«بيىل 1932 جىلعى الاپات اشتىققا، حالىقتىڭ تەڭ جارىمىن قىرىپ سالعان، ەسەڭگىرەتىپ كەتكەن زۇلماتقا سەكسەن جىل. ارعى-بەرگى قازاقتىڭ الىس-جاقىن تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى ءدال وسىنداي ءناۋبات بولعان ەمەس. كورگەن قورلىق، شەككەن بەينەت، ازىناعان ازاپتىڭ اششىلىعى مەن قۇرباندىعىنىڭ كوپتىگى جاعىنان اتىشۋلى «اقتابان - شۇبىرىندىدان» اسىپ تۇسكەن اپات بۇل.

وسى جويقىن قاتىگەزدىك حالىقتى قان قاقساتتى. ونىڭ الدىندا ءتۇپ-تۇقيانىمەن جويىلىپ كەتۋ قاتەرى تۇردى. كەيبىر كوممۋنيست كوسەمسىماقتار سونى ماقسات ەتتى. الاش ارداقتىسى مۇستافا شوقاەۆ «تۋركەستان پود ۆلاستيۋ سوۆەتوۆ» دەگەن ەڭبەگىندە جەتىسۋ قازاقتارىنىڭ اشتان قىرىلا باستاعانىن، بولشەۆيكتەردىڭ ولارعا قول ۇشىن بەرۋدىڭ ورنىنا سولاي بولعانىن قالاعانىن ايتا كەلىپ، قىزىلدار باسشىلارىنىڭ ءبىرى - توبولين دەگەننىڭ ءسوزىن كەلتىرەدى. ول اشىقتان-اشىق بىلاي دەيدى: «كيرگيزى (كازاحي), كاك ەكونوميچەسكيە سلابىە ...ۆسە راۆنو دولجنى بۋدۋت ۆىمەرەت. پوەتومۋ دليا رەۆوليۋتسي ۆاجنەە تراتيت سرەدستۆا نە نا بوربۋ س گولودوم، ا لۋچشە نا پوددەرجكۋ فرونتوۆ».
بۇدان وتكەن نەندەي جاۋىزدىق بولۋى مۇمكىن. وسىدان سوڭ 1918-1919, 1921-1922, 1932-جىلدارداعى اشارشىلىقتا بولشەۆيكتەردىڭ يدەولوگياسى قانداي بولعانىن ءبىلۋ قيىن ەمەس.

«بيىل 1932 جىلعى الاپات اشتىققا، حالىقتىڭ تەڭ جارىمىن قىرىپ سالعان، ەسەڭگىرەتىپ كەتكەن زۇلماتقا سەكسەن جىل. ارعى-بەرگى قازاقتىڭ الىس-جاقىن تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى ءدال وسىنداي ءناۋبات بولعان ەمەس. كورگەن قورلىق، شەككەن بەينەت، ازىناعان ازاپتىڭ اششىلىعى مەن قۇرباندىعىنىڭ كوپتىگى جاعىنان اتىشۋلى «اقتابان - شۇبىرىندىدان» اسىپ تۇسكەن اپات بۇل.

وسى جويقىن قاتىگەزدىك حالىقتى قان قاقساتتى. ونىڭ الدىندا ءتۇپ-تۇقيانىمەن جويىلىپ كەتۋ قاتەرى تۇردى. كەيبىر كوممۋنيست كوسەمسىماقتار سونى ماقسات ەتتى. الاش ارداقتىسى مۇستافا شوقاەۆ «تۋركەستان پود ۆلاستيۋ سوۆەتوۆ» دەگەن ەڭبەگىندە جەتىسۋ قازاقتارىنىڭ اشتان قىرىلا باستاعانىن، بولشەۆيكتەردىڭ ولارعا قول ۇشىن بەرۋدىڭ ورنىنا سولاي بولعانىن قالاعانىن ايتا كەلىپ، قىزىلدار باسشىلارىنىڭ ءبىرى - توبولين دەگەننىڭ ءسوزىن كەلتىرەدى. ول اشىقتان-اشىق بىلاي دەيدى: «كيرگيزى (كازاحي), كاك ەكونوميچەسكيە سلابىە ...ۆسە راۆنو دولجنى بۋدۋت ۆىمەرەت. پوەتومۋ دليا رەۆوليۋتسي ۆاجنەە تراتيت سرەدستۆا نە نا بوربۋ س گولودوم، ا لۋچشە نا پوددەرجكۋ فرونتوۆ».
بۇدان وتكەن نەندەي جاۋىزدىق بولۋى مۇمكىن. وسىدان سوڭ 1918-1919, 1921-1922, 1932-جىلدارداعى اشارشىلىقتا بولشەۆيكتەردىڭ يدەولوگياسى قانداي بولعانىن ءبىلۋ قيىن ەمەس.
كانادا تاريحشىسى ر.پيرس «1867-1917-جىلدارداعى ورتا ازياداعى وتارشىلدىق ساياساتى» ەڭبەگىندە اشتىقتان قازا تاپقانداردىڭ سانىن كەلتىرەدى. «1917 جىلعا دەيىن باستالعان كەيبىر «پروگرەسشىل تەندەنتسيالاردى» كۇشتەپ جىلدامداتۋ كوپتەگەن ادام قۇرباندىعىنا ۇشىراتتى. مىسالى، كوللەكتيۆتەندىرۋ بارىسىندا قولدانىلعان زورلىق پەن وتىرىقشىلاندىرۋ اشارشىلىققا اكەلىپ، ءبىر ميلليوننان استام قازاقتار قىرىلدى»، - دەيدى.
ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ر.پيرس 1921-1922 جىلدارداعى اشارشىلىق تۋرالى ايتىپ وتىر. ءبىر ميلليوننان استام بوزداق وسى كەزەڭدەگى زۇلماتتىڭ قۇرباندارى. ال بۇل تۇستاعى قىرعىن جايلى مالىمەت بىزدە ءالى كۇنگە تاپشى. «قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ وزىندە جۇگىرتە ايتىلادى. وندا: «رەسپۋبليكادا 1920 جانە 1923 جىلدارى جۇرگىزىلگەن اۋىل شارۋاشىلىعى ساناقتارىنىڭ جانە قازاقستانداعى جەرگە ورنالاستىرۋ مولشەرىن بەلگىلەگەن ەكسپەديتسيانى باسقارعان پروفەسسور س.پ.شۆەتسوۆتىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا 1921 جىلى اشارشىلىقتا قازاقستان حالقى 30 پايىزعا دەيىن ازايعان، - دەلىنەدى. - كەيبىر ەلدى مەكەندەردە ناۋبەت حالىقتىڭ 100 پايىزىن قامتىپ، ولار تۇگەلدەي دەرلىك بوساپ، جولدا، ءبىرازى اتامەكەنىندە قىرىلىپ قالدى».
س.پ.شۆەتسوۆتىڭ دەرەگىندەگى 30 پايىز ادام سانىنا شاققاندا قانشا بولاتىنىن 1917 جىلعى حالىق ساناعىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا بولجاپ قانا كورسەتە الامىز. ساناق قورىتىندىسى «كوليچەستۆو كيرگيز-كازاحوۆ نا 1917 گود. پو رودام ي ۋەزدام» دەگەن اتپەن باسىلىپ شىعارىلعان.
ۇلى ءجۇز - 1 ميلليون 170 مىڭ.
ورتا ءجۇز - 2 ميلليون 080 مىڭ.
كىشى ءجۇز - 1 ميلليون 790 مىڭ. ءۇش ءجۇزدى قوسقاندا - 4 ميلليون 980 مىڭ.
ەگەر قازاقتاردىڭ بالالاردى ساناقتان جاسىرىپ قالۋعا تىرىساتىنىن جانە ەلدىڭ ەسەبىن الۋشىلار جەردىڭ شالعايلىعىنان كەيبىر الىس اۋىلدارعا بارماي قالۋى ابدەن مۇمكىن ەكەندىگىن ەسكەرسەك، 1917 جىلى اتامەكەنىندە كەمىندە 5 ميلليون قازاق بولدى، - دەپ ايتا الاتىن سەكىلدىمىز. ونىڭ 30 پايىزى - 1 ميلليون 500 مىڭ ادام. وسىنشا جان 1921-1922 جىلدارداعى اشتىقتا كوز جۇمعان.
ءبىز سۇيەنىپ وتىرعان ساناق قورىتىندىسىندا كسرو-داعى قازاق سانى - 5 ميلليون 180 مىڭ دەپ كورسەتىلگەن. وعان قىتايداعى 450 مىڭ، بۇحاراداعى - 400 مىڭ، حورەزمدەگى - 100 مىڭ، اۋعانستانداعى - 100 مىڭ اعايىندى قوسادى. سوندا جالپى قازاق 6 ميلليون 230 مىڭعا جەتكەن. احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «ينشاللا، 6 ميلليون قازاقپىز»، - دەۋى وسىدان.
وتكەن عاسىردىڭ ءار مۇراعاتتان ءبىر توبە كورسەتىپ قالاتىن دەرەكتەرىنە جۇگىنسەك، اشارشىلىق الدىمەن باتىس قازاقستاندى شارپىعان. 1921 جىلى ورىنبور، اقتوبە، ورال، قوستاناي، بوكەي گۋبەرنيالارى مەن اداي ۋەزىندە ەل قىرىلا باستايدى. وسىنداي جاعدايدا بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى باتىس قازاقستانعا كومەك بەرۋدىڭ ورنىنا اشتىق بايقالعان استراحان، تساريتسىن، ساراتوۆ، سامارا، ءسىبىر، ۋفا گۋبەرنيالارىنا ازىق-تۇلىك جونەلتۋگە ماجبۇرلەيدى.
مىنا دەرەكتەردەن اشتىقتىڭ قاساقانا ۇيىمداستىرىلعانىنا يلانا تۇسەسىڭ. 1922 جىلى ورىنبوردا - 437776, قوستانايدا - 252816, اقتوبەدە - 359326, ورالدا - 277835, بوكەيدە - 100 مىڭ، اداي ۋەزىندە - 75 مىڭ ادام اشتان بۇراتىلدى. باتىس قازاقستانداعى حالىقتىڭ 31,4 پايىزى قىرىلدى. ەگەر وسى ولكەدەگى بەس گۋبەرنيادا سول تۇستا 2 ملن 653300 ادام بولسا، ونىڭ 800 مىڭعا جۋىعى كوز جۇمعان. مۇردەلەر وزەن بويىندا، اۋىل ارالارىندا، ەلدى مەكەندەردىڭ كوشەلەرىندە تارىداي شاشىلىپ جاتتى. بۇل جانتۇرشىگەتىن قۇبىجىق كورىنىس ەدى.
گۋۆەر ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى ر.كونكۆەست: «رەسەيدەگى ءتا­جىري­بەلەر. 1931 جىل» ەڭبەگىنەن الىنىپ «قازاقتار شەتەل ادەبيەتىندە» جيناعىندا جاريالانعان ۇزىندىدە: «1926 جىلعى ساناق بويىنشا كەڭەس وداعىندا 3963300; 1939 جىلعى ساناق بويىنشا (اسىرا كورسەتىلگەن) 3100 400 قازاق بولدى. سوندا حالىقتىڭ ۇلتتىق ءوسىمىن ەسكەرسەك، اشارشىلىقتان، ءتۇرلى قۋعىن-سۇرگىننەن قازاقتار ءبىر جارىم ميلليون ادامىن جوعالتقان»، - دەپ جازادى. ونىڭ بۇل بولجامىنىڭ جانى بار. جوعارىدا اتاپ كورسەتكەنىمىزدەي، 1917 جىلى ەلدە 5 ميلليون قازاق بولسا، ونىڭ 1 ميلليون 500 مىڭى 1921-1922 جىلدارداعى اشتىقتا قىرىلعان. سوندا ءتىرى قالعانى - 3 ميلليون 500 مىڭ. ياعني 1926 جىلعى حالىق ساناعىندا 463300 ادام ويدان قوسىلعان بولىپ شىعادى. وسىدان كەيىن 1939 جىلعى ساناق مالىمەتىنىڭ مۇلدە قيسىنسىز ەكەنىن دالەلدەۋ قيىن ەمەس. 1932 جىلعى اشتىقتا العاشقى زۇلماتتان اۋپىرىممەن ساۋ قالعان 3,5 ميلليون ادامنىڭ تەڭ جارتىسى اپات بولعانى دالەلدەنىپ وتىر. ەندەشە 1939 جىلى 1 ميلليون 750 مىڭ قازاق قانا جەر باسىپ جۇرگەن.
كەلتىرىلگەن كوپ دەرەكتەردەن سوڭ از-كەم ايالداپ الىپ، ءار جىلدارداعى اشتىقتىڭ بارلىق قۇرباندارىن ەسەپتەپ كورەيىك. يمانىڭ قاسىم بولاتىن كورسەتكىشكە تاپ كەلەسىڭ. قازاق حالقى 3 ميلليون 250 مىڭ ادامنان ايىرىلعان. جانۇشىرعان شىندىق وسىنداي.
وسى جەردە «قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىنداعى» اشتىق قۇرباندارى تۋرالى مالىمەتتەرگە دە كوز سالايىق. ەنتسيكلوپەديادا 1926, 1937-جىلدارداعى ساناقتاردا ولقى­لىقتار جىبەرىلگەندىگى، سونىڭ سالدارىنان اشارشى­لىقتاعى ادام شىعىنىن ءدال انىقتاۋعا كەدەرگى كەلتىرىپ، ءارتۇرلى پىكىرلەردىڭ ورىستەۋىنە سەبەپ بولعانى ءادىل ەسكەرتىلەدى. 1930-1933-جىلدارداعى اشتىق قۇرباندارى 2 ملن. 200 مىڭ ادامنان اسىپ ءتۇستى دەلىنەدى. وسى 2 ملن 200 مىڭعا 1921-1922 جىلدارداعى زۇلماتتىڭ 1 ملن 500 مىڭ بوزداعىن قوسساڭىز، 3 ملن 700 مىڭ بولىپ شىعادى. سونىمەن جىرتقىش جىلداردىڭ ادام شىعىنى - 3 ملن 200 مىڭ نەمەسە 3 ملن 700 مىڭ. كەيبىر تاريحشىلار شەتەلدەرگە اۋدى دەپ ەسەپتەيتىن 1 ميلليون ادامدى وسى كورسەتكىشكە قوسساق تا، ودان اشتىقتىڭ قاسىرەتى ازايمايدى.
اشتىق اتتى وسى اپاتتاردىڭ اۆتورى - سول تۇستا قازاق ولكەسىن باسقارعان ف.ي.گولوششەكين. ستالين رەسەيدە قاھارلانسا، ول قازاقستاندا بۇرق-سارق ەتتى. ساكەن سەيفۋللين «ءجۇنىن جۇلعان قۇتىرعان بۋراعا» تەڭەگەن وسى جەندەتتىڭ ەل ىشىندەگى ساياساتىن ل.تروتسكي بىلاي سيپاتتاعان: «گولوششەكين ورىس دەرەۆنيالارىندا الەۋمەتتىك كەلىسىمدى ۋاعىزداپ، ال قازاق اۋىلدارىندا ازاماتتىق سوعىستى قوزدىرۋدا». سول تۇستا قازاق بيلىگىنىڭ قۇرامىندا بولعان كەيبىر ۇلت ازاماتتارى گولوششەكيننىڭ بۇل قاتىگەزدىگىنە قارسى شىعادى. اشارشىلىق ول ۇيىمداستىرعان «كىشى وكتيابردىڭ» سالدارى ەكەنىن دالەلدەپ ستالينگە حات جولدايدى. نۇرماقوۆ پەن مىرزاعاليەۆ بۇكىلوداقتىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەزيديۋمىندا ءسوز سويلەپ، قاتتى سىنايدى. قازاقستاندا تەكسەرۋ جۇرگىزۋدى وتىنەدى.
بۇل قاتەرلى ەدى. ءىس ناسىرعا شاۋىپ بارا جاتقانىن سەزگەن گولوششەكين 1933 جىلى ستالينگە حات جازعان. «بك/ب/پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى جولداس ستالينگە» دەپ باستالاتىن بۇل حاتتىڭ نەگىزگى ماقساتى - اقتالۋ، بار كىنانى قازاق ۇلتشىلدارى مەن بايلارعا، اسىرا سىلتەۋگە جول بەرگەن بەلسەندىلەرگە اۋدارۋ. وسى مۇراتىنا جەتۋ ءۇشىن، ول ەلدەگى اۋىر جاعدايدى اشىق ايتۋعا دەيىن بارعان. «قازاقستاندا مال شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىندا ەكى ءتۇرلى قاراما-قارسى پروتسەستەر ءجۇرىپ جاتىر، - دەيدى ول ستالينگە. - العاشقىسى جاعىمسىز، مال باسىنىڭ اپاتتى قۇلدىراۋىنان كورىنۋدە. ەگەر سوڭعى ءۇش جىلدى الار بولساق، مال باسىنىڭ كەمۋى تومەندەگىدەي بولىپ شىعادى. 29 جىلى - 36 ملن باس، 30 جىلى 20 ملن جانە 31 جىلى 8,2 ملن باس مال».
گولوششەكيننىڭ بۇل دەرەگى انىق ەكەندىگىنە كۇمان جوق. ءۇش جىلداعى مال شىعىنى - 64,2 ميلليون. ءبىز ءار جەردەن تاپقان دەرەكتەردەگى كورسەتكىشتەردەن الدەقايدا ارتىق. حاتتا اشتىق جايىندا ءبىر اۋىز ءسوز جوق. 64,2 ميلليون مالدىڭ قۇرىپ كەتۋى ەلدىڭ احۋالىنا ەشقانداي اسەر ەتپەگەندەي. ەگەر 30-31-جىلدارى حالىق 12-15 پروتسەنتكە ازايسا، ول اۋا كوشۋدىڭ سالدارى دەپ تۇسىندىرەدى. ال اۋا كوشۋ «كىشى وكتيابردىڭ» ەمەس، بايلار مەن باندالاردىڭ، ۇجىمداستىرۋعا ىرىقسىز بولعان ەلدىڭ كىناسى، - دەيدى گولوششەكين.
قازاقستانداعى جاعدايدى وسىلاي تۇسىنگەن نەمەسە وسىلاي تۇسىنگىسى كەلگەن ماسكەۋ وعان اۋا كوشۋدى توقتاتۋ ءۇشىن قاتاڭ شارا قولدانۋدى تاپسىرادى. كەرەگى سول بولعان گولوششەكين ءوزىن سىناعان، اشارشىلىققا جول بەرگەنى ءۇشىن ايىپتاعان ۇلت زيالىلارى مەن قاجىعان ەلگە قىرعيداي تيەدى. قۋدالاۋ مەن اتىپ-شابۋ 37 جىلعى رەپرەسسياعا ۇلاسادى.
ەگەر ميلليونداردى جالماعان وسى زۇلماتتار بولماسا، ءبىز ءححى عاسىردا كەمىندە 30 ميلليونعا جەتەتىن ەدىك. كوز الدىمىزعا ەلەستەتەيىكشى، قانداي عالامات كۇش؟! وكىندىرەدى، وزەگىڭدى ورتەيدى. تاريحتىڭ سول ءبىر ۇرەيلى تۇسىنداعى شىندىقتى تاپ باسىپ ايتقان الىس-جاقىن ەلدەر قايراتكەرلەرىنىڭ ءادىل پىكىر-پايىمدارىنا قىنجىلىسپەن ۇڭىلەسىڭ.بۇل ءتۇيىندى، اشتىقتىڭ قولدان جاسالعانى تۋرالى ويدى ەۋروپا عالىمدارى مەن قايراتكەرلەرىنىڭ ورتاق پىكىرى دەي الامىز. اراعا ۇزاق ۋاقىت سالىپ، 2010 جىلى ەۋروپا كەڭەسى پارلامەنتتىك اسسامبلەياسى كەڭەس وداعى رەسپۋبليكالارىندا 30-جىلدارى بولعان اشتىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ تۋرالى رەزوليۋتسيا قابىلداپ، وسى وي-تۇجىرىمدى جاڭعىرتتى. رەزوليۋتسيادا: «بەلورۋسسيا، قازاقستان، مولداۆيا، رەسەي مەن ۋكراينانىڭ جازىقسىز ميلليونداعان ادامى كەڭەس وكىمەتىنىڭ قاساقانا قاتىگەز ساياساتى جاساعان جاپپاي اشارشىلىقتىڭ سالدارى­­نان كوز جۇمدى»، - دەلىنگەن. قازاقستانداعى جاعدايعا ايرىقشا ءمان بەرىلىپ، اشتىقتى كەڭەس رەجيمىنىڭ ءوز حالقىنا قارسى جاساعان قىلمىسى دەپ سانايدى.
اقيقاتى - وسى. جەندەت جىلداردىڭ شىندىعى - بۇل. سولاي دەسەك تە، اشار­شىلىققا كىنالىلەردى تاريحتىڭ قات­ال جازالاعانىن ەسكەرە وتىرىپ، كەكتەنۋدەن اۋلاقپىز. گولوششەكين سەكىل­دىلەردىڭ تۇبىنە ۇيالاسىن قاسقىرشا تالاۋدان تايىنباعان بولشەۆيكتىك رەجيمنىڭ ءوزى جەتتى. تالايى اتىلدى، اسىلدى، نكۆد-نىڭ تۇرمەلەرىندە ءشىرى­دى. كەڭەس وداعى اتالعان، جاھاننىڭ جار­تى­سىن ۋىسىندا ۇستاعان يمپەريانى كونتسلاگەرگە اينالدىرعان ءستاليننىڭ اۋلەتى دە وڭعان جوق. ءبىرى - اباقتىدا ازاپ شەكتى، ءبىرى - قيانداعى اقش-تا قارتتار ۇيىندە دۇنيەدەن وزدى. جەتپىس جىلعا جۋىق عۇمىربايانىنىڭ باستاۋىن ميلليونداردىڭ قانىمەن جازعان تۇرپايى دەرجاۆانىڭ شاڭىراعى ورتاسىنا ءتۇستى. ال قازاق حالقى تالاي ناۋبەتتەن ءوتىپ، ماڭگىلىگىن دالەلدەدى. قايسارلىعىمەن جانە قۋاتتى رۋحىمەن دالەلدەدى. زاماننىڭ تورىنە كوتەرىلدى. ول تاۋەلسىز جانە باقىتتى. سول يماندى دا يبالى حالىق ىرىلىگىن تانىتىپ، كوشەلى-كورگەندى ەكەنىن پاش ەتىپ، تاريحي سانانىڭ ساباقتاستىعى ءۇشىن، مىنا توق عاسىردا ءجۇزى جارقىن بولۋى ءۇشىن دۇنيەدەن كۇڭىر­ەنىپ كوشكەن بوزداقتاردىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتۋدە. ءىلتيپات-نيەت قابىل بولسىن!

الدان سمايىل، ءماجىلىس دەپۋتاتى

"اباي-اقپارات"