«20 جىلدا «اق جولدىڭ» العان اسۋلارى از بولعان جوق»

بيىل قازاقستاننىڭ «اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ قۇرىلعانىنا 20 جىل. 2002 جىلدىڭ 3 ساۋىرىندە ادىلەت ورگاندارىنا رەسمي تۇردە تىركەلگەن. العاشقىدا «اق جول» قازاقستان دەموكراتيالىق پارتياسى قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ تەڭ توراعالارى بولىپ بولات ءابىلوۆ، ءاليحان بايمەنوۆ، وراز جاندوسوۆتار سايلاندى. ال 2003 جىلى تەڭ توراعالار قاتارىنا ليۋدميلا جۋلانوۆا مەن التىنبەك سارسەنبايۇلى قوسىلدى.

2005 جىلى پارتيا قۇرىلتايىندا تەڭ توراعالار ينستيتۋتى تاراتىلىپ، پارتيا توراعالىعى ءاليحان بايمەنوۆكە بەرىلدى. ونان سوڭ 2011 جىلى «اق جول» قدپ توراعاسى بولىپ ءبىراۋىزدان «اتامەكەن» پالاتاسىنىڭ باسشىسى پەرۋاشەۆ ازات تۇرلىبەكۇلى سايلاندى. 2012 جىلدان باستاپ «اق جول» پارتياسى پارلامەنتتىك پارتيا اتانىپ كەلەدى. ماجىلىستە دەپۋتاتتىق فراكتسياسى بار. 2012 جىلعى سايلاۋدا اتالعان پارتياعا 8 دەپۋتاتتىق ماندات بۇيىرسا، 2016 جىلعى سايلاۋ قورىتىندىسى بويىنشا پارتيا 7 ماندات الدى.ال 2021 جىلعى سايلاۋ قورىتىندىسى بويىنشا پارتيا 12 ماندات الدى.

بۇدان بولەك، پارتيانىڭ 222 وكىلى ءماسليحاتتاردىڭ دەپۋتاتتارى. بىلتىرعى وتكەن اۋداندىق ماڭىزى بار قالالار، كەنتتەر، اۋىلدار مەن اۋىلدىق وكرۋگتەر اكىمدەرىن سايلاۋىندا «اق جولدىڭ» 11 وكىلى اكىم بولىپ سايلانعان.

كىرىسپە ءسوز وسىمەن ءتامام. ءبىز پارتيانىڭ 20 جىلدىعىنا وراي، ءماجىلىس دەپۋتاتى «اق جول» پارتياسىنىڭ توراعاسى ازات پەرۋاشەۆ مىرزامەن از-كەم اڭگىمە جاساعان ەدىك. مارحابات.

سۇراق: - ازات تۇرلىبەكۇلى، بيىل «اق جول» پارتياسىنىڭ قۇرىلعانىنا جيىرما جىل. وتكەندە، الەۋمەتتىك جەلىلەردە بىرنەشە مارتە بەيرەسمي ساۋالنامالار جۇرگىزىلدى. ول بويىنشا، قازىر «اق جول» پارتياسى بيلىكتەگى دومينانت باسىمدىقا يە پارتيانىڭ ءوزىن ارتقا تاستاپتى. «اق جول» دومينانت پارتيا ەمەس، مۇشەلەر سانىدا  از. بىراق ەلدىڭ سيمپاتياسى بار.

جاۋاپ: - اق جول پارتياسى 20 جىلدا ءبىراز سىناقتان ءوتتى. تاجىريبەسى، تاريحى بار. باستالعالى بەرى بۇل پارتيانىڭ باستامالارى، ۇندەۋلەرى ەلدىڭ نازارىندا بولعان. العاشقى باسشىلارى قازىرگىدەن كەم ەمەس قولداۋعا يە بولدى. مۇمكىن ول كەزدە مەملەكەتىمىزدىڭ ساياسي جۇيەسى مۇنداي باسەكەلەستىككە دايىن بولماعان شىعار. پارتيانىڭ ىشىندە دە ءتۇرلى باعىتتار بولعان. ءتۇرلى پىكىر الۋاندىعى بولدى. داۋ دا بولدى. بەستىك تەڭ توراعا دەگەننىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟ ودان كەيىن پارتيانىڭ ەكىگە ءبولىنۋى، كەيىن «ناعىز اق جول» دەگەن رەمەكستىڭ پايدا بولعانى، «ادىلەتپەن باس قوسۋ»، سوسىن سايلاۋدان كەيىن قايتادان ءبولىنۋ بولدى.

مەنىڭشە، «اق جولدىڭ» ۇستانىمدارى، مەملەكەتشىلدىگى، پاتريوتشىلدىعى بۇرىننان وزىمە ۇنايدى. كەلىسپەيتىن دۇنيەلەر دە بولدى. ال، بىراق نەگىزگى ۇستانىمدارى: حالىققا جاقىن بولۋى كەرەك، ۇلتىن ءسۇيۋ كەرەك دەگەن سياقتى ۇستانىمدارى وتە دۇرىس ەدى. سوندىقتان مەن بۇرىننان پارتيا تۋرالى جاقسى پىكىردە بولدىم. كەيبىر تۇلعالارمەن كەلىسپەسەك تە، پارتيانىڭ باعىتى پروگرەسشىل دەپ بىلەمىن. وسى پارتياعا كەلگەننەن كەيىن «اق جول» پارتياسىنىڭ جيناعان ابىرويىن توكپەۋگە تىرىستىم. جاڭا تىنىس بەرگىم كەلدى. كەيبىر بۇرىننان دامىماي قالعان يدەيالاردى دامىتۋعا تىرىستىم. مىسالى: «اق جولدىڭ» ەكىنشى سەزىندە بولات ءابىلوۆ بىلاي دەدى: «اق جول» – شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ پارتياسى. مۇنى انىق ايتۋىمىز كەرەك. بىراق باستاماعا سول كەزدە پارتيانىڭ باسشىلارى دا، حالىق تا كوپ نازار اۋدارعان جوق. مەن اتامەكەن ۇلتتىق پالاتاسىنان كەلگەننەن كەيىن، جارقىن بولاشاقتىڭ كەپىلى - كاسىپكەرلەر توبى ەكەنىنە ەش كۇمانىم بولمادى. كاسىپكەرلەر مەن ۇلتتىق ينتەلەگەنتسيانىڭ باسقالاردان گورى ايىرماشىلى كوپ. ولار بيۋدجەتتەن ەشتەڭە المايدى. مەملەكەتتىك ورگاندارعا تاۋەلدى ەمەس. ولار ءوز ەڭبەگىمەن عانا كۇن كورىپ وتىر ءارى باسقالارعا جۇمىس بەرىپ وتىر.  سوندىقتان ولار ەشقاشان شەنەۋنىكتىڭ الدىندا باسىن يۋگە مىندەتتى ەمەس. ولار ارقاشان ءوز پىكىرىن ايتا الادى. ءبىز اقىرىن-اقىرىن وسى قۇرىلىمعا كەلە جاتىرمىز.

مەنى كوپ سىناپ جاتادى. ەلدىڭ الدىندا جۇرگەن سوڭ جاقسى ءسوز دە، جامان ءسوز دە قاتار ەرىپ جۇرەدى. مەن وعان ۇيرەنگەنمىن. «اق جول» پارتياسىنىڭ قۇرىلتايىندا مەنى ءبىراۋىزدان سايلايدى دەپ ويلاعان جوقپىن. وسى ءۇشىن ءبورىحان نۇرمۇحامەدوۆ دوسىما العىسىم شەكسىز. مەنى قاتتى قولدادى. الەكە ء(اليحان) بايمەنوۆ ءوزى رەسمي تۇردە مەنى ۇسىندى. كەزىندە ءوزىم سىناعان پارتيانىڭ ازاماتتارى ماعان سەنىم بىلدىرگەننەن كەيىن، سونى اقتاۋعا تىرىستىم. ولاردىڭ ءجۇرىپ وتكەن كۇردەلى جولىن جامان اتقا قالدىرماي، كەرىسىنشە، دامىتۋعا ءوز ۇلەسىمدى قوستىم دەپ بىلەمىن.

«ساياسات – مۇمكىندىكتەر ونەرى»، - دەيدى عوي. وتكەن ونجىلدىقتا «اق جولعا» بەرىلگەن مۇمكىندىكتەردى تولىق قولداندىق دەي الامىن. 100 پايىز بولماسا دا، 60-70 پايىز قولدانا بىلدىك. پارلامەنتكە بۇرىن پارتيانىڭ ءبىر عانا دەپۋتاتى سايلانسا، 2012 جىلدان باستاپ 8 دەپۋتات سايلانا الادى. حالىقپەن ءجيى ارالاسقاننان كەيىن كوپشىلىكتىڭ قولداۋىن بىلەمىن عوي. سايلاۋدان كەيىن دە قولىمىزعا كوپتەگەن اقپارات كەلىپ ءتۇستى. «جىعىلعان جۇدىرىققا تويمايدى» دەگەندەي، ەكىنشى ورىننان بىرىنشىگە ۇمتىلامىز. ارىپتەستەرىم «ەكىنشىمىز» دەپ ماقتان تۇتادى. مەن ولارعا: «بۇل ماقتانارلىق جاعداي ەمەس»، - دەپ ايتىپ جۇرەمىن. سپورتشى ارقاشان چەمپيون بولۋعا ۇمتىلاتىنى سياقتى  ارقاشان ءبىرىنشى بولۋعا تىرىسۋ كەرەك.

سۇراق: - «اق جول» اتىنان 2004 جىلى ماجىلىسكە ءبىر عانا دەپۋتات سايلاندى. 2007 جىلى ءتىپتى، ماجىلىسكە وتپەي قالدى. 2012 جىلدان باستاپ تۇراقتى تۇردە ماجىلىستەسىزدەر...

جاۋاپ: - راس، 2012 جىلى ماجىلىسكە 8 ادام ءوتىپ، 56 ادام جەرگىلىكتى ءماسليحات دەپۋتاتى بولدى. 2016 جىلى 7 ادام ماجىلىسكە، 48 ادام ءماسليحاتتاردا دەپۋتات بولىپ سايلاندى. بيىل 12 ادام ماجىلىستە، 224 ادام جەرگىلىكتى ءماسليحاتتاردا وتىر.

اۋىل اكىمدەرىن سايلاعاندا بيلىكتىڭ ءبىزدىڭ پارتياعا قارسى قولداناتىن ادىستەرى بار. ءبىز ونى جاقسى بىلەمىز. ول جايىندا بولەك ءبىر اڭگىمە-دۇكەن قۇرۋعا بولادى. «اكىمدەر سايلاۋىنا كوشەمىز» دەپ، پرەزيدەنت تاپسىرما بەرگەن كەزدە، ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى باسشىلارى: «بۇرىن مەملەكەتتىك قىزمەتتە بولۋى كەرەك» دەگەن شارتتى الىپ تاستايمىز» دەپ، ۋادەسىن بەردى. بۇل ءبىزدىڭ پارتيا ءۇشىن وتە كەرەك نارسە. ءبىزدىڭ پارتيانىڭ ەكى قاناتى - كاسىپكەرلەر مەن ۇلتتىق ينتەلەگەنتسيا دەپ ايتىپ وتتىك. مىسالى، كاسىپكەرلەردىڭ كوبىسى بۇرىن مەملەكەتتىك قىزمەتتە بولماعاندار. ۇلتتىق ينتەلەگەنتسيا وكىلدەرى دە كوبىنەسە مەملەكەتتىك قىزمەتتە ىستەمەگەندەر. ولار تۆورچەستۆومەن اينالىسادى. ال، «مەملەكەتتىك قىزمەتتە ىستەگەن بولۋى كەرەك» دەگەن شارت ارنايى «نۇر وتانعا» ارنالعان ەدى. «نۇر وتان» شەنەۋنىكتەردىڭ پارتياسى. وزدەرىن قايتا-قايتا سايلاۋ ءۇشىن جاسالعان. سوندىقتان بۇل شارتتى الىپ تاستايدى دەگەن كەزدە، ءبىز ونى، ارينە، قولدادىق.

شىلدە ايىندا وتكەن سايلاۋدا 184 ۇمىتكەرىمىز قۇجات تاپسىردى. ولاردىڭ 60 پايىزىن «مەملەكەتتىك قىزمەتتە تاجىريبەسى جوق» دەپ تىركەمەدى. ياعني شەنەۋنىكتەرىمىزدىڭ ءسوزى مەن ءىسى ەكى بولەك. جاقىن ارادا ءوزىم سوعان ارنايى دەپۋتاتتىق ساۋال جولدادىم. پرەزيدەنت «قاڭتار وقيعاسىنان» كەيىن بەرگەن سۇحباتىندا ايتتى عوي، «كونستيتۋتسياعا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەردى جاريالايمىز»، دەپ. پرەزيدەتتىڭ تاپسىرماسىن بۇرمالاماي، ناقتى ماقساتىنا جەتكىزۋىمىز كەرەك. «جاڭا قازاقستان»، «ەكىنشى رەسپۋبليكا» دەپ جاتىرمىز، مەملەكەتىمىز وسى سوزدەرگە ساي بولۋى كەرەك قوي. اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋدا قانشا كەدەرگى بولسا دا، ءبىزدىڭ ۇمىتكەرلەردىڭ 60 پايىزى وتپەي قالسا دا، 13 ازاماتىمىز اكىم بولىپ سايلاندى. قازىر اي سايىن 2-3 اۋىلدىق اكىم قوسىلىپ جاتىر. نەگىزگى ماقساتى - حالىققا قىزمەت ەتۋ. ەلدىڭ جاعدايىن جاقسارتۋ. ءتيىستى زاماناۋي جۇيەنى قۇرۋ. سوعان ارناپ پارلامەنتتە شاقىرىلىم سايىن كەمىندە 400-دەي دەپۋتاتتىق ساۋال جاريالاپ، زاڭدارعا ۇسىنىس جاساپ كەلەمىز. كەيبىر زاڭداردى مۇلدە وزگەرتىپ جاسادىق.

ءبىزدىڭ ساياسي جۇيەمىز وتە قيسىق. ءبىزدىڭ پارلامەنت دەپۋتاتتارىن حالىق سايلاعانىمەن، ۇكىمەتتى حالىق سايلاعان جوق. ءبىز بۇعان كەلىسپەيمىز. دەموكراتيالى ەلدەردە سايلاۋدا جەڭىسكە جەتكەن ساياسي پارتيا ءوز ۇكىمەتىن قۇرادى. سول پارتيا ۇكىمەتتىڭ قاتەلىگىنە دە، ناتيجەسىنە دە جاۋاپتى بولادى. پارتيا قاتەلەسسە ەرتەڭ ول ۇكىمەتتەن كەتەدى. پارتيا دا پارلامەنتتەن كەتەدى. بولماسا كەزەكتەن تىس سايلاۋ وتەدى. ۇكىمەتتە وتىرعان پارتيا سايلاۋدا جەڭسە، قايتادان قىزمەتىن جالعاستىرادى. بىزدە سايلاۋ جۇيەسىنىڭ جاقسىلىعى دا بولدى، دەگەمەن قاتەلىگىن جوققا شىعارا المايمىز.

1998 جىلى ازيا داعدارىسى كەزىندە قانشا ءوندىرىس توقتاپ قالدى. 2007 جىلى داعدارىستى باستان وتكىزدىك. جىل سايىن دەۆالۆاتسيا، ينفلياتسيا قايتالانىپ كەلەدى. جۇمىسسىزدىق ماسەلەسى ءالى كۇنگە دەيىن شەشىمىن تاپقان جوق.

«قاڭتار وقيعاسىنىڭ» ءوزى، ارينە، الاڭعا شىققاندار اراسىندا ۇيىمداستىرۋشىلار بولعان شىعار، ونى تەرگەۋ جۇمىستارى كورسەتىپ جاتىر. بىراق باسپاناسى جوق، جۇمىسى جوق، ىشەرگە تاماعىن ارەڭ تاۋىپ جۇرگەن الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن جۇرت الاڭعا شىقتى. ءبىز وسىنداي جاعدايعا قايتا تاپ بولماۋ ءۇشىن، ەلىمىزدە تۇراقتىلىق ورناتۋ ءۇشىن، كوپتەگەن الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋىمىز كەرەك. باسپانامەن، جۇمىسپەن قاماتاماسىز ەتۋ، ازىق-تۇلىك، كيىم-كەشەكتىڭ باعاسىن رەتتەۋ، تۇرمىس دەڭگەيىن كوتەرۋ، ءومىر ساپاسىن ارتتىرۋ سياقتى ماسەلەلەردى ءبىرىنشى كەزەكتە قولعا الۋىمىز كەرەك. قانشا داعدارىس بولسا دا بىزدە ۇكىمەت قويعان پارتيا بيلىكتە قالا بەرەدى. نەگىزىندە وسى 30 جىل ىشىندە كەمىندە 5-6 رەت بيلىك پارتياسى اۋىسۋى كەرەك ەدى. بىراق ءبىزدىڭ ساياسي جۇيەمىز وعان دايىن ەمەس بولدى.

سۇراق: - تەلەگرام ارنالارى جۇرگىزگەن ساۋالنامالاردا «اق جول» پارتياسى ايقىن باسىمدىققا يە بولدى. الەۋمەتتىك جەلىدە جەكەلەگەن ادامدارعا قاتىستى بولماسا، جالپى پارتياعا دەگەن كوزقاراس جاقسى. كەلەسى پارلامەنت سايلاۋىندا «اق جول» پارتياسى تاعى دا 10 پايىزدىڭ توڭىرەگىندە قالا ما جوق الدە وسى جولى «اق جول» دومينانت پارتيا بولىپ كەتپەسە دە، 40-50 پايىز داۋىستى جيناي الا ما؟

جاۋاپ: - پارتيامىز ەلىمىزدەگى ساياسي ىقپالدى كۇشتەردىڭ ءبىرى. بۇل حالىقتىڭ ىشىنەن شىققان كۇش. ءبىزدىڭ جۇمىسىمىز جۇيەلى تۇردە كەلە جاتىر. ءبىزدىڭ ساياسي باعدارلامامىزدى وتكەن سايلاۋدا ساراپشىلار تالقىلادى. «نۇر وتاننىڭ» ساراپشىلارى دا مىقتى باعدارلاما دەپ مويىندادى. وسىعان دەيىن «تۇبەگەيلى وزگەرىستەر كەرەك» دەگەن سۇقباتىم شىققان. وزگەرىستەرگە قانشا قارسى تۇرساڭ دا، ول ءوز رەتىمەن جۇرە بەرەدى. ءبىز باعدارلامامىزدىڭ كىرىسپە سوزىندە بىلاي دەدىك: «وزگەرىستەر جاقىنداپ كەلە جاتىر. ونى مەملەكەت قولعا الىپ جوسپارلى تۇردە وتكىزە مە، نە ول اياق استىنان ورىن الا ما، ول وزىمىزىگە بايلانىستى. ءبىزدىڭ مەملەكەتتىگىمىزگە كەلەر ءۇش قاتەر بار: ءبىرىنشىسى - الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك، ياعني بايلار مەن كەدەيلەر اراسىنداعى الشاقتىق. ەكىنشىسى - ادىلەتسىزدىك پەن جەمقورلىق، ءۇشىنشىسى - ەكونوميكالىق جانە ساياسي مونوپوليزاتسيا».

ءبىزدىڭ ەڭ ءالسىز تۇسىمىز جەمقورلىق. جەمقورلىقتان ساۋ جەر قالمادى. ءبىز اقتى اق، قارانى قارا دەپ ايتىپ كەلەمىز. «قاڭتار وقيعاسى» كەزىندە قانشا كىناسىز ادام قازا تاپتى، قازىر دە قيىندىق كورىپ جاتىر مەن ءوزىم يزولياتورلاردى ارالاپ شىقتىم. ونداعان ۇستالعان ازاماتتارمەن كەزدەستىم. باس پروكۋرورعا 100-دەن اسا دەپۋتاتتىق ساۋال جولدادىق. تەك ءتىزىمىن ەمەس، تەرگەۋشىلەر ناقتى نە ماسەلەنى نازارعا الماعانىن ايتتىق. مىسالى، ءبىر كىسى عيمارات ورتەنگەن كەزدە ءورت سوندىرۋشىلەرگە حابارلاسقان، جارالانعان ادامدى قۇتقارۋ ءۇشىن جەدەل-جاردەم شاقىرعان. تەرگەۋشىلەر ونىڭ تەلەفونىن نەگە تەكسەرمەگەن، نەگە ونىڭ پايداسىنا شەشىلەتىن كۋاگەرلەردى شاقىرماعان، ونىڭ مەملەكەت تاراپىنان بەرىلگەن ادۆوكاتى كەزدەسۋگە كەلمەگەن. مىنەكەي وسىنداي جاعدايلار بولعان. مەنىڭ تەلەگرام ارنامنان ءار ادام تۋرالى اقپارات الۋعا بولادى. ءبىز ناقتى دالەل كەلتىرىپ، وسىنداي ادامداردىڭ تاعدىرىنىڭ شەشىلۋىنە اتسالىستىق. كوبىسى 18-24 جاستارى ورىمدەي جاستار. پروكۋراتۋرا بىزگە فورمالدى جاۋاپ قانا بەرىپ وتىر. ناقتى جاۋاپ جوق. باس پروكۋرورعا، اسىلوۆقا بارىپ كورسەتتىم. ول «دۇرىستاپ قارايمىز» دەپ ۋادەسىن بەردى. ءبىزدىڭ حالىق الدىندا ءجۇزىمىز اشىق، سوندىقتان «اق جول» پارتياسى حالىقتىڭ سەنىمىن اقتاي بەرەدى دەپ ويلايمىز.

سۇراق: - مەجە 12 پايىزدان كوپ بولادى عوي؟..

جاۋاپ: - بولجام جاساۋ قيىنداۋ. وتكەن سايلاۋدا باقىلاۋشىلار ايتتى عوي، ءبىر ۋچاسكىدەن 400-دەي ادام ءوتتى. بيۋللەتەندەردى ەشكىم قاراپ، ەسەپتەگەن دە جوق. بۋما-بۋما ەتىپ لاقتىرعان. حاتتامادا جازدى، 2400 ادام ءوتتى. «نۇر وتان» 80 پايىز الدى. ءتىپتى، ەشكىم ساناعان دا جوق. ولار بيۋللەتەندى ساناۋدىڭ ورنىنا جوعارىدان تۇسكەن بۇيرىقپەن حاتتامانى تولىتىرىپ جىبەرە سالدى. ءبىز مۇنداي ادىلەتسىزدىكتى ءجيى كوردىك. ءبىزدىڭ سايلاۋ تۋرالى ۇسىنىستارىمىزدان ۇكىمەت ءالى كۇنگە دەيىن باس تارتىپ وتىر. مەنىڭ اقپان ايىندا بەرگەن ۇسىنىسىمدى «كەيىن قاراستىرامىز» دەپ قويا سالدى. «حالىق داۋىس بەرەدى»، «داۋىس ادىلەتتى تۇردە سانالادى» دەپ ويلاپ، اڭقاۋلىقپەن سەنۋگە بولمايدى. بۇل ادىلەتسىزدىكپەن كۇرەسۋىمىز كەرەك.

سۇراق: - «جاڭا قازاقستان», «ەكىنشى رەسپۋبليكا» دەپ جاتىر. «نۇر وتان» رەبرەندينگ جاسادى. وعان دەيىن كوممۋنيستىك پارتيا دا رەبرەندينگ جاساعان ەدى. ەندى  «اق جول» وزگەرە مە؟

جاۋاپ: - باسقا پارتيالار وزدەرىنە جاۋاپتى. بىراق، بىزدە كوممۋنيستىك پارتياعا تيىم سالۋ كەرەك! كوممۋنيستەردەن قازاق حالقى كوپ زارداپ شەكتى. حالىقتىڭ جاۋى بولدى.

«اق جول» پارتياسى كونسەرۆاتيۆتى ەمەس، دەموكراتيالى پارتيا. ءبىز وزگەرىستەر تۋرالى پارتيانىڭ بەلسەندىلەرىمەن باس قوسىپ، سويلەستىك. وزگەرىس زامان تالاپتارىنا ساي بولۋى كەرەك. ەڭ وكىنىشتىسى ءبىزدىڭ قاۋىپتى دەگەن بولجامدارىمىز ىسكە استى. مەملەكەتكە قاۋىپتى بولجامداردى جاڭا ايتىپ كەتتىم عوي. ءبىز ءوزىمىزدىڭ باعدارلامامىزدا كورسەتكەن تالاپتاردى پرەزيدەنتتىڭ جولداۋىندا دا ەستىدىك. دەموكراتيالى ۇستانىمدار ءبىر پارتيانىڭ نە ءبىر ادامنىڭ جەكەمەنشىگى ەمەس، ەلىمىزدى بىرىكتىرەتىن جالپىعا ورتاق نارسە. سول باستامالاردى ىسكە اسىرۋعا اتسالىسامىز.

پرەزيدەنت توقاەۆ ديپلومات. ءتۇرلى دامىعان دەموكراتيالى ەلدەردىڭ تاجىريبەسىمەن تانىس ادام. سول ءۇشىن دە ءبىزدىڭ پارتيانىڭ ۇستانىمدارى سايكەس كەلىپ جاتادى. پارلامەتتەگى وپپوزيتسيا تۋرالى 2012 جىلدان باستاپ ۇسىنعان، ول كەزدە بيلىك وتكىزبەگەن زاڭ جوبامىزدى پرەزيدەنتتىڭ ءبىر عانا تاپسىرماسىنان كەيىن قابىلداتتىق. ءبىزدىڭ ۇسىنعان ۇسىنىستارىمىز پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسى رەتىندە ىسكە اسىرىلا بەرەتىن بولسا، ارينە، پارتيانىڭ الدىندا جاڭا ماقساتتار پايدا بولادى.

ءوزىمىزدىڭ ساياسي باعدارلامامىز بويىنشا پىكىر الماسۋ وتكىزۋدى ۇسىندىق. 11 ماۋسىمدا اشىق پىكىرسايىس وتكىزۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. ءوزىمىز باسشىلىققا العان جولىمىزدان تايماي، كەرىسىنشە دامىتىپ، كەڭەيتۋگە ارەكەت جاساۋعا دايىنبىز.

سۇراق: - مويىنداۋ كەرەك قازىرگى قوعام - قازاق ءتىلدى قوعام. پرەزيدەنتتىڭ جولداۋى دا، ءۇكىمەتتىڭ تاپسىرمالارى دا، پارتيالاردىڭ باعدارلامالارى دا ساياسي ماسەلەلەردىڭ بارلىعىن ورىس ءتىلدى قوعام ەمەس, قازاق ءتىلدى قوعامنىڭ كوڭىل-كۇيىنە قاراي جاسايدى. «اق جول» پارتياسىنىڭ ءۇش نەگىزگى باعىتى بار: كاسىپكەرلىك، الاش يدەياسى، جەمقورلىقپەن كۇرەس. «اق جول» پارتياسى ءوزىن الاش پارتياسىنىڭ ءىزباسارى دەپ سانايدى. وسى ۋاقىت ىشىندە «اق جول» پارتياسى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ماقساتىن اقتاي الدى ما؟

جاۋاپ: - بىرىنشىدەن، ءبىز تەك ءوزىمىزدى عانا الاشتىڭ ءىزباسارى دەپ سانامايمىز. ءبىزدىڭ ويىمىزشا بارشا قازاق ەلى الاشتىڭ ءىزباسارى. الاش دەگەن كەڭ ۇعىم، كەڭ قوزعالىس بولدى. 1917 جىلى رەسەيدەگى سايلاۋدا الاش پارتياسى ءۇشىن 80-نەن استام قازاق داۋىس بەرگەن. الاش ىشىندە مىڭداعان ادام بولدى. ءوز اراسىندا پىكىر الۋاندىعى دا بولدى. مىسالى، مۇستافا شوقاي مەن مۇقامەدجان تىنىشپاەۆ ءبىر-بىرىنە قارسى بولعان. احمەت بايتۇرسىنۇلى الاشتىڭ قۇرامىنا كىرمەگەن. بىراق الاش جانىنداعى ءبىلىم بەرۋ كوميسسياسىنىڭ باسشىسى بولدى. سوندىقتان الاش دەگەندە ءتۇرلى پىكىرلەردىڭ توعىسقان ارناسى ەسكە تۇسەدى. سونىڭ ىشىندە قايسىسى ەڭ دۇرىسى، ەڭ وزەكتىسى بولدى؟ مەنىڭشە سول كەزدەگى ەڭ دۇرىس باعىت - بۇكىل الاش مويىنداعان، التەرناتيۆتى سايلاۋدا جەڭىسكە جەتكەن ءاليحان بوكەيحاننىڭ باعىتى. سول ءۇشىن ءبىز ءاليحان بوكەيحاننىڭ جۇمىستارىن نەگىز رەتىندە الىپ، سونىمەن قاتار، باسقا دا الاش ازاماتتارىنىڭ ۇستانىمىمەن ساناسۋعا مىندەتتىمىز.

پارتيامىز 2012 جىلدان باستاپ جىل سايىن داستۇرگە اينالعان «الاشتىڭ XXI عاسىرداعى اقجولى» بايقاۋىن وتكىزىپ كەلەدى. بايقاۋدىڭ ماقساتى - ءجاي عانا تاريحتى ءبىلۋ ەمەس، الاشتىڭ قازىرگى كەزگە دەيىن وزەكتى ۇستانىمدارىن جيناپ، شىعارىپ، ءارى قاراي پارتيانىڭ پراكتيكالىق جۇمىسىندا ىسكە اسىرۋ. بايقاۋعا قاتىسۋشىلاردىڭ جاسى شەكتەۋلى. اعا بۋىن رەنجىمەسىن، بىراق، ولاردىڭ كوزقاراسى قالىپتاسىپ قالعان. ءبىز جاس ماماندار، ستۋدەنتتەر قاتىسسىن دەپ بايقاۋدى جاريالادىق. وتكەن بايقاۋدىڭ بىرىندە ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ مەكتەپ مۇعالىمى جۇلدەگەر بولدى. بايقاۋ ءادىل ءارى اشىق.

مىسالى، جاقىندا پرەزيدەنت: «كونستيتۋتسياعا وزگەرىس ەنگىزەمىز» دەدى. ول وزگەرىستىڭ ىشىندە «جەر -حالىقتىكى» دەگەن ءسوز بار. بۇل ءسوز الاشتىڭ قۇجاتتارىندا دا بولدى. سوندىقتان بۇل وزەكتى ماسەلە دەپ ايتا الامىن. الاش يدەياسى تولىق ورىندالدى دەگەن سوزدەن اۋلاقپىن. بۇل دوگما ەمەس، ءتىرى يدەيا. سوندىقتان ءبىرى ورىندالسا، كەلەسىدە تاعى ءبىر ماقسات الدىمىزدان شىعادى. بۇل جاڭارىپ وتىراتىن يدەيا. ءبىزدىڭ بۋىننان اسىپ، كەلەسى بۋىنعا دا جەتەتىن شىعار.

سۇراق: - سىزدەر ءبىرىنشى بولىپ الاش قايراتكەرلەرىنىڭ سۋرەتىن الدىرىپ، «بەسسمەرتنىي پولكتىڭ» بالاماسىن جاسادىڭىزدار. ول بيىل دا جالعاسادى عوي؟

جاۋاپ: - ارينە، بۇل داستۇرگە اينالىپ كەتكەن نارسە. كەمىندە 6-7 رەت وتكىزدىك. بىراق اكىمدىك سوعان رۇقسات بەرمەي وتىر. ءبىز ءتىپتى، 2020 جىلى ارنايى جىلدىڭ باسىندا ارىز بەرىپ تاستادىق. سوسىن ولار پاندەميا دەدى. ءبىز پاندەميا تالاپتارىن ساقتاپ شىعايىق دەدىك. سوندا دا رەسمي رۇقسات بەرگەن جوق. ءبىز شىقتىق، جانىمىزدا پوليتسيا ءجۇردى. شەرۋدى توقتاتۋعا ارەكەت جاسامادى. شەرۋ تەك ەلوردادا عانا ەمەس، باسقا قالالاردا دا ءوتتى. بيىل دا جاساۋعا تىرىسامىز. بۇل جالپى ۇلتتىق باستاماعا اينالۋى ءتيىس.

سۇراق: - سىزدەردىڭ كابينەتتەرىڭىزدەن ەكس-پرەزيدەنتتىڭ سۋرەتتەرىن الىپ تاستاپ، ءاليحان بوكەيحاننىڭ پورترەتىن ءىلىپ قويعاندارىڭىز قوعامدا ءارتۇرلى تالقىلاندى. قولداعاندار دا، قولداماعاندار دا بولدى.

جاۋاپ: - تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز كەزىندە ايتقان: «مەنىڭ پورترەتىمنىڭ ورنىنا ءوز بالالارىڭنىڭ پورترەتىن ءىلىپ قويىڭدار»، - دەپ. مەنىڭ بالالارىمنىڭ پورترەتى ۇستەلىمدە تۇر. ال، تۇڭعىش پرەزيدەنت كەتكەن كەزدە ءبىر نارسەگە كوزىم جەتتى. بۇل دۇنيەدە ءبارى ۋاقىتشا. باسشىلىق، لاۋازىم، قىزمەت... ءبىر نارسە عانا ماڭگى بولۋى كەرەك. ول - ۇلت، ەل، تاۋەلسىزدىك ۇعىمدارى. ءبىز ءۇشىن ۇلتتىق يدەيا - ءبىزدىڭ باعدارلامامىزدا انىق جازىلعان الاش يدەياسى. ونى قولدان جاساۋدىڭ قاجەتى جوق. الاش يدەياسىنىڭ وكىلى، الاشتىڭ توراعاسى – ءاليحان بوكەيحانۇلى.

ءبىز بىرتە-بىرتە پارلامەنتاريزمگە كەلە جاتقان سەكىلدىمىز. ءبىزدىڭ باعدارلامامىزدا ول انىق جازىلعان. ءبىز پارلامەنتتىك رەسپۋبليكانى قالايمىز. 2020 جىلى حابار ارناسىنداعى تىكەلەي ەفير دەباتىندا «اق جول» پارتياسى اتىنان وسى ماسەلەنى كوتەردىم. ءبىز الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق ماسەلە كوتەردىك، بىراق «اق جولدىڭ» ايتاتىنى - ءبىز ساياسي جۇيەنى وزگەرتپەي بۇل ماسەلەلەردى شەشە المايمىز. ۋاقىت كەلدى. باسقا پارتيالار ساياسي جۇيە تۋرالى بىردە-ءبىر ءسوز ايتقان جوق. بىزگە ساياسي وزگەرىستەر كەرەك.

سۇراق: - ول ءۇشىن جاڭاعى پارلامەنتتەگى پارتيالاردىڭ ءبىرى دومينانتتى بولماۋ كەرەك قوي...

جاۋاپ: - دومينانتتى بولۋى مۇمكىن. بۇل جەردە ماسەلە باسقادا بولىپ تۇر. ەڭ مىقتى پارلامەنت ەكى مەملەكەتتە بار. امەريكادا جانە ۇلىبريتانيادا. ەكەۋى دە ەكى پارتيادان تۇرادى. ماسەلە قۇزىرەتتە. قاعاز جۇزىندە ۇكىمەتتە جانە دەپۋتاتتاردا زاڭ شىعارۋ قۇزرەتى بار. بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرۋدى تالاپ ەتەتىن ۇسىنىستار ۇكىمەتتىڭ ماقۇلداۋىنسىز قابىلدانبايدى. قانداي ماسەلە قاراجاتسىز شەشىلەدى؟ ونداي جوق. بۇل دەگەن بوس ءسوز عانا.

2012 جىلى ءبىز پارلامەنتكە كەلىپ، 8 زاڭ جوباسىن ۇسىندىق. ۇكىمەت: «قاراجات جوق»، - دەپ، ولاردىڭ ەشقايسىنا قابىلدانۋىنا جول بەرمەدى. پارلامەنتتىڭ قۇزىرەتى ۇكىمەتتىڭ قولىندا. پارلامەتتى حالىق سايلايدى، بىراق ۇكىمەتتى سايلامايدى. ۇكىمەتتى ءتىپتى، پارلامەنت تە سايلامايدى. ۇكىمەتتى پرەزيدەنت سايلايدى. سول ۇكىمەت قاي باستامانى ورىنداۋعا بولاتىنىن نە بولمايتىنىن شەشەدى. بۇل - تسەنزۋرا. پارلامەنتتىڭ زاڭ شىعارۋ قۇزىرەتى ۇكىمەتتىڭ تسەنزۋراسىنا ۇشىراپ وتىر. ءبىز الدىمەن تەپە-تەڭدىك دەگەن جۇيەنى ەنگىزۋىمىز كەرەك. اتقارۋشى بيلىكتىڭ تارماعى مەن زاڭ شىعارۋشى بيلىك اراسىندا تەڭدىك بولۋى كەرەك. ونسىز قانشا پارتيا بولسىن، قانشا دەپۋتات بولسىن، قولدارىندا شەشىم شىعاراتىن قۇزىرەتى بولماسا ءبارى بوس اڭگىمە.

وسى ون جىل ىشىندە قانشا دەپۋتاتتىق ساۋال جىبەرىپ، وزەكتى ماسەلەلەردى كوتەرسەك تە ناتيجە جوق. مىسالى: ارىس جارىلىسىنا دەيىن 10 جىل بۇرىن ءماجىلىس دەپۋتاتتارى «قارۋ-جاراقتى قويمادان شىعارۋ كەرەك» دەپ ۇسىنىس جاسادى. ۇكىمەت وعان: «ءتيىستى قاراجات جوق»، - دەپ جاۋاپ بەرگەن ەدى. اقىرىندا جارىلىس بولىپ، شىعىن كولەمى 10-20 ەسەگە ۇلعايدى. دەپۋتاتتار ساۋالدارىن اۋادان المايدى عوي. حالىقتىڭ اماناتىن ايتادى. حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىنا جاۋاپ بەرە الساق، كوپ داعدارىستىڭ الدىن-الۋعا بولار ەدى.

پارلامەنتاريزمنىڭ ماسەلەسى پارتيا نە دەپۋتاتتاردا ەمەس، تەپە-تەڭدىكتىڭ جوقتىعىندا. كەيبىر مەملەكەتتەردە بيۋدجەت ماسەلەلەرى تولىعىمەن پارلامەنت قولىندا. بيۋدجەتتىڭ الدىندا ۇكىمەتتىڭ باعدارلاماسىن بەكىتۋ كەرەك. بىزگە بۋحگالتەر سياقتى ءبىر اپتا بەرىپ وتىر. جارتى جىل بەرەتىن جاعداي. جۇزدەگەن مەملەكەتتىك ورگاندار، ۇكىمەت، مينيسترلىكتەر، اكىمدىكتەر، باسقارمالار، ءتۇرلى مەملەكەتتىك ورگاندار، ۇلتتىق كومپانيالاردى جيناقتاعان قارجى قۇجاتىنا بىزگە ءبىر اپتا بەرىپ وتىر. ونى ءتۇسىنۋ ءۇشىن ۇكىمەتتىڭ باعدارلاماسىن بەكىتۋىمىز كەرەك. بۇرىن، 2014-16 جىلعا دەيىن مۇنداي تالاپ ۇكىمەت تۋرالى كونستيتۋتسيالىق زاڭدا بار بولاتىن. ۇكىمەت پرەمەر-ءمينيستردى بەكىتكەننەن كەيىن ءبىر اي ىشىندە پارلامەنتكە كەلىپ، وعان ءوزىنىڭ باعدارلاماسىن ۇسىنۋ كەرەك جانە پارلامەنت ونى بەكىتۋ كەرەك. بەكىتپەسە، ونى جوندەپ، قايتا ۇسىنۋعا تاعى ەكى اپتا بەرىلەدى. پارلامەنت بەكىتپەسە بۇل ۇكىمەت تاراتىلىپ كەتەدى، ونىڭ ورنىنا باسقا بىرەۋ قويىلادى. وسى تالاپتى 2016 جىلى ءۇن-ءتۇنسىز الىپ تاستادى. وسى تالاپتى قايتارۋ كەرەك.

ءبىز قازىر ۇكىمەتتىڭ جۇمىسىنا باعا بەرسەك، بيۋدجەت ارقىلى باعا بەرىپ وتىرمىز. قانشا جۇمساعانىنا قاراي. كوپ جۇمساسا دۇرىس، از جۇمساسا بۇرىس دەيمىز. بۇلاي بولماۋى كەرەك. ءبىز ونىڭ ناتيجەسىنە باعا بەرۋىمىز كەرەك. حالىقتىڭ جاعدايى جاقساردى ما، جۇمىسسىزدىق ازايدى ما، سىرقات ادامدار سانى ازايدى ما دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋىمىز كەرەك. وسىلاي باعالاۋىمىز كەرەك. قازىر تەك قانشا اقشا جۇمسالدى؟ 100 پايىز با، 90 پايىز با دەيمىز بولدى. بۇل وتىرىك، قولدان جاسالعان ەسەپتەر. پارلامەنت بۋحگالتەريا ەمەس، ساياسي ورگان! پارلامەنتاريزم دەگەن اتقارۋشى ورگاندارمەن تەپە-تەڭ ورگان بولۋى كەرەك. اتقارۋشى ورگاندار پارلامەنت الدىندا ەسەپ بەرۋشى ورگان بولۋى كەرەك. قازىر بىزدە كەرىسىنشە، پارلامەنت ءبىر نارسە ىستەۋ ءۇشىن ولاردان اقشا سۇراۋى كەرەك. پرەزيدەنتتىڭ جولداۋىندا ءبىراز دۇنيە ايتىلدى. بىراق ولار ءبىرىنشى قادام عانا. ءبىز ءوز كوزقاراسىمىزدان تايعان جوقپىز. ءبىز پارلامەتتىك رەسپۋبليكانى قالايمىز. بىزگە قازىر مىقتى مەملەكەت كەرەك. دەموكراتيالى جولمەن دامۋ ءۇشىن پارلامەنتتىك جۇيەگە كەلۋىمىز كەرەك.

سۇراق: - قازاقستانعا سەنات مۇلدە كەرەك جوق. پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ جولداۋىنان دا سونى تۇسىنۋگە بولادى. كەلىسەسىز بە؟

جاۋاپ: - پرەزيدەنتتىڭ مالىمدەمەسىنەن سەناتتىڭ بىرتە-بىرتە جويىلاتىنىن اڭعارۋعا بولادى. قوسىمشا ايتارىم – بىزگە اسسامبلەيانىڭ دەپۋتاتتارى دا كەرەك جوق. بۇل جەردە كونستيتۋتسياعا قاراما-قايشى. قازاقتاردى ءبىر رەت قانا، باسقا ۇلت وكىلدەرىن ەكى رەت سايلاۋعا بولادى. پرەزيدەنت وسى جولى ونى شەشتى. سەناتتىڭ قۇزىرەتى قىسقارادى. زاڭ قابىلداۋ ۇردىسىندە ونىڭ قۇزىرەتى بولمايدى.

سۇراق: - پرەزيدەنت كونستيتۋتسيالىق وزگەرىستەر تۋرالى رەفەرەندۋم وتكىزۋدى ۇسىندى. رەفەرەندىم كۇنى بەلگىلەندى. بيۋدجەتى بەكىتىلدى. سىزدەر نە سەبەپتى رەفەرەندۋمدى قولداپ جاتىرسىزدار؟

جاۋاپ: - بۇل ماسەلەگە قاتىستى ءاربىر ادامنىڭ، ءاربىر پارتيانىڭ ءوز كوزقاراسى بار. ەگەر ءبىز تەك ديسكۋسسيامەن اينالىساتىن بولساق، بۇل اڭگىمەلەر، پىكىرسايىستار تىم ۇزاققا سوزىلىپ، ناتيجەدە وزگەرىستەر جايىنا قالىپ كەتۋى مۇمكىن. «قاڭتار وقيعاسى» كورسەتتى عوي، حالىق ۇزىن-سونار تالقىلاۋلاردى ەمەس، ناقتى وزگەرىستەردى كۇتۋدە. حالىق: «جاڭا قازاقستان» قايدا؟»، - دەپ جاتىر. حالىققا وزگەرىس كەرەك. سول وزگەرىستەردى جاساۋ ءۇشىن الدىمەن پرەزيدەنت ۇسىنعان باستامانى قولداپ، كونستيتۋتسياعا جانە كەيىنگى باسقا دا زاڭدارعا وزگەرتۋ جاساۋىمىز كەرەك.

ءبىز ءوز پىكىرىمىزدەن اينىعان جوقپىز. بۇل پرەزيدەنت ۇسىنعان كونستيتۋتسيالىق وزگەرىستەر – تۇبەگەيلى وزگەرىستەردىڭ باستاماسى عانا دەپ ەسەپتەيمىز. سوندىقتان قولدايمىز. ياعني، كوپ سوزباقتاپ جۇرە بەرەتىن كەز ەمەس.

ەكىنشى ماسەلە – ەۋروپاداعى مىقتى دەموكراتيالىق ەلدەردە «رەال پوليتيك» دەگەن ۇعام بار. ياعني، قولدان كەلەتىن وزگەرىستەردى جاساۋ. ءبىز سول ءۇشىن دە پرەزيدەنت ۇسىنعان رەفورمانى قولداپ، وزگەرىستەردى باستاپ جاتىرمىز. بۇل قالاي دەسەك تە، رەالدى جۇمىس. قالعانىن بولاشاق كورسەتەدى.

وزگەرىس ۋاقىتى كەلدى. ءبىز سونى سەزىپ 3 جىل بۇرىن تۇبەگەيلى وزگەرىس كەرەك دەپ جاريالادىق. وزگەرىس جوسپارلى تۇردە بولادى نە بولماسا كۇتپەگەن جەردەن شىعادى دەپ ايتتىق. ارينە، ءبىز ءوز دامۋ جولىمىزدى اشىق تۇردە تالقىلايمىز. جيىرما جىلدا «اق جولدىڭ» العان اسۋلارى از بولعان جوق. الدا ورىندالۋى ءتيىس ماقسات-مىندەتتەرىمىز دە ايقىن!

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz