سوتتالعانداردى ۇدەمەلى يندۋستريالاندىرۋ جوبالارىن جۇزەگە اسىرۋعا «جەگۋ» قاجەت. كەشە استانادا وتكەن جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارىنىڭ ۇلتتىق فورۋمىندا قىزىقتى ۇسىنىس جاسالدى. ول پارلامەنت وكىلدەرى تاراپىنان قولداۋ تاپتى. ءبىر ايتا كەتەر جايت، ءتىپتى ءوزىن قازىرگى زاماناۋي وركەنيەتتىڭ كوشباسشىسى سانايتىن امەريكا قۇراما شتاتتارىندا دا ءىرى ينفراقۇرىلىمدىق جوبالاردىڭ قۇرىلىسىن سالۋعا، اسىرەسە، ەگەر ولار ءشول دالا سياقتى ادام توزبەس، اۋىر جاعدايلاردا جۇرەتىن بولسا، اسا اۋىر قىلمىستارى ءۇشىن باس بوستاندىعىنان ايىرىلعانداردى تارتۋ تاجىريبەسى بار. ال قازاقستاندا بولسا، ۇلتتىق فورۋمعا قاتىسۋشىلاردىڭ بايلامىنشا، ۇلكەن ادامي رەسۋرس پايداعا جاراتىلماي جاتىر. قازىرگى كەزدە قازاقستانداعى ءبىر­قاتار ءىرى جوبالاردى ىسكە اسىرۋعا جۇمىس قولىنىڭ جەتپەيتىنى اشىق ايتىلا باس­تادى. ەلباسىنىڭ ۇدەمەلى يندۋستريا­لاندىرۋ ساياساتىن ىلگەرىلەتۋگە بەل شەشە، بىلەك سىبانا كىرىسكەن ەلىمىز «باتىس قىتاي-باتىس ەۋروپا» حالىقارالىق تاسىمال ءدالىزى سياقتى الىپ قۇرىلىستاردى قولعا العان. اتاپ ايتقاندا، وسىناۋ جالعىز عانا مەگا-جوبا 50 مىڭداي جۇ­مىسشىنى قاجەت ەتىپتى. قازاقستان الدا دا وسىنداي وراسان زور جۇمىس كۇشى جۇمىلدىرىلۋعا ءتيىستى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋعا بەل بۋا بەرەرى ءسوزسىز.

سوتتالعانداردى ۇدەمەلى يندۋستريالاندىرۋ جوبالارىن جۇزەگە اسىرۋعا «جەگۋ» قاجەت. كەشە استانادا وتكەن جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارىنىڭ ۇلتتىق فورۋمىندا قىزىقتى ۇسىنىس جاسالدى. ول پارلامەنت وكىلدەرى تاراپىنان قولداۋ تاپتى. ءبىر ايتا كەتەر جايت، ءتىپتى ءوزىن قازىرگى زاماناۋي وركەنيەتتىڭ كوشباسشىسى سانايتىن امەريكا قۇراما شتاتتارىندا دا ءىرى ينفراقۇرىلىمدىق جوبالاردىڭ قۇرىلىسىن سالۋعا، اسىرەسە، ەگەر ولار ءشول دالا سياقتى ادام توزبەس، اۋىر جاعدايلاردا جۇرەتىن بولسا، اسا اۋىر قىلمىستارى ءۇشىن باس بوستاندىعىنان ايىرىلعانداردى تارتۋ تاجىريبەسى بار. ال قازاقستاندا بولسا، ۇلتتىق فورۋمعا قاتىسۋشىلاردىڭ بايلامىنشا، ۇلكەن ادامي رەسۋرس پايداعا جاراتىلماي جاتىر. قازىرگى كەزدە قازاقستانداعى ءبىر­قاتار ءىرى جوبالاردى ىسكە اسىرۋعا جۇمىس قولىنىڭ جەتپەيتىنى اشىق ايتىلا باس­تادى. ەلباسىنىڭ ۇدەمەلى يندۋستريا­لاندىرۋ ساياساتىن ىلگەرىلەتۋگە بەل شەشە، بىلەك سىبانا كىرىسكەن ەلىمىز «باتىس قىتاي-باتىس ەۋروپا» حالىقارالىق تاسىمال ءدالىزى سياقتى الىپ قۇرىلىستاردى قولعا العان. اتاپ ايتقاندا، وسىناۋ جالعىز عانا مەگا-جوبا 50 مىڭداي جۇ­مىسشىنى قاجەت ەتىپتى. قازاقستان الدا دا وسىنداي وراسان زور جۇمىس كۇشى جۇمىلدىرىلۋعا ءتيىستى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋعا بەل بۋا بەرەرى ءسوزسىز.
- بۇگىندە ەكونوميكالىق قىلمىس­تارى ءۇشىن وتە كوپ ادام وتىر، - دەيدى ءماجىلىس دەپۋتاتى ايگۇل سولوۆەۆا. - ولار جەتكىلىكتى تۇردە دارىندى، ينتەل­لەكتۋالدىق الەۋەتى جوعارى ادامدار. ەگەر ولار تۇزەلۋ جولىمەن جۇرسە، نەگە ولار وسىعان قاتىسا المايدى؟! مەملە­كەت بۇدان ۇتادى، «ەكى جەپ، بيگە شىقپاق»: بىرىنشىدەن، ونداي ازاماتتارىنىڭ تەرىس جاقتارىن جاقسىعا اينالدىرۋعا، قابى­لەت-قاسيەتتەرىن قوعام ءۇشىن پايدالى، ىزگى ىسكە باعىتتاۋعا ىقپال ەتەدى. ەكىنشى­دەن، قوسىمشا جۇمىس كۇشىنە يە بولادى.
ايگۇل ساعاديبەكقىزى تەمىر تور­دىڭ ار جاعىندا قانداي دا ءبىر ءونىمدى اناعۇرلىم جەتىلدىرىپ، يننوۆاتسيالىق سيپات بەرە الاتىن ونەرتاپقىشتار دا وتىرعاندىعىن ايتادى. ونىڭ ايتۋىنشا، دەپۋتاتتار اقمولا وبلىسىنداعى باس بوستاندىعىنان ايىرۋ ورىندارىندا بولىپتى. «سوندا كوردىك. ءبىز زونادا پاركتى تاماشالادىق، وندا سوتتالعاندار بيۋستتەر جاساپ، سۋرەت سالادى، اعاشتان بۇيىمدار ازىرلەيدى ەكەن. بۇل ول ادام­داردىڭ ەڭبەكتى ساعىنعاندىعىن، ولار­دىڭ جۇمىس جاساي الاتىندىعىن، جەتكى­لىكتى تۇردە كورنەكتى ءونىم شىعارا الاتىن­دىعىن كورسەتەدى. ەگەر مەملەكەت ولاردى قايتا دايارلاپ، جاڭا كاسىپتەرگە وقىتسا، ولار ەلدە ءجۇرىپ جاتقان ۇدەرىسكە ءتيىمدى تارتىلا الادى» دەگەن ا.سولوۆەۆا مۇ­نىڭ سىرتىندا تۇرمەلەردە سوتتالعاندار­­دىڭ كومپيۋتەرلىك ساۋاتتىلىعىن ۇشتاپ جاتقاندارىنا كۋا بولعاندىعىن قوستى.
بۇعان قوسا، ونىڭ ويىنشا، سوتتال­عانداردىڭ كەيبىرىن اۋدارماشى جانە وسىمەن بايلانىستى باسقا دا جۇمىس­تارعا الۋعا بولاتىنداي: «مەن بولمەلەردى ارالاعانىمدا، كەيبىرىنىڭ اعىلشىن جانە باسقا شەت تىلدەرىن ۇيرەنىپ ءجۇر­گەنىن كوردىم. ياعني قولدارى بوس بولعاندىق­تان، ولار ۋاقىتتى تەككە كەتىرمەي، وقۋ­دان وتۋدە. ەگەر بۇل ادامدار شەت تىلدەردى جاقسى مەڭگەرەتىن بولسا، ولاردى وسى تۇرعىدان دا ۇدەرىسكە تارتۋعا بولادى عوي؟!» دەگەن ۇسىنىس ءبىلدىردى دەپۋتات حانىم. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل ەڭبەك رەسۋرسىنا مەملەكەت سارالاي قاراۋى كەرەك: ولاردىڭ اراسىندا تەك باستاپ­قى ءبىلىمى بارلارى دا جەتەتىن كورىنەدى. مەملەكەت ونداي جانداردىڭ ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ، قايتا وقىتۋ، ەلگە كەرەكتى ما­ماندىقتاردى يگەرۋىنە جاردەمدەسۋ شارالارىن قابىلداعانى ءجون. «ەرتەڭ سوندا ولار ەل ءۇشىن لايىقتى ەڭبەك رە­سۋرسىنا اينالادى. ويتكەنى تەمىر توردىڭ ار جاعىندا وتىرعانداردىڭ نەگىزگى بولىگى 25-تەن 40 جاسقا دەيىنگى ازاماتتار. دەمەك، ولاردى وقىتۋ، وسى ۇدەرىسكە تارتۋ - ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ ەڭ­بەگى بولار ەدى» دەپ ءتۇيدى ءماجىلىس دەپۋ­تاتى ايگۇل سولوۆەۆا.
جيىن اياسىندا ءمالىم ەتىلگەنىندەي، باس بوس­تان­دىعىنان ايىرۋ ورىندارىنان جىل سايىن 15 مىڭ ادام بوساپ شىعادى ەكەن. وسى­نىڭ الدىندا تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىنا وراي كەڭ اۋقىمدى راقىمشىلىق جاريالان­عانى ءمالىم. سوندا، كەم دەگەندە 19 مىڭ سوت­تالعان ەركىندىككە قول جەتكىزىپتى.
- سۇرىنبەيتىن تۇياق جوق، - دەيدى شىمكەنت قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى باھادۇر نا­رىمبەتوۆ. - زاڭدى بۇزعان ادامدار ءوز قاتەلىك­تەرىن ءتۇسىنىپ، قوعامعا شىققان ەكەن، ولار قو­عامنىڭ تولىققاندى ازاماتى رەتىندە قا­بىل­دانۋى كەرەك. وسى سەبەپتى بيىلعى جىل باسىندا شىمكەنت قالاسىندا تۇرمەدەن بوساپ شىققان­داردى ساۋىقتىرىپ، بەيىمدەيتىن ورتالىعى اشىلدى. وسى بەيىمدەۋ ورتالىعىنا جىل با­سى­نان بەرى 300-دەن استام ادام كەلىپ وتىر. سونىڭ ىشىندە 100 ادامدى ءبىز جۇمىسقا ورنا­لاستىردىق. ونىڭ 25-ءى - الەۋمەتتىك جۇمىس­تارعا تۇردى، 69-ى - تۇراقتى جۇمىس ورنىمەن قامتىلدى.
شىمكەنت قالاسى اكىمى ورىنباسارىنىڭ ايتۋىنشا، تۇرمەدەن شىققانداردى جۇمىسقا ورنالاستىرۋدا ولاردىڭ تۇرعىلىقتى تىركەلگەن ورنىنا («پروپيسكا») قاتىستى قۇجاتتارىن راسىمدەۋ قيىندىق تۋدىرادى ەكەن. سوندىقتان بۇل ورتالىق ونداي جازا باسىپ، جازاسىن وتەپ شىققاندارعا زاڭدىق كومەك بەرىپ، قۇجاتتارىن رەتتەيتىن كورىنەدى. «ارى قاراي ولارمەن پسي­حولوگتار جۇمىس ىستەيدى. بۇل جەردە اتاپ وتكىم كەلەدى: بىزدە پسيحولوگتار تەك ولارمەن عانا ەمەس، ولار باراتىن وتباسىلارمەن جۇمىس ءىس­تەي­دى. كەي كەزدەرى وتباسىلارى ارادا كوپ جىل وتكەننەن كەيىن، ولاردى سۋىق قابىلدايتىن جاعدايى بار. ءبىز سونىڭ الدىن الۋ ءۇشىن وتباسى مۇشەلەرىمەن جۇمىس جۇرگىزەمىز» دەگەن ب.نا­رىمبەتوۆ بۇل رەتتە كەزدەسەر ۇلكەن ءبىر قيىن­دىق - باس بوستاندىعىنان ايىرۋ ورىندارىنان بوساعانداردىڭ كوبىسىنىڭ تۇراتىن جەرىنىڭ بولماۋى ەكەندىگىن جەتكىزدى. «تۋىستارى بارلار، جاعدايى جاقسىلاردىڭ بەيىمدەلۋى جەڭىل وتەدى. قازاقتىڭ ۇلتتىق مەنتاليتەتى سول، تۋىسقانىن دالاعا تاستامايدى. ال ورتالىققا كەلەتىن­دەردىڭ نەگىزى - وزگە ۇلتتىڭ وكىلدەرى جانە با­رار جەرى جوق ازاماتتار» دەدى باھادۇر مادا­ليۇلى. جيىندا مەملەكەت بۇل پروب­لەمانى شە­شۋ ءۇشىن وسى كونتينگەنتكە ارنالعان جاتاق­حا­نالار سالاتىندىعى جاريالاندى.
ايماقتاردىڭ جەرگىلىكتى بيلىكتەرى ۇلتتىق فورۋمدا اباقتىنىڭ ار جاعىنداعى ادامي رەسۋرستاردى پايدالانۋ ءۇشىن ولاردى ەلگە كە­رەكتى ماماندىقتارعا وقىتۋعا وزدەرىنىڭ ءمۇم­كىندىكتەرى بارلىعىن ايتىپ جاتتى.
- جاعداي قازىر تۇبەگەيلى وزگەردى، - دەيدى «ەڭبەك-اتباسار» ۇيىمى فيليالىنىڭ دي­رەك­تورى ەگور ساۆال. - سوتتالعانداردىڭ ارا­سىندا جۇمىس ىستەگەسى كەلەتىندەر وتە كوپ. ادام جۇمىس ىستەگەندە، ونىڭ كوڭىلى دە، كۇيى دە باس­قاشا بولادى. ولار سىرتقا شىققان سوڭ، ءبىراز دەمالىپ، جۇمىسقا كىرىسۋدى ويلايدى. ويتكەنى بۇل - قارجى، ءارى بۇل ونىڭ مارتەبەسى! بىراق ول ادامدار كىرىس تابۋلارى ءۇشىن جۇمىس اۋقىمى قاجەت. بىزدە قازىر جۇمىس اۋقىمىن تابۋدا قيىندىق بار، - دەپ مويىندادى وسىنداي جان­دارمەن تىكەلەي جۇمىس ىستەيتىن ۇيىم جە­تەكشىسى. دەمەك، تەمىر تورداعى جانە ودان شىق­قانداردى ۇدەمەلدى يندۋستريالاندىرۋ جۇمىس­تارىنا جۇمىلدىرۋ ماسەلەسى بەكەر كوتەرىلىپ وتىرماعانداي.
ايتقانداي، نورۆەگيانىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگىنىڭ جوباسى اياسىندا ءماجىلىستىڭ زاڭ­نا­ما جانە سوت-قۇقىقتىق رەفورما كوميتەتى مەن PRI (حالىقارالىق تۇرمە رەفورماسى) ۇيىمى­نىڭ ورتالىق ازياداعى وكىلدىگى بىرلەسىپ ۇيىم­داستىرعان كەشەگى جەرگىلىكتى بيلىك ورگان­دا­رىنىڭ ۇلتتىق فورۋمىندا وب­لىستار مەن قالا باسشىلىقتارى باس بوستان­دى­عىنان ايىرۋ ورىن­دارىنان بوساعان تۇلعا­لاردى قايتا الەۋ­مەتتەندىرۋ مىندەتىن قالاي ورىنداعاندارى جايىندا العاش رەت پارلا­مەنتاريلەر مەن قو­عامدىق ۇيىمدار الدىندا ەسەپ بەردى. پرەزيدەنت جارلىعىمەن 2010 جىل­دان باستاپ وسى فۋنكتسيا اكىمدەردىڭ قۇزىرىنا بەرىلگەن ەكەن.

"اباي-اقپارات"