كسرو قۇرامىنداعى 15 رەسپۋبليكانىڭ ءبىرى بولدى دەمەسەك، بالتىق بويى ەلدەرىمەن تانىس-بىلىستىگىمىز شامالى ەدى. قازاق جيرەن شاشتى، كوك كوزدىنىڭ ءبارىن «ورىس» دەي بەرەدى. نەمىستە - ورىس، ورىستا - ورىس. سونداي «ورىستىڭ» ءبىرى لاتىش دەيتىن حالىق-تى. سول لاتىش، جالپى بالتىق بويىنىڭ جۇرتى، بىزگە قازىر تىم ىستىق كورىنەدى. نەگە؟ ويتكەنى، تاعدىرلاس، مۇڭداس ەكەنبىز. بىرگە زار مەن شەر كەشىپ، جەگەن تاياعىمىز تايقى ماڭدايىمىزدا قاتار اۋناپ ءجۇرىپتى. ءبىزدىڭ جەلتوقسانشى باتىرلار ودىراڭداعان وداقتى (سوۆەتتەر وداعىن) ءبىر سىلكىپ العاندا، بايقۇس بالتىقتىڭ بالاشا قۋانۋىنىڭ سەبەبى دە الگى تاعدىرلاستىعىمىزدان تامىر تارتقان تولقىنىس كورىنەدى. كسرو كارتيەپ، كاۋسەپ، ءتىز كيىمىن كوتەرىپ كيە الماي، قۋراعان ءتىل مەن جاققا اينالعان تۇستا بالتىعىمىز الدى-ارتىنا قاراماي تارتىپ وتىردى. باتىسىنا. ءوز توركىنىنە. ۋگرو-فين جۇرتىنا. سويتسەك، لاتىشتىڭ، ليتۆاننىڭ، ەستوننىڭ ورىسقا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايدى ەكەن. سونىسىن ايگىلەپ بالتىق بوداندىقتان باس تارتۋدىڭ  عانا ەمەس، تۇبەگەيلى ارىلۋدىڭ جولىن بىزگە ونەگە ەتىپ كورسەتۋدە كورسەتىپ-اق كەلەدى. كوكجيەگىمىزدى  كولەگەيلەپ، كورۋگە ءتيىس نارسەنى كورمەي، كورمەستى كورىپ، بىلۋگە ءتيىستى نارسەنى بىلمەي، بىلمەستى ءبىلىپ  قىرتىپ جۇرگەن قىرداعى قازاق بولماسا، «ەسەيگەن ەل» ەندىگە ەس جيىپ ۇلگەرگەن سياقتى. «ەسەيگەن ەل» دەگەن ءسوزدىڭ ەكى جاعىنان جاقشا قويۋىمىزدىڭ سەبەبى بار. سەبەبى بۇل ءسوز - لاتۆيانىڭ ادىلەت ءمينيسترى يانيس (جانىس) بوردانس مىرزانىڭ ءسوزى.

كسرو قۇرامىنداعى 15 رەسپۋبليكانىڭ ءبىرى بولدى دەمەسەك، بالتىق بويى ەلدەرىمەن تانىس-بىلىستىگىمىز شامالى ەدى. قازاق جيرەن شاشتى، كوك كوزدىنىڭ ءبارىن «ورىس» دەي بەرەدى. نەمىستە - ورىس، ورىستا - ورىس. سونداي «ورىستىڭ» ءبىرى لاتىش دەيتىن حالىق-تى. سول لاتىش، جالپى بالتىق بويىنىڭ جۇرتى، بىزگە قازىر تىم ىستىق كورىنەدى. نەگە؟ ويتكەنى، تاعدىرلاس، مۇڭداس ەكەنبىز. بىرگە زار مەن شەر كەشىپ، جەگەن تاياعىمىز تايقى ماڭدايىمىزدا قاتار اۋناپ ءجۇرىپتى. ءبىزدىڭ جەلتوقسانشى باتىرلار ودىراڭداعان وداقتى (سوۆەتتەر وداعىن) ءبىر سىلكىپ العاندا، بايقۇس بالتىقتىڭ بالاشا قۋانۋىنىڭ سەبەبى دە الگى تاعدىرلاستىعىمىزدان تامىر تارتقان تولقىنىس كورىنەدى. كسرو كارتيەپ، كاۋسەپ، ءتىز كيىمىن كوتەرىپ كيە الماي، قۋراعان ءتىل مەن جاققا اينالعان تۇستا بالتىعىمىز الدى-ارتىنا قاراماي تارتىپ وتىردى. باتىسىنا. ءوز توركىنىنە. ۋگرو-فين جۇرتىنا. سويتسەك، لاتىشتىڭ، ليتۆاننىڭ، ەستوننىڭ ورىسقا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايدى ەكەن. سونىسىن ايگىلەپ بالتىق بوداندىقتان باس تارتۋدىڭ  عانا ەمەس، تۇبەگەيلى ارىلۋدىڭ جولىن بىزگە ونەگە ەتىپ كورسەتۋدە كورسەتىپ-اق كەلەدى. كوكجيەگىمىزدى  كولەگەيلەپ، كورۋگە ءتيىس نارسەنى كورمەي، كورمەستى كورىپ، بىلۋگە ءتيىستى نارسەنى بىلمەي، بىلمەستى ءبىلىپ  قىرتىپ جۇرگەن قىرداعى قازاق بولماسا، «ەسەيگەن ەل» ەندىگە ەس جيىپ ۇلگەرگەن سياقتى. «ەسەيگەن ەل» دەگەن ءسوزدىڭ ەكى جاعىنان جاقشا قويۋىمىزدىڭ سەبەبى بار. سەبەبى بۇل ءسوز - لاتۆيانىڭ ادىلەت ءمينيسترى يانيس (جانىس) بوردانس مىرزانىڭ ءسوزى. الگىندە ايتتىق قوي، بالتىق بوداندىقتان ارىلۋدىڭ جولىن بىزدەي مۇڭلىقتارعا كورەستۋدە كورسەتىپ-اق ءجۇر دەپ. سوعان كەلەيىك. اتالعان مەملەكەتتىڭ بيۋدجەت باسقارماسى «سوۆەت وككۋپاتسياسىنىڭ» زارداپتارى مەن كەلتىرگەن شىعىنىن ەسەپتەيتىن كوميسسيانىڭ جۇمىسىن قايتادان قارجىلاندىرۋعا ىقىلاس ءبىلدىرىپ، قازىنادان 10 مىڭ لات (ياعني، 18 مىڭ دوللار) كولەمىندە قارجى ءبولىپ جاتىر. وتارشىلدىقتىڭ ويرانىن ەسەپتەۋگە جۇمىلا كىرىسكەن ۇيىم ءوز جۇمىسىن 2005 جىلى باستاعان ەدى. 2009 جىلى ەلدەگى ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ سالدارىنان ىركىلىپ قالعان. ەندى مىنە، قايتادان قالام قاعازىن ىڭعايلاپ ىسكە كىرىسىپتى. وسى ورايدا  ەلدىڭ ۇپايىن تۇگەندەپ، ەسەسىن قايتاراتىن جۇمىس ءۇشىن قانداي ۋاقىتتا دا قارجى تابۋعا بولاتىنىن ايتقان ادىلەت ءمينيسترى: «ەسەيگەن ەلدىڭ ىشىندە مۇنداي ىسكە قاتىستى سۇراق تۋماۋى كەرەك»، - دەدى. بوردانس مىرزانىڭ «سۇراق تۋماۋى كەرەك» دەگەنى - «قارجى-قاراجات ماسەلە بولماۋى كەرەك، «سوۆەت وككۋپاتسياسىنىڭ» زاراداپتارى تولىق ەسەپتەلۋى كەرەك» دەگەنى.

بالتىق - سوۆەت وداعىنىڭ قۇرامىنا 1940 جىلدارى عانا كىرگەن ايماق. گيتلەردىڭ ىقتيمال شابۋىلىن سىلتاۋ ەتكەن كرەمل شىعىس ەۋروپاعا كوز تىگىپ وتىرىپ بالتىققا دا سوۆەت اسكەرىن توگىپ جىبەرگەن. قىزىل اسكەر قىلىشىن قانداپ ءجۇرىپ ول ولكەدەن دە كوممۋنيستەردىڭ كۇشىن جاساقتاپ، اقىرىندا قاۋقارى كەم حالىقتى بوزەك قاقتىرىپ دارگەيىنە جىعىپ تىنعان-دى. ودان بەرى 70 جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى. ارادا ەكى ءۇش ۇرپاق اۋىستى. بىراق بالتىق باياعى كورگەن قورلىعى مەن زورلىعىن ۇمىتار ەمەس. «سوۆەت وككۋپاتسياسىنا» اشىقتان اشىق رەسەيدى ايىپتى تانيدى. الدەكىمدەر سەكىلدى «ول زاماندا ورىس حالقى دا قاسىرەت شەكتى عوي»دەپ جاقاۋراتپايدى. وككۋپاتسيادان كەلگەن شىعىندى باقىر تيىنىنا دەيىن ەسەپتەۋ لاتۆياداعى ورىس قاۋىمىنىڭ كوزىن سوۆەت وداعىنىڭ سۇمدىقتارىنا جەتكىزە ءتۇسۋ ءۇشىن دە كەرەك بولىپ تۇرعانعا ۇقسايدى. «ادەتتە ءبىز ساياسي اڭگىمەلەردى ايتقاندا ءارتۇرلى كوڭىل-كۇيدىڭ اۋانىنا بەرىلە بەرەمىز. ال، ناقتى تسيفردى تەرگەندە، وتارشىلدىقتىڭ لاتىش تەرريتورياسىنداعى كورىنىستەرى مەن ەكونوميكاسىنا تيگىزگەن زالالىن ەسپەتەگەندە، ەس جيعانداي بولامىز. سوندىقتان بۇل ەسەپتىڭ ءمانى زور»، - دەيدى جانىس بوردانس مىرزا.

جانىس (يانيس ءبىزدىڭ تىلىمىزدە وسىلاي ايتىلادى) بوردانس مىرزانىڭ ەلىندەگى كوميسسيانىڭ جۇمىسىن قازاقستاندا جالعاستىرۋعا بولادى ما؟ ابدەن بولادى. «سوۆەت وككۋپاتسياسىنىڭ» زورەكەر ءىسىن قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە تيگىزگەن زالالى تۇرعىسىنان ەسەپتەپ جۇرگەن ۇيىمدار بىزدە دە بار شىعار، بىراق مەن ونداي ۇيىمنىڭ جۇمىسىنان بەيحابارلاۋ ەكەنمىن. سول ءۇشىن وقىرمان قاۋىمنان عافۋ وتىنەمىن. ەسەسىنە سوۆەت وكىمەتىنىڭ قازاقتاي قورعانسىز، بەيبىت ەلدى قىرىپ-جويعان قانىپەزەرلىگى تۋرالى دەرەكتى شىعارمالاردى ءبىراز بىلەمىن. سونى قازاق ءبىلسىن، عالامتورداعى جاھان جۇرتى ءبىلسىن دەپ اشتىق، زۇلمات، رەپرەسسيا، تىڭ يگەرۋ جىلدارىن زەرتتەپ جازىپ باستاعان قالامگەرلەرىمىزدىڭ ەڭبەگىن پورتالىمىزدا ۇزبەي جاريالاپ  كەلەمىز. ونىڭ ۇستىنە بۇل تاقىرىپ - توماعا تۇيىقتاۋ قازاق قوعامىنداعى بىردەن ءبىر اشىق تاقىرىپ قانا ەمەس، ۇلتتى وياتاتىن، ۇلتتى جاڭارۋعا،  ىشتەي تۇلەتىپ،  جاڭعىرۋعا جەتەلەيتىن كوشباسشى، كوسەم تاقىرىپ بولىپ تۇر. اتالعان تاقىرىپ بويىنشا جازىلعان، جارىق كورگەن  ماتەريالداردىڭ جالپى جيىنى ءبىر اكادەميا اتقاراتىن ءىستىڭ اۋقىمىن الىپ بولدى.   بارىن باس-باسىنا تۇگەندەمەي-اق وسى سوزىمىزگە قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى مەن «ارىس» باسپاسىنىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىنگى جازعان، سىزعان، تاسپاعا تۇسىرگەن دۇنيەلەرىن ايتساق تا جەتىپ قالار. بىراق وسىناۋ ەسىل ەڭبەك ەش بولىپ جاتقانعا ۇقسايدى. ويتكەنى، قازىرگى قىزىلدى-جاسىلدى قازاقستاندىقتار مەن سول قازاقستاندىقتار بىلۋگە ءتيىستى شىندىق پەن رۋحاني كەڭىستىك مۇلدە كەرى سيپاتتا قالىپتاسۋدا. ايتكەنمەندە ۇلت ءباسپاسوزىنىڭ مىندەتى ايتۋ، جازۋ، قايتكەندە قوعامدىق پىكىرگە ىقپال ەتۋ. سونىڭ تاعى ءبىر مۇمكىندىگى قاجىماي-تالماي، ەرىنبەي-جالىقپاي  اپتا سايىن، اي سايىن «سوۆەت وككۋپاتسياسىنىڭ» زاراداپتارىن، حالىق شارۋاشىلىعىنا اكەلگەن شىعىنىن ەسەپتەپ، جاريالاپ وتىرۋ دەگەن بايلامدامىز. ءيا، ءبىز ەسەمىز كەتكەن ەلەمىز، ەندى سونى ەسەپتەۋىمىز كەرەك، ەسەپ ايىرىسا بەرۋىمىز كەرەك.  ال، ونى كىم ەسەپتەيدى؟ قۇدايعا شۇكىر، بىزدە قازىر ۇلتتىق ۇيىمدار مەن قوزاعالىستار بار، سولاردىڭ ءبىرى تاۋەكەل ەتسە بولادى. كەرەك دەسەڭىز، مۇنى ءتىپتى ۇكىمەتتىك ورگاندار، مىسالى ستاتيستيكالىق اگەنتتىك ءوزىنىڭ ەسەپ-قيسابىنىڭ ءبىر سالاسى رەتىندە قاراستىرسا دا ارتىق ەتپەيدى. بۇل ەسەپ رەسەيدىڭ رەتتى-رەتسىز ساياسي ماسەلەلەردى قازاقستانعا تىقپالاي بەرەتىن ارەكەتىنە ارەدىك توسقاۋىل بولۋعا جاراپ جاتسا، وعان ەش تاڭ قالمايمىز. ويتكەنى، جانىس بوردانس مىرزا: «رەسەيدەن كسرو-نىڭ مۇراگەرى رەتىندە وتەماقى ءوندىرىپ الۋ مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى «مۇراگەردىڭ» پيعىلى وزگەرگەن جوق. الايدا، وككپۋاتسيانىڭ زارداپتارىن ەسەپتەۋ ارقىلى ونىڭ ەكپىنىن تەجەپ وتىرۋعا بولادى»، - دەيدى.

لاتۆيانىڭ رەسەيدەن داۋلاماق وتەماقىسىنىڭ كولەمى ازىرگە 18 ملرد دوللارعا جەتىپ جىعىلعان كورىنەدى. جەرىنىڭ كولەمى شاعىن، حالقىنىڭ سانى از لاتىشتىڭ شىعىنى وسىعان جەتكەندە، قوڭدى قونىسىنان ايرىلىپ، تۇقىمى تۇزداي قۇري جازداعان (قۇداي ساقتاسىن!), دالاسى سىناق الاڭدارىنىڭ دۇمپۋىنەن اسپان استىندا قاتىپ-سەمگەن قازاقتىڭ «قالجاعا» سۇرايتىنى قانشا بولادى ەكەن؟..

«اbai.kz»