موڭعوليا استاناسى ۇلانباتىر قالاسىنىڭ ورتالىق كوشەسىندە 1954 جىلدان بەرى موڭعول حالقىن جارقىن كوممۋنيزمگە شاقىرىپ كەلگەن كوممۋنيستەردىڭ ۇلى كوسەمى ۆ.ي لەنيننىڭ ەسكەرتكىشى قالا اكىمى ە.ءباتۇۇلدىڭ شەشىمىمەن قۇلاتىلدى. جاقىندا عانا قالا اكىمى بولىپ تاعايىندالعان موڭعول دەموكراتيالىق كۇشتەرىنىڭ ءبىر جەتەكشىسى ە.ءباتۇۇل موڭعول حالقى باسىنان كەشىرگەن قاسىرەتتى دە قيىن جىلدارعا لەنين جانە ونىڭ جاقتاستارى كىنالى، سوندىقتان قالا ورتالىعىندا كۇنشىعىسقا قاراي قولىن سوزىپ تۇرعان لەنين ەسكەرتكىشىن قۇلاتۋ تۋرالى شەشىم قابىلداپ، ونى ىسكە اسىردىق دەپ مالىمدەدى. ءبىر قىزىعى كەڭەس ەلىن قۇرۋشى، الەم پرولەتارياتتارىنىڭ ناعىز كوسەمى دەپ دارىپتەلگەن ادامنىڭ موڭعوليا استاناسىنداعى ەڭ سوڭعى ەسكەرتكىشىن قۇلاتۋ  ىس-شاراسىنا قالا تۇرعىندارى اسا قىزىعۋشىلىق بىلدىرە قويماعان. ۇلانباتىر قالاسىنىڭ تۇرعىنى، تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمى سەرگەي سمولوۆتىڭ ايتۋىنشا، ولار (اۆتور: قالا اكىمشىلىگىنىڭ باسشىلارى) الداعى تاريحتى دۇرىستاۋدى، تۇزەتۋدى ويلاعانىمەن شىن مانىندە وتكەندەردىڭ قاتەسىن قايتالاۋدا. ۆ.ي.لەنين جانە ونىڭ ەسكەرتكىشى موڭعول تاريحىنىڭ ءبىر بولشەگى. سوندىقتان ەسكەرتكىشتى بۇزباي سول قالپىندا قالدىرۋ كەرەك ەدى. مەن بۇنى كوممۋنيزمگە قارسىلىق دەۋدەن گورى ورىسقا قارسىلىق دەگىم كەلەدى دەدى. س.سمولوۆتىڭ ءوزى ورىس ەلىندە بولشەۆيكتەر جەڭىسكە جەتكەن سوڭ موڭعولعا قاشىپ كەلگەن اقتاردىڭ ءۇرىم-بۇتاعى بولسا دا تاريحي ەسكەرتكىشتەرگە دەگەن ءوز كوزقاراسىن وسىلاي بىلدىرگەن.

موڭعوليا استاناسى ۇلانباتىر قالاسىنىڭ ورتالىق كوشەسىندە 1954 جىلدان بەرى موڭعول حالقىن جارقىن كوممۋنيزمگە شاقىرىپ كەلگەن كوممۋنيستەردىڭ ۇلى كوسەمى ۆ.ي لەنيننىڭ ەسكەرتكىشى قالا اكىمى ە.ءباتۇۇلدىڭ شەشىمىمەن قۇلاتىلدى. جاقىندا عانا قالا اكىمى بولىپ تاعايىندالعان موڭعول دەموكراتيالىق كۇشتەرىنىڭ ءبىر جەتەكشىسى ە.ءباتۇۇل موڭعول حالقى باسىنان كەشىرگەن قاسىرەتتى دە قيىن جىلدارعا لەنين جانە ونىڭ جاقتاستارى كىنالى، سوندىقتان قالا ورتالىعىندا كۇنشىعىسقا قاراي قولىن سوزىپ تۇرعان لەنين ەسكەرتكىشىن قۇلاتۋ تۋرالى شەشىم قابىلداپ، ونى ىسكە اسىردىق دەپ مالىمدەدى. ءبىر قىزىعى كەڭەس ەلىن قۇرۋشى، الەم پرولەتارياتتارىنىڭ ناعىز كوسەمى دەپ دارىپتەلگەن ادامنىڭ موڭعوليا استاناسىنداعى ەڭ سوڭعى ەسكەرتكىشىن قۇلاتۋ  ىس-شاراسىنا قالا تۇرعىندارى اسا قىزىعۋشىلىق بىلدىرە قويماعان. ۇلانباتىر قالاسىنىڭ تۇرعىنى، تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمى سەرگەي سمولوۆتىڭ ايتۋىنشا، ولار (اۆتور: قالا اكىمشىلىگىنىڭ باسشىلارى) الداعى تاريحتى دۇرىستاۋدى، تۇزەتۋدى ويلاعانىمەن شىن مانىندە وتكەندەردىڭ قاتەسىن قايتالاۋدا. ۆ.ي.لەنين جانە ونىڭ ەسكەرتكىشى موڭعول تاريحىنىڭ ءبىر بولشەگى. سوندىقتان ەسكەرتكىشتى بۇزباي سول قالپىندا قالدىرۋ كەرەك ەدى. مەن بۇنى كوممۋنيزمگە قارسىلىق دەۋدەن گورى ورىسقا قارسىلىق دەگىم كەلەدى دەدى. س.سمولوۆتىڭ ءوزى ورىس ەلىندە بولشەۆيكتەر جەڭىسكە جەتكەن سوڭ موڭعولعا قاشىپ كەلگەن اقتاردىڭ ءۇرىم-بۇتاعى بولسا دا تاريحي ەسكەرتكىشتەرگە دەگەن ءوز كوزقاراسىن وسىلاي بىلدىرگەن.

لەنين ەسكەرتكىشىن قۇلاتاردان ءبىر اپتا بۇرىن قالا باسشىلىعى موڭعول-سوۆەت حالقىنىڭ دوستىعىنا ارناپ قالانىڭ كىرەبەرىسىندە 1956 جىلى  تۇرعىزىلعان «دوستىق قاقپاسى» دەپ اتالاتىن  اق كىرىپىشتەن قالانعان ۇلكەن قاقپانى اۆتوكولىك جولىن كەڭەيتۋ ماقساتىندا دەپ قيراتقان بولاتىن. ۇلانباتىر قالاسى اكىمىنىڭ بۇل ءىس شارالارى  سولتۇستىكتەگى ۇلكەن كورشىنىڭ موڭعولياعا دەگەن اسەرىنىڭ كۇنەن -كۇنگە ازايىپ بارا جاتقانىن مەڭزەيدى. ۇلانباتىر قالاسىندا ءبىر كەز سوۆەت ماماندارى سالعان 2-3 قاباتتى  ەسكى كىرپىش ۇيلەردىڭ ورىنىنا قازىرگى زامانعى تالاپقا ساي بيىك تە اسەم ۇيلەر سالىنىپ جاتىر. بۇرىن قالا تۇرعىندارىنىڭ كوبى ورىس تىلىندە ەركىن سويلەيتىن بولسا قازىر ورىس تىلىندە سويلەيتىن ادامدار تىم ازايىپ كەتكەن. تىپتەن كەزىندە سوۆەت وداعىندا وقىپ ءبىلىم الۋشى موڭعول جاستارى ورىس قىزدارعا ۇيلەنۋدى موداعا اينالدىرعان سول كەز كەلمەسكە كەتكەندەي دەيدى اتىن ايتۋدان گورى ءوزىنىڭ شىققان تەگىن  موڭعول اكە، ورىس شەشەدەن تۋعانمىن دەپ تانىستىرۋشى ءبىر موڭعول ازامات.

بۇگىنگى كۇنى سەگىز ءجۇز مىڭداي حالقى بار ۇلانباتىر قالاسىندا سانى وتە از ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى تۇرادى. ولاردىڭ كوبى قىزىلداردان قاشقان بارون ۋنگەرن قوسىنى قۇرامىندا موڭعولعا كەلىپ وسىندا قالىپ قويعان اقتاردىڭ ۇرپاقتارى. ولاردى موڭعولدار «مەستنىي وروس» دەپ اتايدى. جالپىسى موڭعول 1912 جىلى قىتايدان ءبولىنىپ اۆتونوميالىق مارتەبەلى جەكە ەل بولعان كەزدەن  ورىستىڭ ساياسي،ەكونوميكالىق ىقپالى باستالعان. 1921 جىلى موڭعوليادا ورىس بولشەۆيكتەرىنىڭ باسقارۋىمەن «حالىق توڭكەرىسى» ورىن العان كۇننەن باستاپ ورىستىڭ ىقپال، اسەرى كۇشەيە باستادى. كرەملدىڭ قارجىسىمەن ۇلانباتىردا ءوز جۇمىسىن جۇرگىزەتىن ورىستىڭ مادەنيەت ورتالىعىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا موڭعوليادا كوممۋنيزمگە لاعىنات ايتىلىپ، تاس لاقتىرىلعان 1990 جىلى موڭعول جەرىندە 110 مىڭداي ورىستار ءومىر ءسۇرىپ تۇرىپتى. كوممۋنيزم قۇلاعان سوڭ اق ورىستار موڭعول جەرىنەن ەلدەرىنە كەتە باستادى. بۇگىنگى جاعدايمەن موڭعوليادا ورىس تولقۇجاتى بار 1600 ادام تۇرادى. كوبى موڭعولشا سويلەيدى. ۇلانباتىرداعى ورىستىڭ مادەنيەت ورتالىعىندا كۇزەتشى بولىپ ىستەيتىن يۆان بازاروۆ ەسىمدى ازامات ورىس تولقۇجاتىمەن بۇل ەلدە تىرشىلىك ەتۋدىڭ جىلدان جىلعا قيىنداپ بارا جاتقانىن ايتادى. وسىنداعى بانكىلەر كرەديت بەرمەيدى، جەر ساتىپ الۋعا رۇقسات ەتىلمەيدى. سىرتتىڭ ادامى ەكەنىڭدى جىلدان جىلعا سەزىنۋ كۇشەيىپ بارادى دەيدى ول. وسى ورتالىقتىڭ ديرەكتورى ەۆگەني ميحايلوۆ: بۇرىن بارلىق مەكتەپتەردە ورىس ءتىلى مىندەتتى تۇردە ۇيرەتىلەتىن. قازىر ونداي ەمەس. قالا بويىنشا ءبىر-ەكى مەكتەپتە عانا ورىس ءتىلى ۇيرەتىلەدى دەيدى. بۇرىن موڭعول سىرت ەلدەرمەن تەك ورىس ءتىلى ارقىلى عانا بايلانىسقا شىعا الاتىن بولسا بۇگىن ول ءرولدى اعىلشىن ءتىلى اتقارىپ جاتىر. سوندىقتان ورىس تىلىنە دەگەن قىزىعۋشىلىق تومەندەگەن. بۇگىنگى كۇنى موڭعوليا جاستارى اقش،ۇلىبريتانيا، فرانتسيا، گەرمانيا، جاپونيا، وڭتۇستىك كورەا، مالايزيا سەكىلدى الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە وقىپ، ءبىلىم الىپ، ەلىنە ورالىپ موڭعوليانىڭ جاڭا بەتبۇرىسپەن دامۋىنا ءوز ۇلەستەرىن قوسۋدا.

اقپارات كوزى: EurasiaNet.org

«Abai.kz»