اتا زاڭدى وزگەرتۋ – الدىمەن حالىق ءۇشىن كەرەك
اتا زاڭدى وزگەرتۋ بيلىك ءۇشىن ەمەس، ەڭ الدىمەن حالىق ءۇشىن كەرەك. سوندىقتان حالىق الدىندا ناقتى، تۇسىنىكتى سۇراقتار قويىلۋعا ءتيىس، ويتكەنى ءار ازاماتتىڭ تۇسىنىگى، ءبىلىمى، ويى، پايىمى، ينتەلەكتۋالى ءار قيلى.
بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا باسىلعان كونستيتۋتسياعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ تۋرالى جوبانى وقىپ (33 باپ), ءتۇسىنىپ جاتقان ادامدار پايىزعا شاققاندا ساۋساقپەن سانارلىق دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، كونستيتۋتسيانىڭ «مىنا بابى تولىقتىرىلسىن»، «مىنا بابى وسىنداي بولىپ وزگەرتىلسىن»، «باسقا بابى الىنىپ تاستالسىن» دەگەن ۇسىنىستار قاراپايىم حالىق تۇرماق، كاسىبي زاڭگەرلەردىڭ تۇسىنۋىنە قيىندىق تۋدىرادى. ول ءۇشىن اتا زاڭنىڭ ءوزىن الىپ، بولاتىن وزگەرىستەردى سالىستىرا وتىرىپ قاراۋ كەرەك.
شىندىعىن ايتقاندا، جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋمنىڭ قارساڭىندا جاسالعان كونستيتۋتسيانىڭ جاڭا جوباسىن قاراپايىم حالىقتىڭ ءبارى قولىنا قالام الىپ، ءجىتى تەكسەرىپ، سالىستىرىپ شىعاتىندىعىنا سەنۋ قيىن. داۋىس بەرۋشى ازامات ءبىر، نە بىرنەشە وزگەرىسپەن كەلىسۋى مۇمكىن دە، كەرىسىنشە، ول باسقا وزگەرىستەرمەن، تولىقتىرۋلارمەن كەلىسپەۋى دە مۇمكىن. سوندا رەفەرەندۋمدا حالىق اتا زاڭنىڭ جاڭا نۇسقاسىنا قالاي داۋىس بەرەدى – سول جاعى تۇسىنىكسىز.
مەنىڭشە، جاڭا قازاقستانعا مۇلدەم جاڭا كونستيتۋتسيا قاجەت.
تاعى ءبىر ايتارىم جەر ماسەلەسى تۋرالى. ويتكەنى جەر – قازاقتىڭ جانى، جۇرەگى، تىنىسى. سوندىقتان اتا زاڭدا «قازاق جەرى ەشكىمگە ساتىلمايدى، شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرىلمەيدى جانە ول نورما ەشقاشان، قانداي جاعدايدا بولماسىن وزگەرتىلۋگە جاتپايدى» دەپ، تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ جازىلۋى كەرەك. جەر ازاماتتارعا جانە زاڭدى تۇلعالارعا تەك پايدالانۋعا بەرىلەدى، ونىڭ شارتتارى، ءتارتىبى جانە مەرزىمدەرى زاڭدا بەلگىلەنەدى دەپ ايقىندالۋى قاجەت. سەبەبى الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان ۇرپاعىنا مىنانداي وسيەت قالدىرىپ كەتكەن ەكەن: «جەر، جەر جانە جەر. ويتكەنى، جەرسىز وتان جوق! جەرسىز ادام جوق. جەرسىز مەملەكەت بولمايدى! ونىڭ ءاربىر ءتۇيىر تاسى ءار قازاقتىڭ وڭىرىنە تۇيمە بولىپ قادالۋى كەرەك».
ءبىز ەمەس، ستراتەگيالىق مىقتى، الىپ مەملەكەت قىتايدا دا جەر ساتىلمايدى.
كۇندەلىكتى ومىردە، كوپشىلىكتىڭ ءجيى ايتاتىنى: سوت تاۋەلسىز بولۋى كەرەك، ول تەك كونستيتۋتسيا مەن زاڭدارعا عانا باعىنۋى كەرەك.
سونىڭ ءۇشىن ەلىمىزدە كونستيتۋتسيالىق سوتتى قايتا قۇرۋدى تولىق قولدايمىن. الايدا كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ قۇرامىنىڭ ءتورت سۋدياسىن پرەزيدەنت ۇسىناتىنى جانە ونىڭ توراعاسىن سەناتتىڭ كەلىسىمىمەن پرەزيدەنت تاعايىندايتىنى، سونىمەن قاتار، كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارىن سول توراعانىڭ ۇسىنىسىمەن تاعى دا پرەزيدەنتتىڭ تاعايىنداۋى – بۇل سوتتى تاۋەلسىز ەتە المايدى، قايتا بيلىككە تاۋەلدى ەتەدى. قالعان ءۇش-ءۇش سۋديانى ءماجىلىس پەن سەنات سايلايدى. سايلاۋدىڭ قالاي وتەتىندىگىنىڭ پروتسەدۋراسى بەلگىلى. سەنات – شىندىعىن ايتقاندا، تىكەلەي پرەزيدەنتكە باعىنىشتى ورگان.
تاۋەلدىلىك بولعان جەردە قايداعى ادىلەتتىلىكتى ايتۋعا بولادى؟ سوندىقتان ادىلەتتى قوعام ورناتقىمىز كەلسە، سوت ادىلەتتى ءارى شىن ماعىناسىندا تاۋەلسىز بولۋى كەرەك.
بۇل وزگەرىستەردە، سونىمەن قاتار، ەڭ باستى سۇراق – مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى ماسەلەنىڭ كوتەرىلمەگەنى بولىپ تۇر. وكىنىشتى-اق! ءتىل ماسەلەسى – ەڭ باستى ماسەلە دەپ ويلايمىن. ول نەگە باستى ماسەلە؟ سەبەبىن ايتايىن.
بۇل جايىندا عۇلامالار مەن ويشىلدار نە دەيدى ەكەن – الدىمەن سولارعا ءبىر جۇگىنىپ الايىق.
گ.گەتە: «ۇلت تىلىندە سويلەمەگەن ادام جاڭالىق اشىپ، جاقسىلىق اكەلمەيدى». جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ: «ورىس تاربيەسىن العان بالا ەشۋاقىتتا ۇلت قىزمەتكەرى بولا المايدى». ۆ.دال: «كىم قاي تىلدە سويلەيدى، ول سول ۇلتتىڭ وكىلىنە جاتادى». م.قاشقاري: «ۇلتتىق تاربيەنىڭ ەڭ باستى نەگىزى – ءتىل». م.گاندي: «وتارشىلاردىڭ تاربيەسىنەن شىققان ەليتا – ءوز حالقىنىڭ ەڭ باستى جاۋى». ماعجان جۇماباەۆ: «ءتىلسىز ۇلت، تىلىنەن ايىرىلعان ۇلت دۇنيەدە ۇلت بولىپ جاساي الماق ەمەس. ونداي ۇلت قۇرىماق. ۇلتتىڭ ۇلت بولۋى ءۇشىن ءبىرىنشى شارت – ءتىلى بولۋ. ۇلتتىڭ ءتىلى كەمي باستاۋى ۇلتتىڭ كەمي باستاعانىن كورسەتەدى.ۇلتقا تىلىنەن قىمبات نارسە بولماسقا ءتيىستى. ءبىر ۇلتتىڭ تىلىندە سول ۇلتتىڭ سىرى، تاريحى، تۇرمىسى، مىنەزى ايناداي كورىنىپ تۇرادى».
بۇل ايتىلعان شىنشىل ويلاردان تۋىندايتىن ۇلتتىق مەملەكەت ءۇشىن باستى قورىتىندى: ول – ءتىل، ءتىل جانە ءتىل.
«حالىق ءوز تىلىنەن ايىرىلعان كەزدە ارەكەتىنەن دە ايىرىلادى» دەگەن ءتامسىل بار. «كوپتىلدى، كوپدىلدى، كوپدىندى مەملەكەتتەردىڭ ءومىرى ۇزاققا بارمايدى»، – دەپتى مۇستافا كەمەل اتاتۇرىك.
وسى ايتىلعانداردى قورىتا كەلگەندە، مەنىڭ تۇيگەنىم:
مەملەكەتتىك قىزمەتكەر بولا تۇرا مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلىن بىلمەۋ، ول تىلدە سويلەمەۋ – قازاق مەملەكەتىنىڭ قادىر-قاسيەتىن تۇسىنبەۋ، ەلدى سىيلاماۋ، ءارى قورلاۋ دەپ بىلەمىن.
قازاق ءتىلى جويىلسا – قازاق ۇلتى دا جويىلاتىنىن ۇمىتپايىق دەگەن جان ايقايىم – بۇل.
سوۆەتحان ساكەنۇلى،
الماتى قالالىق سوتىنىڭ سۋدياسى
Abai.kz
