا ساقتاعان دۇرىس سەكىلدى.
- ءسىز «ۇركەر»، «ەلەڭ-الاڭ» روماندارىن جازۋعا دايىندىق كەزىندە وڭتۇستىكتىڭ ءبىراز جەرىن شارلاپ قايتقانىڭىزدى، كوپ اسەر العانىڭىزدى ايتقان بولاتىنسىز. سول ويلارىڭىزدى تاراتىڭقىراپ اڭگىمەلەپ بەرىڭىزشى.
- ءيا، مەن قازاقستان تاريحىمەن ۋنيۆەرسيتەتتى تاۋىسقان بويدا تىڭعىلىقتى تانىسا باستادىم. كوپ ماتەريالدار جيناپ، وتكەنىمىزدىڭ ەڭ باستى قايشىلىقتارى اشىلاتىن تالما تۇسىن تاپقانداي بولدىم. 1980 جىلى تاۋەكەلگە بەل بۋدىم. اقپان ايىندا شىمكەنت ماڭىنداعى ورىنداردى ارالاتۋعا زۇلپىقاروۆ دەگەن، اۋدانداردى كورسەتۋگە رۇستەموۆ دەگەن قىزمەتكەرلەرىن قوسىپ بەردى. اۋەلى مارتوبەنى ىزدەدىم. زۇلپىقاروۆ سايرامعا اپاردى. كىتاپتاعى دەرەكتەر بويىنشا، قوشقار اتا سايىن بويلاپ، ىبىرايىم اتا كۇمبەزىن ىزدەپ كەلەمىن. ونى تاپسام، شىعىس جاق ىرگەسىندەگى قوڭىرتوبە اتىشۋلى ءمارتوبەنىڭ ءوزى بولىپ شىعادى. ىبىرايىم اتا ورنىندا تۇر ەكەن. ىرگەسىندەگى ايعىرجال قازىلىپ-قازىلىپ، تەك ءمارتوبەنىڭ باسىنداعى تاقياسى قالىپتى. توپىراق قازىپ الىپ جاتقان وزبەكتەر بىلەدى ەكەن. «ىزدەگەن مارتوبەڭىز وسى»، دەدى. ەندى بولماعاندا جەرمەن-جەكسەن بوپ، ءبىرجولا ءوشىپ كەتكەلى تۇر. باسىنا شىعىپ، جان-جاعىنا قارادىم. اينالانىڭ ءبارى مەنمۇندالاپ تۇر. باۋرايىنداعى ىعى-جىعى سايرامنىڭ كونە كۇمبەزدەرىن ارالادىم.
ەرتەسىنە شىمكەنتتىڭ كۇنباتىس بەتىندەگى بوگەن ستانساسىنا كەلدىم. جەردىڭ ميى شىعىپ كەتكەن. باتپاق. ماشينامىزدى سوندا تاستادىق. سايلاۋ دەگەن ديرەكتور جىگىت تراكتور الدىرتتى. سوعان مىنگەسىپ، اۋىلدىڭ الدىنداعى وقشاۋ بيىككە بەتتەدىك. انادايدان وركەشتەنىپ كورىنەتىن ءزاۋلىم جال جاقىنداعان سايىن شوگە ءتۇستى. «ورداباسى بولسا، جارار ەدى» دەپ كەلەمىز. كۇنباتىس قۇيرىعىنان كوتەرىلدىك. قازىرگى ءتۋتوبەنىڭ تۇسىنان شىقتىق. كوپتەن بەرى مال دا جايىلماپتى. ءبارى كەشە بولعانداي. ىزدەرى سايراپ جاتىر. توبەنىڭ باسىنان جان-جاقتان جيىلعان قازاق قولدارىنىڭ قالاي ورنالاسقانىنا دەيىن اپ-انىق سەزىلىپ تۇر.
ءۇشىنشى كۇنى اقساق تەمىر مەرت تاپقان بوگەن بويى مەن ابىلاي مەرت تاپقان حانىبادتى كورىپ، شايانعا بەتتەدىك. جولدا ۇلكەن تۇرا مەن كىشى تۇرانى قىزىقتادىق. كوسەگەنىڭ كوكجونىمەن سوزاققا وتتىك. شولاققورعاندا تۇنەپ شىعىپ، ەرتەسىنە بابا اتانى بارىپ كوردىك. تاۋ بويىنا كيىك ىعىپ كەلگەن ەكەن. ءورىپ ءجۇر. سولاردىڭ ارا-اراسىمەن سۇعىندىق پەن تورلان اسۋلارىن بارىپ كوردىك. تۇركىستانعا وتتىك.
مەن تۇركىستاندى ەڭ العاش رەت 1958 جىلى كورگەنمىن. ەكىنشى كۋرستا وقيتىن ەكى جىگىت، بەسىنشى كۋرستا وقيتىن ەكى قىز بولىپ، پروفەسسور بەيسەمباي كەنجەباەۆتىڭ باسقارۋىمەن ديالەكت، فولكلور جيناعانبىز. شورناقتا فرۋنزەمەن بىرگە سوعىسقان تاجىك شالدىڭ، ماكسيم گوركي كولحوزىندا ىبىرايىم دەگەن اقساقالدىڭ ۇيىندە جاتىپ، «الپامىستىڭ» الدەنەشە ۇرپاقتارى جايلى قيسسا تىڭداعانبىز.
تۇركىستاننىڭ توبەسىنەن ازىپ-توزعان ازىرەت سۇلتان وقشاۋ كورىنەر ەدى. ول كەزدە تاشكەنت شەبەرحاناسى جوندەۋ جۇرگىزىپ جاتقان. ءىشى استان-كەستەن. ەسىگى كىلتتەۋلى. مۇحتار ماعاۋين ەكەۋمىز جالىنىپ-جالپايىپ، ازەر كىرىپ، وزبەكتىڭ ياشى ۇلىنا قۇران وقىتىپ، قۇدىعىنان سۋ ىشكەنبىز. سودان ءتۇن ورتاسىندا تەمىر ستانساسىنا كەلىپ تۇسكەنبىز. قولىنداعى جىلتىراق شامى جىلت-جىلت ەتىپ، رەلستەردى قاراپ كەلە جاتقان تەمىرجولشى ايەل تۇنگى سۋىقتا دىردەڭدەپ وتىرعان تورتەۋىمىزدى ۇيىنە اپارىپ، ءشاي بەرگەن. سۇراستىرا كەلسەك، عاني مۇراتباەۆتىڭ اپاسى بولىپ شىقتى. ەرتەسىنە جاياۋ-جالپىلاپ، شاۋىلدىرگە تارتتىق. جول-جونەكەي وڭشەڭ ۇيىك-ۇيىك تومپەك. ول ءالى جەر استىندا قازىلماي جاتقان وتىرار ەكەن. اۋىل شەتىندەگى وڭاشا مەيمانحاناعا توڭىرەگىنە كۇلىمدەي قارايتىن ەكى قىز كەلدى. ولار جوعارى كۋرستا وقيتىن ومىرزاق ايتباەۆتىڭ قارىنداستارى بولىپ شىقتى. ۇلكەن ارىقتىڭ بويىندا وتىن جالىنداتىپ، وقشاۋ وتىرعان وڭاشا ۇيدە ايتباي اقساقالدىڭ قاجىڭقى داۋسى ءبىراز جايلاردان حيكايا شەرتتى. پويىزعا وتىرىپ ايدالاداعى قىزىلتۋ ستانساسىنان ءبىر-اق شىقتىق. اۋداندىق كوميسسيا حاتشىسى موتوتسيكلىنە ىلەستىرىپ، سارىاعاش پەن كەلەس اۋداندارىن ارالاتتى.
وندا قازىرگى كۋرورتتىڭ ورنىندا جان-جاعىن جاسىل تۇسكە بوياعان اعاش دۋالدارمەن شىر اينالدىرا قورشاعان اشىق بۇلاقتار جىلىمشىلاپ اعىپ جاتاتىن. ورتالارىندا ەمدەلۋشىلەر جەر استىنان شۇپىلدەپ شىعىپ جاتقان ءمولدىر سۋدى مالشىلاپ، بەلۋاردان بالشىققا كومىلىپ وتىراتىن. توبەنىڭ باسىندا شىپىرلاعان كونە مولا جاتاتىن. شەتىندە باسىن ورامالمەن تاڭىپ العان اقساقال شال كولەڭكەگە قاراپ، تاسپيح تارتار-دى.
سول جولى وڭتۇستىكتىڭ تۇلا بويى تولعان تاريح ەكەندىگىن ءبىلىپ كەتكەنمىن. بولاشاق رومانىمدى جازاردا ورىسحان جاتقان سىعاناق، توقتامىس تونايتىن ياسسى، توقتاقيا ايقاسقان ساۋران، شايباني شايقاسقان سۇعىندىق، قاسىم قايتارىپ العان سايرام، اقنازار استانا ەتكەن سوزاق، ءوزىن ولتىرمەكشى بولعان سۇلتانداردى قاپيادا جارىپ سالعان بابا سۇلتان اسىعىس اتقا قوناتىن شاراپحانا، ءماسليحات قىزعان مارتوبە، كۇندە كەڭەس قۇراتىن كۇلتوبە، ءابىلقايىر ساردار سايلانعان ورداباسى، ابىلاي تۇيە قايىرعان قازىعۇرت باۋىرى، تولە جايلاعان وگەم ساۋىرلارىن، جولبارىس حانعا ەرەگەسىپ، قويگەلدى باتىردىڭ ورىنبوردان كەلە جاتقان ميللەردىڭ كەرۋەنىن تالايتىن بالاكەمەر، تاۋەكەل، تۇرسىن، ەسىم، جاڭگىر، تاۋكە جورتقان جولداردىڭ كوبى وسى وبلىستىڭ اۋماعىندا ەكەنىن ءبىلىپ، ءوز كوزىممەن كورۋگە كەلگەنمىن. سويتسەم، بۇل ايماق قازاق تاريحى مۇراجايىنىڭ باس پاۆيلونى ەكەن دە، قالعاندارى قوسالقى فيليالدارىنداي كورىنەدى.
- ءسىزدىڭ مارتوبە تاعدىرىنا تىكەلەي قاتىسىڭىز بار ەكەنى بەلگىلى. اتاقتى توبەنىڭ جان-جاعىنان كەۋلەپ قازىپ، توپىراعىن قۇرىلىس ماتەريالدارى ءۇشىن پايدالانىپ جاتقان جوسىقسىزدىقتى توقتاتۋعا سەپتەسكەن تۇلعالاردىڭ ءبىرىسىز. ونىڭ ۇستىنە 2001 جىلعى ساپارىڭىزدا (ول كەزدە مەملەكەتتىك حاتشى قىزمەتىندەسىز) مارتوبە مارتەبەسىن ايقىنداۋ، ونىڭ ەل تاريحىنداعى ورنىن ايشىقتاۋ تۇرعىسىندا باعالى اقىل-كەڭەستەر بەرگەنىڭىزدى حالىق بىلەدى. مارتوبە جايىندا نە ايتار ەدىڭىز؟
- «ۇركەردە» ورداباسى دا، مارتوبە دە حالىق جاسامپازدىعىنىڭ ايرىقشا ايعاقتارى رەتىندە سۋرەتتەلەدى. اسىرەسە، «مامىر وتە مارتەبەگە كەلسەڭىز» دەپ باستالاتىن شالقىما تاراۋ بەيبىت زامانداعى حالىق تۇرمىسىنىڭ شالقىپ جاتقان اپوفەوزىنداي ەستىلەدى.
مەن ورداباسىنىڭ دا، مارتوبەنىڭ دە كوپكە دەيىن حالىق جادىنان شىعىپ كەتكەن كوڭىلسىز كورىنىسىنە تاپ بولىپ ءجۇردىم. سەكسەن سەگىزىنشى جىل عوي دەيمىن. ءبىر توپ ارحەولوگ عالىمدارمەن بىرگە شىمكەنت وبلىسىنىڭ تاريحي ورىندارىن ارالادىم. ورداباسىنا كەلسەك، ول كەزدەگى وداقتىق قاتىناس جولدارى مينيسترلىگىنىڭ ارنايى كاسىپورىندارى شىر اينالا قورشاپ الىپتى. قيىرشىق تاستارىن بۋلدوزەرلەرمەن قوپارا قازىپ، الدەقايدا تاسىپ اكەتىپ جاتتى. ابىروي بولعاندا، كوپ ۇزاماي، وداق ىدىرادى. جول جوندەيتىن الىپ قۇرىلىستار ادىرا قالدى.
ەگەمەن ەلدەر ەڭسە كوتەردى. پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ ىرگەدەگى تاشكەنتكە وزبەك ارىپتەسىنە قوناققا كەلدى. مەن دە بىرگە ەرىپ كەلدىم. سوندا شەيحانتاۋىرگە، تولەبي اتامىزعا بارىپ، قۇران وقىدىق. شىمكەنتكە ۇشىپ كەتتىك. ەرتەسىنە وزبەك، قىرعىز پرەزيدەنتتەرى سوندا كەلدى. ورداباسىنا بارىپ، ءۇش ەلدىڭ باسشىلارى جان-جاقتان جيىلعان قاراقۇرىم حالىقتىڭ الدىندا ءسوز ءسويلەدى. ماڭگى دوس بولۋعا انت بەردى. سول كۇنى ورداباسىن ۇلتتىق تاريحي-مادەني قورىق جاساۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. اباتتاندىرۋ جۇمىستارى باستالدى.
مارتوبە كوپكە دەيىن ۋايىم بوپ ءجۇردى. ەكى مىڭىنشى جىلدارى ءىسساپارمەن شىمكەنتكە كەلدىم. اەروپورتتا بەردىبەك ساپارباەۆ قارسى الدى. مەن ودان: «مارتوبەنى بىلەسىڭ بە؟» دەپ سۇرادىم. ۇيالا باس شايقادى. بىردەن سايرامعا تارتتىق. كەلسەم، بۇرىنعى بۇرىنعى ما؟ ءبىرجولاتا شوگىپ بارادى. ءبىر كەزدەگى «دالا پارلامەنتى» بارلىق سيقىنان ايىرىلعان. قاڭىرايعان تاقياسى دا قالىپ جارىماپتى. سايرامدا اكىم بولىپ جۇرگەن قۋانىش ايتاحانوۆ تا سول ارادا ەدى. قازاق تاريحىندا ايتۋلى شەشىمدەردى قابىلداعان ءماسليحات ءتوبەنى بۇگىنگى جانە كەلەشەك ۇرپاققا قالاي ساقتاپ قالۋ كەرەكتىگى ءسوز بولدى. بەردىبەك پەن قۋانىش ۋادەلەرىندە تۇردى. جىلعا جەتپەي، ول كورەرگە كوز كەرەك تاريحي ورىنعا اينالدى. ازاماتتىق قوعام ءرولى جىلدان-جىلعا كۇشەيىپ كەلەدى. ايتۋلى تاريحي توبە حالىق بوپ كەڭەسەر القالى ورىنعا اينالسا جارادى.
- مادەنيەت ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى، كەيىننەن تاريحي ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ قوعامىنىڭ توراعاسى قىزمەتىندە تاريحي-مادەني ورىنداردىڭ تاعدىرىنا تىكەلەي ارالاسقان ادام رەتىندە وڭتۇستىكتەگى ەلەۋلى ورىنداردىڭ ءبىرى - ساۋرانعا قاتىستى ماسەلەلەرگە دە ارالاسقانىڭىز بەلگىلى. وسى ورىننىڭ ەل تاريحىنداعى ءمان-ماڭىزى، ونى ساقتاۋدىڭ جولدارى تۋرالى نە ويلايسىز؟
- ساۋران جول بويىنا ءتۇسىپ قالعان التىن جامبىداي ءالى كۇنگە كوز تارتادى. ونىڭ جۇرناقتارىنىڭ عۇمىرىن ۇزارتۋ مامانداردىڭ جان-جاقتى اقىلداسۋىن تالاپ ەتەدى. تەز ارادا ءبىر امالى تابىلماسا، بۇكىل ءتىرى جۇرگەن ۇرپاقتىڭ كەشىرىلمەس كۇناسىنا اينالادى.
- وڭتۇستىكتەن شىققان كوپتەگەن بەلگىلى تۇلعالارمەن ارالاس-قۇرالاس بولعانىڭىزدى، تالايىمەن دوس بولعانىڭىزدى بىلەمىز. ءبىزدىڭ جەرلەسىمىز، حالىقتىڭ ماقتانىش تۇتار پەرزەنتى نۇرتاس وڭداسىنوۆتىڭ ءسىزدىڭ تاعدىرىڭىزعا اسەرىن شەت جاعالاپ ەستىگەنىمىز بار. وسى جونىندە اڭگىمەلەپ بەرىڭىزشى؟
- ول - ءوز ومىرىمەن ولمەس ءىز قالدىرعان اسا ۇلكەن مەملەكەت قايراتكەرى. رەسپۋبليكامىزدىڭ كوگەرىپ-كوركەيۋىنە ونداي قالتقىسىز ەڭبەك ەتكەن تۇلعا كەم دە كەم. ۇزاق جىل ۇكىمەت باسىنداعى قاجىر-قايراتى اڭىزعا اينالعان. قىزمەتى تومەندەگەن سايىن ابىرويى اسپانداي تۇسكەن. مىڭ توعىز ءجۇز ەلۋ جەتىنشى جىلى مەكتەپ بىتىردىك... «اۋىلىمىزدا قالىپ، مال باعامىز دەپ، بۇكىل وبلىسقا ۇندەۋ تاستاڭىز»، دەگەن قولقا ميىمىزدى كۇنى-ءتۇنى جەگى قۇرتتاي جەپ بولدى. اقىرى كوندىك. اتتەستاتتارىمىزدى اۋداندىق وقۋ ءبولىمى سەيفىندە ساقتادى.
ءسويتىپ، جۇرگەندە وبكوم باسشىسى وزگەردى. نۇرتاس وڭداسىنوۆ كەلدى. بىرىنشى وتكىزگەن بيۋرو ماجىلىسىندە ءبىزدىڭ ۇندەۋىمىز دە قارالىپتى. «مال بولسا، مالشى تابىلادى. بىزدە وقىعان ماماندار جەتپەيدى. بالالاردى جولدارىنان قالدىرماڭدار. وقۋلارىنا بارسىن»، دەپتى. بۇل ءۇشىن ول «لەنينسكايا سمەنا» گازەتىندە قاتتى سىنالدى.
ارادا كوپ جىلدار ءوتتى. ءبىر كۇنى جۇمىستا وتىرعانىمدا ەسىگىمدى سەرپىپ اشىپ، بىرەۋ كىرىپ كەلدى. «سەن وسى 1957 جىلى ماڭعىستاۋدا مەكتەپ بىتىرگەن كەكىلباەۆسىڭ با؟ اينالايىن-اي، سول جىلى وقۋىڭنان قالىپ قويساڭ، سەنەن ءبۇگىندە كىم شىعارىن كىم ءبىلىپتى؟ مەن سەندەردى وقۋعا جىبەرتكىزگەن نۇرتاس وڭداسىنوۆ دەگەن اعاڭمىن عوي» دەپ، قولتىعىنا قىستىرا كەلگەن «ۇركەر» دەگەن كىتابىما اۆتوگراف جازعىزىپ الدى. ءدىنمۇحامەد احمەتۇلى قوناەۆقا جولىعىپ، كەتىپ بارادى ەكەن. ماعان كىرە شىعىپتى.
ءبىرازدان كەيىن جازۋشىلار وداعىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى كەزىمدە الدىما ءبىر يبالى كەلىنشەك كىردى. قولىندا قاعازعا وراۋلى كىتابى بار ەكەن. «مىنانى نۇرتاس اعاي اپارىپ بەر دەپ ەدى. ول كىسى دۇنيە سالدى. مەن - قارىنداسىمىن. ەۆنەي بۋكەتوۆتىڭ زايىبىمىن. ماسكەۋدەن كەلە جاتىر ەدىم»، - دەدى. ۇزاق جىل جيناعان ارابشا سوزدىگىنىڭ ءبىر داناسى ەكەن. ەت جۇرەگىم ەرىپ جۇرە بەرگەندەي بولدى.
- اسقار سۇلەيمەنوۆ ءسىزدىڭ ەڭ جاقىن دوستارىڭىزدىڭ ءبىرى بولعانى بەلگىلى. تاكەن الىمقۇلوۆپەن دە سىيلاس جۇرگەنىڭىزدى بىلەمىز. تاكەن، اسەكەڭ تۋرالى، جالپى وڭتۇستىك ءوڭىرىنەن شىققان نەمەسە قازىر وسىندا قالام تەربەپ جۇرگەن اقىن-جازۋشىلار شىعارماشىلىعى جونىندە دە ويلارىڭىزدى بىلگىمىز كەلەدى؟
- اسقار سۇلەيمەنوۆ جان دوسىم عوي. قانشا قىرشاڭقى بولسا دا، بەتىمە جەل بولىپ كەلگەن جەرى جوق ەدى. ولەرىندە ءبىر اۋىز ءتىل قاتىسا الماي، قاپىدا قالدىم. دۇنيەنى تاڭ قالدىرار ەرەكشە جان ەدى. ول ەشتەڭەگە تاڭعالىپ كورگەن جوق. بىراق جۇرتتىڭ ءبارىن تاڭ قالدىرىپ ءوتتى.
تاكەن دە جۇمباق ادام. «قاراتاۋ پەرزەنتتەرىن» جۋرنالدان وقىدىم. تاستاماي تامسانا وقىدىم. العان اسەرلەرىمدى قاعازعا ءتۇسىردىم. ءبىر كۇنى ءماسكەۋدەن حات كەلدى. باداناداي-باداناداي ارىپتەرمەن، ايتقان پىكىرلەرىمە قايران قالىپ جازىپتى. كوپ ۇزاماي ءوزى دە كەلدى. بۇرىن كورمەگەن كىسىم ەدى. كۇنى بويى بىرگە جۇردىك. جارىتىپ ەشتەڭە ايتپادى. ەشتەڭە ىشپەدى. ەشتەڭە سۇرامادى. قايتا-قايتا جۇزىمە قاراۋمەن بولدى. كوپ جىلداردان سوڭ، جازۋشىلار وداعىنا كەلدى. ءبىرازدان بەرى ۇيىنەن شىقپاي جاتىر ەكەن. ءجۇزى ەڭكىش. ءوڭى سولعىن. ەسىك الدىنداعى كيىم ىلگىشتىڭ قاسىندا تۇردىق. بىرەۋلەر رەستوران تۋرالى ءسوز قوزعادى. تاكەن جۇلىپ العانداي قىلىپ: «كەكىلباەۆپەن بىرگە س ۋدوۆولستۆيەم بارۋعا بولار ەدى»، دەدى. كۇلدىك تە قويدىق. سودان قايتىپ كورگەن جوقپىن. وسىدان ونشاقتى جىل بۇرىن بابا اتاعا بارعاندا بەيىتىنە سوقتىم. ءتىرى كەزىندەگىدەي ەشكىمگە، ەشتەڭەگە قوسىلماي، جاپادان جالعىز انتەك تومپيىپ جاتتى.
توقاش بەردياروۆتىڭ قايتا قۇرۋدىڭ جانتالاسى كەزىندە كەلگەنى ەسىمدە. اراق-شاراپپەن ايقاس قىزىپ جاتقان. كابينەتىمە كىرىپ، ەدىرەيە قاراپ قويىپ، دەرەۋ كوزىن تومەن سالدى. مىسىق مۇرتىن جىلتىراتا جىمسيىپ كۇلدى. «كەكىلباەۆ جولداس، ميحايل سەرگەەۆيچكە ايتىپ قوي. ۇلى ورىس حالقى ونى ءومىر باقي كەشپەيدى»، دەپ، تەز-تەز شىعىپ كەتتى. مۇنتازداي تازا. ءۇستى-باسىنان قىلاۋ كورمەيسىڭ.
تولەگەن توقبەرگەنوۆ - قارلىعىڭقى داۋسىمەن قاڭقىلداپ كوپ سويلەپ، قارقىلداي كۇلىپ، ارا-تۇرا اينالاسىنداعىلارعا كوزىن الارتا قاراعانىمەن، كەمەل ويلاپ، تەرەڭ سەزىنىپ، سەرگەك تالدايتىن تەرەڭ سىنشى ەدى.
دۋلات يسابەكوۆتى دۇرىس ءتۇسىنۋ ءۇشىن ونىڭ جازعاندارىنا ليريكتىڭ كوزىمەن ءۇڭىلىپ، ءيۋموريستىڭ قۇلاعىمەن تىڭداۋ كەرەك.
ساتىبالدى نارىمبەتوۆ ەجىرەيە قاراي، ەلجىرەي ۇعاتىن جۇرەگى جۇمساق سۋرەتكەر.
ەرگوبەكوۆتى ەرگوبەكوۆتەي باقايشاعىنا دەيىن جىلىكتەي شاعىپ، جىلىكتەي زەرتتەپ، جىلىكتەي ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن تاعى ءبىر ەرگوبەكوۆ كەرەك.
ءبارى دە تاڭ قالدىرا بىلەدى. تامساندىرا بىلەدى.
- تورقالى توي الدىندا وڭتۇستىكتىڭ ەلىنە قانداي تىلەك ايتار ەدىڭىز؟
- توي وتەدى. تورقا توزادى. بىراق، وڭتۇستىك ءار نارسەسىن بەسىننىڭ كولەڭكەسىندەي ۇزارتىپ، ارعى-بەرگىگە ابايلاتا كوز سالدىرادى. ونىڭ ايتارىن ءجۇرەكپەن عانا ۇعا الاسىڭ.
- راحمەت، اعا.
اڭگىمەلەسكەن
شويبەك ورىنباەۆ.
"ەگەمەن قازاقستان" گازەتى
