اقىلدى ادامدار  جاسى كىشى ادامنىڭ اعالار اراسىنداعى اڭگىمەگە ارالاسپاعانى ءجون دەپ جاتادى. مۇمكىن، مەن تىم اقىلدى دا ەمەس شىعارمىن. بىراق قيانات پىكىردى وقىپ، قيسىنسىز اڭگىمە ەستىسەم، قانىم باسىما شاپشىپ، ءتىلىمنىڭ قىشىپ كەتەتىنى بار. سول مىنەزىم بويىنشا،  «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە (3-9 تامىز، جۇما، 2012ج، 32-سان) جاريالانعان ىرىسبەك دابەي مەن زەينوللا سانىكتىڭ «كەرەگەگە قوش ايتقان، بەس ۋىقتى شوشايتقان» اتتى سۇحباتىن وقىعان سوڭ، ءوز پىكىرىمدى ايتۋعا بەل بۋدىم. مۇندا سۇحبات بەرۋشى زەينوللا سانىك تە، ول كىسىنىڭ كارىنە ىلىككەن تاريحشى الىمعازى داۋلەتحان دا ماعان جاقسى تانىس اعالارىم. بىراق، سوندا دا ءۇنسىز قالۋعا بولمايدى ەكەن. سەبەبى، ىرىسبەك باۋىرىم جالاۋلاتقانداي: «...قاستەرلى دە قاسىرەتتى شەجىرەسىن ىشىنە بۇككەن، انا زاماننىڭ ارتى، مىنا زاماننىڭ قارتى» زەكەڭنىڭ اڭگىمەسى «كونەنىڭ كوزى، ەسكىنىڭ ءسوزى» ەمەس، ءدال «كەرەگەگە قوش ايتقان، بەس ۋىقتى شوشايتقان» وسەك-اياڭعا تولى، ۇلتتى اداستىراتىن كەسىرلى اڭگىمە ەكەن.

ەندى زەكەڭ اڭگىمەسىنىڭ شىندىعىنا زەر سالىپ كورەلىك.

اقىلدى ادامدار  جاسى كىشى ادامنىڭ اعالار اراسىنداعى اڭگىمەگە ارالاسپاعانى ءجون دەپ جاتادى. مۇمكىن، مەن تىم اقىلدى دا ەمەس شىعارمىن. بىراق قيانات پىكىردى وقىپ، قيسىنسىز اڭگىمە ەستىسەم، قانىم باسىما شاپشىپ، ءتىلىمنىڭ قىشىپ كەتەتىنى بار. سول مىنەزىم بويىنشا،  «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە (3-9 تامىز، جۇما، 2012ج، 32-سان) جاريالانعان ىرىسبەك دابەي مەن زەينوللا سانىكتىڭ «كەرەگەگە قوش ايتقان، بەس ۋىقتى شوشايتقان» اتتى سۇحباتىن وقىعان سوڭ، ءوز پىكىرىمدى ايتۋعا بەل بۋدىم. مۇندا سۇحبات بەرۋشى زەينوللا سانىك تە، ول كىسىنىڭ كارىنە ىلىككەن تاريحشى الىمعازى داۋلەتحان دا ماعان جاقسى تانىس اعالارىم. بىراق، سوندا دا ءۇنسىز قالۋعا بولمايدى ەكەن. سەبەبى، ىرىسبەك باۋىرىم جالاۋلاتقانداي: «...قاستەرلى دە قاسىرەتتى شەجىرەسىن ىشىنە بۇككەن، انا زاماننىڭ ارتى، مىنا زاماننىڭ قارتى» زەكەڭنىڭ اڭگىمەسى «كونەنىڭ كوزى، ەسكىنىڭ ءسوزى» ەمەس، ءدال «كەرەگەگە قوش ايتقان، بەس ۋىقتى شوشايتقان» وسەك-اياڭعا تولى، ۇلتتى اداستىراتىن كەسىرلى اڭگىمە ەكەن.

ەندى زەكەڭ اڭگىمەسىنىڭ شىندىعىنا زەر سالىپ كورەلىك.

اقساقالىمىز ءوزى تۋرالى: «كەشەگى قىتايداعى «مادەنيەت زور توڭكەرىسى» كەزىندە «حالىق جاۋى» سانالىپ، موينىمىزعا تاقتاي اسىلىپ، جيىرما جىلداي سونىڭ ازابىن تارتتىق». «...مەن حالىق جاۋى اتانىپ، 20 جىل ايداۋدا ءجۇرىپ، قايتىپ كەلگەندە اۋىلدا كوپ ادام قالماپتى. شەگەرا اسقانى بار، و دۇنيەلىك بولعانى بار، قارا ورمان باۋىر سيرەپ كەتىپتى. جالعىز قارىنداسىم بار ەدى تاس قىپ قۇشاقتاپ، ۇزاق جىلادى...». «وسىنىڭ ءبارىن وي ەلەگىنەن وتكىزىپ وتىرسام، باسىمنان نە ءبىر تاريحي ءداۋىر اۋناپتى» دەپ مۇڭ شاعادى.  زەكەڭنىڭ وسى سۇحباتىن وقىعان وقىرمان: «ويپىراي، بۇل كىسىنىڭ تاعدىرى دا قاجىقۇمار شابدانۇلىنىڭ تاعدىرىنا قاتتى ۇقسايدى ەكەن عوي!» دەپ تاڭداي قاعارى ءسوزسىز.

ال، شىنىندا سولاي ما؟ قىتايدا جارىق كورگەن جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان «جۇڭگو وسى زامان قازاق ادەبيەتى» (قاۋسىلقان قاماجانوۆ. شىڭجاڭ حالىق باسپاسى. 2006ج، ناۋرىز) وقۋلىعىندا: «زەينوللا سانىكۇلى 1935-جىلى 4-ايدىڭ 14-كۇنى تارباعاتاي ايماعىنا قاراستى شاعانتوعاي اۋدانى، بارلىق تاۋىنىڭ باتىس سىلەمىندەگى جالعىزقونىس دەگەن جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن. سەمياسىندا اكەسى مەن اعاسىنىڭ كومەگىمەن ساۋاتىن اشادى. 1945-جىلدان 1948-جىلعا دەيىن تاسباستاۋ باستاۋىش مەكتەبىندە، 1950-جىلدان 1953-جىلعا دەيىن ورتالاۋ مەكتەپتە وقيدى. 1953-جىلدان 1955-جىلعا دەيىن ىلگەرىندى-كەيىندى شاعانتوعاي اۋدانى، 3-رايون، ارتىنىن 2-رايوندا جاستار وداعى كوميتەتىنىڭ ءشۋجيى بولىپ ىستەيدى. 1955-جىلدان 1956-جىلعا دەيىن بەجىڭدەگى ورتالىق جاستار وداعى مەكتەبىندە وقيدى. 1956-جىلدان 1970-جىلدار ارالىعىندا شىڭجاڭ جاستار باسپاسى، قازاق رەداكتسياسى گرۋپپاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ ىستەيدى. 1970-جىلدان 1978-جىلعا دەيىن جىڭ اۋدانى داحياڭزى گۇڭشەسىندە ەڭبەكپەن وزگەرتۋگە تۇسىرىلگەن. كەيىن اقتالىپ، قايتادان جىلى ورنى ۇرىمجىگە ورالىپ، 1978-جىلدان 1991-جىلعا دەيىن شىڭجاڭ حالىق باسپاسى، بالالار ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ ىستەيدى. 1991-جىلدان 1995-جىلعا دەيىن شىڭجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسىندا ىستەپ، دەمالىسقا شىعادى» (369-بەت) دەپ جازىلعان.

ال، اعامىزدىڭ رەسمي ءومىربايانى مەن  ءوز اڭگىمەسىنىڭ قيسىنىنا سەنسەك، جاس كومسومول 1955-جىلى بەجىڭدەگى ورتالىق جاستار وداعى مەكتەبىنە وقۋعا اتتانعاننان كەيىن، ءمانساپ قىزىعىمەن كۇنشىلىك جەردەگى تۋعان اۋىلىنا دا ات ءىزىن سالماعانعا ۇقسايدى. ءتىپتى، ارتىنان ەرگەن جالعىز قارىنداسىن كورۋگە دە اسىقپاعان. ارينە، قىتاي جەرىندە ەلىم دەپ ەڭىرەگەن ۇلت زيالىلارى اتىپ-اسۋ مەن قۋعىن-سۇرگىننەن كەندە بولعان جوق. بىراق، بۇل قاتارعا زەينوللا سانىكۇلىن قوسا المايمىز. رەسمي تاسقا باسىلعان ءومىربايانى ول كىسىنىڭ «حالىق جاۋى» بولىپ، «جيىرما جىلداي سونىڭ ازابىن دا تارتقاندىعىن»، «20 جىل ايداۋدا جۇرگەندىگىن» ەمەس،  «1970-جىلدان 1978-جىلعا دەيىن جىڭ اۋدانى داحياڭزى گۇڭشەسىنە ەڭبەكپەن وزگەرتۋگە تۇسىرىلگەندىگىن» ايتىپ تۇر. بۇل جەردە وقىرمان زەكەڭ اعامىزدى ۇلتى ءۇشىن وتقا كۇيىپ، «ەڭبەكپەن وزگەرتۋگە تۇسىرىلگەن» ەكەن عوي دەپ ويلاپ قالماسىن. ول كىسىنىڭ جازىقتى بولۋى، ءدال وسى سۇحباتىندا الىمعازى داۋلەتحانعا جاققان كۇيەسى سياقتى، ءوزىنىڭ جالاقورلىعىنان تارتقان جازاسى. بۇل زەكەڭنىڭ زامانداستارى مەن سول داۋىردەگى قازاق وقىعاندارى تەگىس بىلەتىن انەكدوتقا بەرگىسىز اڭگىمە. «مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ» كورىگى قىزىپ تۇرعان كەز. ۇلت زيالىلارى تۇگەلدەي قۋعىن-سۇرگىنگە ءتۇسىپ، زەكەڭنىڭ قىرىنا ىلىگەتىن ەشكىم قالماسا كەرەك! سونىمەن اعامىز قىتاي ۇلتىنان شىققان قىزمەتتەستەرىنە اۋىز سالا باستايدى عوي. وندا دا تىرەگى مىقتى ليۋ پاميليالى جولداسىنا «بالاسىنا «توراعا ماۋدى قۇلاتايىق!» دەگەن ۇراندى ۇيرەتىپ جاتقاندىعىن ءوز قۇلاعىممەن ەستىدىم» دەپ باس كەتەتىن اسا اۋىر ايىپ تاعادى. بەلسەندىلەر سوڭىنان تەكسەرە كەلە، ليۋدىڭ ۇلى بولعانىمەن، ونىڭ ەكى جاستان ەندى عانا اسقان، بىراق ءالى ءتىلى ءجوندى شىعىپ ۇلگىرمەگەن ءسابي ەكەندىگىنە كوز جەتكىزەدى. ەندى باسقانىڭ اۋزىنا ءسوز سالىپ، «كۇن كوسەمدى» «قۇلاتقىسى كەلىپ» جۇرگەن اعامىزدىڭ ءوزى جازىقتى بولىپ شىعادى. كوكەمىزدىڭ «باسىنان اۋناعان نە ءبىر تاريحي ءداۋىردىڭ» سيقى وسى عانا.

بۇل زەكەڭنىڭ ءوزى تۋرالى شىندىق. ەندى اعامىزدىڭ قىتاي اقىنى لي باي تۋرالى «شىندىعىنا» كوشەلىك. ول  كىسى مىڭ شۆيدىڭ كىتابىنا سىلتەمە جاساي وتىرىپ: «تاريحي كىتاپتارداعى سۋرەتتەۋلەرگە قاراعاندا، ونىڭ سىرتقى تۇلعاسىنان تۇركى تەكتى ەكەندىگى مەنمۇندالاپ تۇرادى. ونىڭ سوياف شاھارىندا دۇنيەگە كەلگەندىگىن گومورو دا دالەلدەپ، ليبايدىڭ ات جالىندا وسكەن حالىقتىڭ پەرزەنتى ەكەندىگىن ايتقان...» بۇنداي دالەل مەن دايەك بۇل كىتاپتا جەتەرلىك»-دەپ كوسىلەدى. ودان ارىعا قاراي، امەريكالىق عالىم، كوپ ءتىل مەڭگەرگەن-شەفيدىڭ «تاڭ داۋىرىندەگى شەتتەن كەلگەن مادەنيەت» دەگەن كىتابىن اۋىزعا الىپ: «بۇل كىتاپتى پاراقتاساڭىز دا تۇكىلەردىڭ مادەنيەتىن قىتايلارعا اپارعان جالعىز ليباي ەمەستىگىنە كوزىڭىز جەتەدى. ليبايدى قويىپ، كونفۋتسيدىڭ ءوزىن قىتاي عالىمدارىندا «تۇركىلەردىڭ ۇرپاعى» دەۋشىلەر كەزدەسىپ جاتادى» - دەيدى ەش قىمسىنباستان. بىرىنشىدەن، عالىم مىڭ شۆيدىڭ كىتابىنداعى سونشاما كوپ «دالەل مەن دايەكتەن» ىسكە جارارى «ونىڭ سىرتقى تۇلعاسىنان تۇركى تەكتى ەكەندىگى مەنمۇندالاپ تۇرادى» بولسا، ونىڭ شىن مانىندەگى عالىم ەكەندىگى كۇمان تۋدىرادى. سەبەبى، الەمدە ءبىر دە ءبىر عالىم كىسىنىڭ «سىرتقى تۇلعاسىنان» ونىڭ شىققان تەگى تۋرالى قورتىندى جاسامايدى. ەكىنشىدەن، گومورو ەشقاشان دا «ليبايدىڭ ات جالىندا وسكەن حالىقتىڭ پەرزەنتى ەكەندىگىن ايتقان» ەمەس. گومورونى قويىپ، ەڭ ۇشقارى دەگەن قىتاي عالىمدارى دا ونىڭ لي فاميليالى اۋلەتتەن تارايتىن تازا قىتاي تەكتى ەكەندىگىنە ءشۇبا كەلتىرگەن ەمەس. تەك اقىننىڭ تۋىلعان جەرىنە بايلانىستى اڭگىمە عانا قىتاي عالىمدارى اراسىندا ۇلكەن تالاس-تارتىس تۋدىرۋمەن كەلەدى. ۇشىنشىدەن، تاڭ داۋىرىندەگى قىتاي ادەبيەتىندە تۇركىلىك سارىننىڭ وتە كۇشتى بولعاندىعىن ەشكىم دە جوققا شىعارا المايدى. قىتايلار تۇركىلىك مادەنيەتتى اسا جوعارى باعالادى. ءتىپتى، تۇرىكتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارى تاڭ پاتشالىعىنىڭ وردا اسپاپتارىنىڭ قاتارىنا قوسىلدى. وسىنداي مادەني اۋىس-كۇيىستەردى ىرگەلەس وتىرعان حالىقتاردىڭ ءبىر-بىرىنە تابيعي اسەرى  دەپ قابىلداۋ كەرەك. مۇنى لي باي قاتارلى تۇرىك تەكتى بىرەۋلەر اپاردى دەۋ مۇلدە جاڭساق ۇعىم. لي باي  تۇركى، ءتىپتى ونىڭ ىشىندە دۋلات بولىپ، جۇرت ايتىپ جۇرگەندەي شۋ وزەنىنىڭ بويىندا تۋدى دەگەننىڭ وزىندە بەس جاستاعى بالا ءبىر ۇلتتىڭ مادەنيەتىن كوشىرىپ باردى دەگەنگە كىم سەنەدى؟!  تورتىنشىدەن، زەكەڭنىڭ لي بايدان تۇركى جاساۋعا تىراشتانعانى  ازداي،    كونفۋتسيدىڭ وزىنە اۋىز سالعانى  ۇيات-اق بولعان. سەبەبى، ۇلى عۇلامانىڭ اتا-بابا، شىققان تەگى تۋرالى قىتاي عالىمدارى عانا ەمەس، الەم عالىمدارى دا بۇل ماسەلەگە ماي شاممەن قاراعان بولاتىن. كونفۋتسيدىڭ ميلاديگە دەيىنگى 551جىلى قىتايدىڭ ەجەلگى اقسۇيەك وتباسىندا دۇنيەگە كەلىپ، م.د. 479 جىلى قايتىس بولعاندىعىن، ارعى اتاسى، م.د. IX عاسىردا جاساعان فۋفۋ ءحى - سۇڭ ۇلىسىنىڭ تاق مۇراگەرى بولعاندىعىن تاريحتان الىپپەلىك ساۋاتى بار ادامنىڭ ءبارى بىلەدى. ال، تۇرىكتەر تۋرالى دەرەك كونفۋتسيدىڭ ءوزى ومىردەن وتكەننەن كەيىن تۋرا مىڭ جىلدان سوڭ ءميلادي، 542 جىلدان باستاپ قىتايدىڭ جازبا دەرەكتەرىندە كەزدەسە باستايدى.

قازاقتا «وتىرىكتىڭ وزىنە سەنبە قيسىنىنا سەن» دەگەن اتالى ءسوز بار ەدى. زەكەڭ سياقى كىسىلەر قيسىنىڭدى دا قىستىرمايدى ەكەن. وتىرىكتى ءوزىنىڭ جەكە پىكىرى ەمەس، گومورو ايتىپتى-مىس دەپ تىقپالايدى. سۇحباتتا ليباي تۋرالى ءوز ايتقاندارىنا وقىرمانداردىڭ كۇدىك- كۇمانىن سەيىلتۋ  ۇشىن: «بۇل ماسەلە 1964 جىلى شاڭحايدا شىعاتىن «ءۆىن حۋي باۋ» ادەبي گازەتىندە جاريالانعان. وسىعان بايلانىستى سول كەزدە بىرقىدىرۋ ماقالالار جاريالانىپ، ەڭ سوڭىندا جوعارىداعى تۇجىرىم ۇستەم ورىنعا شىعادى. وزدەرىنىڭ پوەزيا الىبىنان ايىرىلاتىن بولعان سوڭ، سول كەزدەگى قىتاي ۇكىمەتى گومورونىڭ پىكىر ءبىلدىرۋىن وتىنگەن. سول كەزدە گومورو ورتاعا شىعىپ: «ەگەر ءبىز ليبايدان ايرىلساق، وندا بۇكىل قىتاي ادەبيەتىنەن ايرىلامىز»،-دەگەن سوڭ عانا، بۇل ايتىس توقتاتىلعان» دەيدى.

بۇل جەردە «بۇكىل قىتاي ادەبيەتى» دەگەن ۇعىمنىڭ باسىن اشىپ الايىق. ايتپەسە، گومورو ايتىپتى-مىس دەگەن اڭگىمەدەن كەيىن، وقىرماندارىمىز ەگەر «ءبىزدىڭ ليبايىمىز» بولماعاندا، بۇكىل قىتاي ادەبيەتسىز قالىپ، تاقىرعا وتىرادى ەكەن-اۋ دەپ ويلاپ قالۋى عاجاپ ەمەس.

شىنىن قۋعاندا قىتاي جازبا ادەبيەتىنىڭ تاريحى ەكى جارىم مىڭ  جىلدان اسادى. ميلاديگە دەيىنگى 6 عاسىردىڭ وزىندە وزىنەن بۇرىنعى بەس عاسىردىڭ ولەڭ-جىرلارىن توپتاستىرعان «جىر كىتابى» اتتى جيناق قۇراستىرىلىپ، العاش قاعازعا تۇسىرگەن بولاتىن. سودان گومورونىڭ وزىنە دەيىنگى ۇشان-تەڭىز ادەبيەت قازىناسى قىتاي ۇلتىن ەشبىر ەلدىڭ الدىندا جەر شۇقىتپايدى. ءتىپتى، ءبىر عانا تاڭ پاتشالىعىنىڭ 289 جىلدىق تاريحىندا ەكى مىڭ ءۇش جۇزگە تارتا اقىن قالام تەربەپ، ونىڭ الپىسقا جۋىعى قىتاي ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرىنە اينالدى. ولار جازعان  ولەڭ-جىرلار تۇگەلگە جۋىق ساقتاۋلى. ال، گومورونىڭ ءوزى قىتاي مادەنيەتىن ساۋىت-سۇيەك جازۋىنان باستاپ تەرەڭ زەرتتەگەن ايگىلى عۇلاما. جانە جاڭا مادەنيەت قوزعالىسىنان كەيىن قىتاي ادەبيەتىن شىرقاۋ بيىككە كوتەرگەن كلاسسيك جازۋشى. تاڭ داۋىرىندەگى شايىرلارعا قاتىستى «لي باي مەن دۋ فۋ» اتتى مونوگرافيالىق زەرتتەۋ ەڭبەگى تاعى بار. وسىنداي دەڭگەيگە كوتەرىلگەن الىپ تۇلعا بىردەن مۇقتارحان ورازباي، نەمەسە زەينوللا سانىكتىڭ دەڭگەيىنە دەيىن قۇلدىراپ، بۇكىل قىتاي ادەبيەتىن ءبىر عانا ليبايدىڭ قانجىعاسىنا بايلاپ بەرەتىندەي جاۋاپسىز پىكىر ايتۋى مۇمكىن بە؟ ارينە، مۇمكىن ەمەس! ءتىپتى، گومورو: «ەگەر ءبىز ليبايدان ايرىلساق،»-دەپ تاۋسىلاتىنداي، وزگە تىلدە ءبىر شۋماق ولەڭ جازباعان اقىن، قىتايدان ايرىلىپ قايدا بارادى؟! ەگەر گومورو عايىپتان جاڭىلىپ اتالعان جاڭساق پىكىردى ايتقان كۇننىڭ وزىندە، قىتاي عالىمدارى دا ءتۇپ-تۇگەل «ءلاپپاي، تاقسىر!» - دەي قويمايدى. ولاردىڭ اراسىنان دا تالاي-تالاي الىمعازىلاردىڭ شىعاتىندىعى ءشۇباسىز. قىتاي تاريحشىلارىنىڭ اراسىندا لي بايدىڭ تۋىلعان جەرى تۋرالى تالاس-تارتىستىڭ  تولاستاماۋى دا وسىنىڭ دالەلى.

ەندى ەل ىشىندە كۇنى بۇگىنگە دەيىن شۇرقان بولىپ شاۋىپ جۇرگەن «لي باي-لي بو-ەلدىباي» دەگەن اپساناعا كەزەك بەرەلىك. بۇل  اڭگىمە العاش 2007 جىلى  «قازاق ادەبيەتىندە» جاريالادى. سول جىلدىڭ تامىز ايىندا ساۋىتبەك ابدراحماننىڭ العىسوزىمەن «ەگەمەن قازاقستان» سۇيىنشىلەپ قايتا باستى. جەكە كىتاپ شىقتى.زيالى، ەل اعالارى اتالىپ جۇرگەندەردىڭ ءبىرازى ايعايعا اتتان قوسىپ، دۇرمەككە ىلەستى. سودان قىزدى-قىزدىمەن  لي بايدى ەلدىباي قىلىپ، وعان شۋ بويىنان ەسكەرتكىش مۋزەي اشاتىن بولىپ، لي بايتانۋ ورتالىعىن قۇراتىن (لي باي  قىتايدا تانىلماي جاتقانداي-اق) جانە قىتايدا لي باي جونىندە جازىلعان 38 سەريالى ءفيلمنىڭ 5 سەرياسىن شۋ بويىندا  تۇسىرەتىن بولىپ ءپاتۋالاستى.

مۇنداي ماسقارانى كورە وتىرىپ، نە كۇلەرىڭدى، نە جىلارىڭدى بىلمەي قاراداي كۇيزەلەدى ەكەنسىڭ. ابىروي بولعاندا، دەر كەزىندە  دوسقا تابا، دۇشپانعا كۇلكى بولاتىن مۇنداي داڭعازاعا ءبىرىنشى بولىپ ۇلتىمىزدىڭ جانە قىتايدىڭ ورتا عاسىرداعى تاريحىن تەرەڭ بىلەتىن الىمعازى داۋلەتحان اعامىز قارسى شىقتى. قارسى شىقتى دەگەنىمىز ءجاي ءسوز. «مۇحتارحان ورازبايدىڭ 14 وتىرىگى» جانە «سەناتور ومىربەك بايگەلدىگە حات»-دەگەن ماقالالارىنداعى سالماقتى پايىمداۋلار مەن سونى ايعاق، بۇلتارتپاس دالەلدەر ارقىلى ەلدىبايشىلاردىڭ ەلدى اداستىرعان ەرتەگىسىنىڭ كۇلىن كوككە ۇشىردى.

وسىنداي كەلەڭسىزدىكتەرگە بايلانىستى ءدال وسى ارادا ايتپاي كەتۋگە بولمايتىن ماسەلە - تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى ەلىمىزدىڭ قىتايتانۋداعى بەيبەرەكەت، جۇيەسىز تىرلىگى. اشىعىن ايتار بولساق، قىتايدان كەلگەن، قىتاي ءتىلىن بىلەتىندەردىڭ ءبىرازى وزدەرىن  «قىتايتانۋشىلار» ەسەبىندە دارىپتەپ، اڭقاۋ ەلگە ارامزا مولدا بولىپ ءجۇر. سودان بارىپ ومىردە بولماعان قايداعى ءبىر اقىن وقۋلىققا ەنىپ كەتەدى. قىتاي اقىنى عايىپتان تايىپ قازاققا اينالادى. اۋەسقوي جۋرناليستەر مەن جازۋشىسىماقتاردىڭ «تاريحي زەرتتەۋلەرى» ەشبىر ساراپتاۋدان وتكىزىلمەستەن توم-توم بولىپ باسپادان شىعىپ جاتادى. وسىندايدا  وقىرماندى، اسىرەسە، وڭ-سولىن تانىپ ۇلگىرمەگەن جاس ۇرپاقتى ايايدى ەكەنسىڭ.

قۇدايعا شۇكىر، ەلگە تانىلعان قىتايتانۋشى عالىمدارىمىزدىڭ قاتارى از ەمەس. بىراق، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، بىزدەگى باسىلىمدار دا، مەملەكەتتىك مەكەمەلەر دە قىتايعا بايلانىستى ماسەلەلەردى  قىتايتانۋشى عالىمدارىمىزدىڭ باسىن قوسىپ تالقىلاۋعا قۇلىقتى ەمەس.

وسى ارادا مەنى تاعى مىنا ءبىر سۇراق مازالاي بەرەدى. مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ مىنبەرى، ۇلتتىق سانانىڭ ۇيتقىسى بولۋعا ءتيىستى «ەگەمەن قازاقستان» مەن قازاق رۋحانياتىنىڭ قارا شاڭىراعى  «قازاق ادەبيەتى» گازەتتەرى سوڭعى جىلداردا  ۇلتتىق سانانىڭ وزەگىنە قۇرت تۇسىرەتىن، دالەل-دايەكسىز وسەك-اياڭدار مەن ۇلتتىق تۇتاستىققا كەسىرىن تيگىزەتىن كەنەۋسىز اڭگىمەلەرگە  نە سەبەپتى ءۇيىر بولىپ العاندىعىن تۇسىنە الماي-اق قويدىم. تالاس-تارتىسقا  تامىزىق بولاتىن اڭگىمەنى قوزداتقان ەكەنسىڭ، ەندى قارسى پىكىرگە دە ورىن بەرۋگە مىندەتتىسىڭ. باسقاشا ءۋاج ايتاتىندارعا ءوز گازەتتەرىنەن ورىن بەرمەسە، اششى شىندىقتىڭ سول بەتى اشىلماي قالمايتىندىعىن  اتالعان باسىلىمدارعا باسشى بولىپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ ەسكەرگەنى ءجون. ءتىپتى، وزدەرى باسقاراتىن باسىلىمنىڭ قامى ءۇشىن بولسادا!

ءCوزىمىزدىڭ سوڭىندا زەينوللا سانىكتىڭ الىمعازى داۋلەتحانعا بايلانىستى پىكىرىنىڭ دە شىن-وتىرىگىن تارازىلاپ كورەلىك. زەكەڭ ءوز سۇحباتىندا الىمعازى داۋلەتحاندى «ءالجۋاز تاريحشىلاردىڭ ءبىرى»، «كوپ نارسەدەن حابارى جوق» «كەزىندە «قىزىل باتىرلار» - «حونيبيڭ»  اتالعان» دەپ كۇستانالايدى. ودان ارى ەسكى ادەتىنە باسىپ: «ارعى بەتتەگى كەرەمەت اقىن ومارعازى ايتانۇلى، راحمەتوللا اپشەۇلى سەكىلدى جازۋشىنىڭ قول-اياعىن بايلاپ تۇرمەگە توعىتقاندار دا وسىلار ەكەندىگى كەيىن انىقتالدى» دەپ اۋىر ايىپ تاعادى.  وسىنى ەستىپ وتىرعان ىرىسبەك باۋىرىم، «كەيىن قالاي انىقتالدى، مىنا ءسوزىڭىزدى نەمەن دالەلدەيسىز؟» - دەپ سۇراماپتى. ىرىسبەك دابەي ءوزى ابىز ساناعان اقساقالعا يمانداي سەندى دەلىك، ال گازەت رەداكتورى ەل نە ايتسا، سوعان ويلانباستان سەنە بەرەتىن سارى اۋىز بالاپان ەمەس قوي! بەدەلدى باسىلىمنىڭ نە ويلاعانى بار، cوندا؟!

قۇدايعا تاۋبا! اقيقاتىن اشىق ايتاتىن ازاماتار، سول زاماننىڭ اششى ءدامىن الەكەڭمەن بىرگە تاتقان اعالارىمىز ارامىزدا ءجۇر ەكەن. ءسوزدى سولارعا بەرەلىك. بەلگىلى قالامگەر يبراھيم قوشقاري : «شەتەلدىكتەر قىتايدا بولعان مادەني رەۆوليۋتسيانى تۇسىنە بەرمەيدى. سوندىقتان، «حۇڭۋىيبيڭ» دەسە وڭشەڭ قانىشەر، بۇزاقى جاستار دەپ تۇسىنەدى. حۇڭۋىيبيڭ دەگەن (ماۋ دزىدۇڭدى قورعاۋشى) قىزىل گۆارديا دەگەن ءسوز.  ول تۇستا اپەرباقان حۇڭۋىيبيڭدەردىڭ بولعانى راس. بىراق وندا حۇڭۋىيبيڭ بولۋ ءۇشىن بۋرجۋازيا يدەياسىن جۇقتىرماعان ناق كەدەيدىڭ نەمەسە توڭكەرىسشىلەر مەن توڭكەرىس قۇرباندارىنىڭ بالاسى بولۋىڭ كەرەك ەدى..... باقىتقا قارسى (شىنىندا باقىتقا جاراي) وعان الىمعازى ەكەۋىمىزدىڭ شارتىمىز تولمايتىن..... ال بىرەر جىلدان سوڭ، ەسى دۇرىس ادامنىڭ ءبارى حۇڭۋىيبيڭ بولدى» دەپ سول كەزدەگى قوعامدىق احۋالدى ەشبۇكپەسىز تالدايدى. جانە سول كەزدە  ۇلتتىق كادىرلار مەن زيالىلارعا ءبىر مەزگىل قورعاۋشى-قامقورشى بولعان،  كەزىندە ءوزى باسقارعان «ۇشقىننان جالىن لاۋلايدى» بريگاداسىنىڭ قارۋلى №3 قىزىل روتاسىنىڭ (قىتايشا حۇڭ سان ليان) قالاي قۇرىلعاندىعىن بايانداي كەلىپ: «1968جىلى كوكتەمدە  مەن كەتكەن سوڭ 3 روتانى الىمعازى، ايتاندار (ايتان ءنۇسىپحان) باسقاردى. ولار سودان كەيىنگى جەردە ۇلى قىتاي ءشوۆينيزمىن اشكەرەلەپ، شينجياڭداعى ۇلتتىق ساياساتتىڭ قاتەلىكتەرىن اشكەرەلەگەن بىرنەشە ماقالا جاريالادى. ءتىپتى، نارازىلىق ەرەۋىلىن ۇيىمداستىرۋعا دەيىن باردى. زەينوللا سانىك الىمعازى ۇستاپ بەردى دەگەن ومارعازى ايتانۇلى مەن راحمەتوللا اپشەۇلى الىمعازىلاردىڭ ەڭ سەنىمدى قولداۋشىلارى ەدى. ولاردى ۇستاپ بەرمەيتىن ءبىر ادام بولسا، سول ادام الىمعازى بولاتىن. دەمەك، زەينوللا سانىك وقتى تەرەگى دە جوق، بۇتاعى دا جوق ايدالاعا اتىپ وتىر. ەندى ەكى پاقىردى كىم ۇستاپ بەردى دەگەنگە كەلەيىك...» («qamshy» پورتالى،1 قازان، 2012 جىل) دەپ ارداقتى ازاماتتاردى تۇرمەگە توعىتقان، ارعى بەتتە كۇنى بۇگىنگە دەيىن لاۋازىمدى قىزمەتتەردە جۇرگەن ادامداردىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ بەرەدى.

زەينوللا سانىك اعامىزعا وسىنشا جاسقا كەلگەندە بىرەۋدى ناقاقتان عايباتتاپ،  قيانات ءسوز تاراتۋ نەگە كەرەك بولدى ەكەن؟! الجىپ قالدى دەۋگە دە اۋىز بارمايدى. بۇل سۇراققا جاۋاپ تابۋ ءۇشىن، ول كىسىنىڭ وتكەنىنە ۇڭىلسەك، ءبارى دە الاقانداعىداي ايقىندالا كەتەدى ەكەن. ول كىسى قاي جاقتا جۇرسە دە بيلىككە، نە بولماسا، بيلىككە جاقىن جۇرگەندەرگە جاعىنۋدى ءوز ءومىرىنىڭ ەڭ باستى قاعيداسىنا اينالدىرعان. وسى جولدا ەشكىمدى دە ايامايدى.

وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن بىرەۋلەر قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ مولاسى استانا ماڭىنان تابىلىپتى دەپ الاشاپقىن بولىپ، ارتى ۇلكەن داۋعا ۇلاسقاندا، وسى زەكەڭ  «بۇقانىڭ مۇرنىن جۇدىرىقپەن تەسىپ»، باتىرعا اتالعان اۋماقتان كەسەنە تۇرعىزعان بيلىكتەگى ءبىر كىسىگە جاعىنۋ ءۇشىن، حالىق جازۋشىسى قابدەش جۇمادىلوۆكە تاسادان تاس اتقانىن كوزقاراقتى وقىرمان ۇمىتا قويماعان بولار. ال، ودان كەيىندە ، «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» 2009 جىلى 18 قاراشا كۇنگى نومىرىندە زەينوللا سانىكتىڭ سەناتور ومىربەك بايگەلدىگە ارناعان حاتى جارىق كوردى. وعان حات ماتىنىنەن الىنعان: «كىم قانعا قىزبايدى» دەگەن تاقىرىپ قويىلىپتى. ەگەر جاعىمپازدىقتان بايگە جاريالاۋ كەرەك بولسا، وسى حاتتىڭ ءسوز جوق  باس بايگەنى شاپپاي الارىنا ءباس تىگەر ەدىم.

ول كىسىنىڭ حالىق جازۋشىسى قابدەش ءجۇمادىلوۆ پەن تاريحشى الىمعازى داۋلەتحانعا كارىن توگۋىنىڭ ءبىز بايقاماعان تاعى ءبىر سىرى بار ەكەن. بۇل ەكى اعامىز دا ۇلتشىل، ايتقانىنان اينىمايتىن بىربەتكەيلەر. جانە قىتايدان ەلدى باستاپ شەگارا بۇزىپ وتكەنىنە بايلانىستى، ول جاقتا قارا ءتىزىمنىڭ باسىندا تۇرعان تۇلعالار. سول سەبەپتى دە زەكەڭ ءوزى زەينەتاقى الاتىن ەلدىڭ بيلىگىنە «كوردىڭدەر مە، مەن ول جاقتا دا ۇلتشىلدارمەن اياۋسىز كۇرەسۋدەمىن» دەگەندى يشارالاعىسى كەلەدى. ەكى جەپ بيگە شىعۋ دەپ، ەپتىلىك دەپ  وسىندايدى ايتاتىن شىعار.

الىمعازى داۋلەتحان تۋرالى زەينوللا سانىكتىڭ سۇحباتىنا بايلانىستى بۇگىن عانا ءسوز ەتىپ وتىرعان جوقپىز. اعالار جولى كەيىنگى ۇرپاققا ونەگە بولسىن دەپ بۇدان بۇرىن دا قالام تەربەگەنبىز. ەندى سول جازعاندارىمنان ءبىر-ەكى ۇزىندىمەن  ايتارىمدى تامامدايىن.

«قازاقستان ZاماN» گازەتىنىڭ 2003 جىلدىڭ 28 اقپانىنداعى «تاعدىرى تالقىعا تۇسكەن تاريحشى» دەگەن ماقالامدا: «ءبىز بۇل ماقالامىزدا ەكى بىردەي الىپ يمپەرياعا باسى زورعا سىيعان، تاعدىرى اڭىز تاريحشى الىمعازى داۋلەتحان تۋرالى سىر شەرتپەكپىز»- دەپ باستاپ تاريحشىنىڭ تاۋقىمەتتى تاعدىرى تۋرالى: «ءوز ەلىنىڭ ازاماتى اتانۋ الەكەڭ ءۇشىن قيىننىڭ قيىنى بولدى. ايتقانعا كونىپ، ايداۋعا جۇرمەيتىن، وي-ورەسى وزگەشە، جۇرەك قالاۋى باسقاشا ادامدى ەرەكشە يىسشىلدىكپەن سەزىپ بىلەتىن جانە ونى قالاي ازاپتاۋدى دا جەتىك مەڭگەرگەن «كەڭەستىك ءۇش ءارىپ» ءوز ۇلتىن شەكسىز سۇيگەن ازاماتتى ازاماتتىعى جوق بوسقىن، باس ەركى جوق تۇتقىن سياقتى ءمىرزاشولدىڭ دالاسىندا الدەنەشە جىل قۇرىقتاپ ۇستاپ، ءجىپسىز بايلادى» دەپ جازىپپىن.

«تۇركىستان» گازەتىنىڭ    2008 جىلى   6 ناۋرىز كۇنگى سانىنداعى ايتان ءنۇسىپحانۇلى ءجايلى ەسەمدە: «مەنiڭ بالا كەزiمدە قىتاي جەرiندە "مادەنيەت زور توڭكەرiسi" دەپ اتالاتىن الاپات اپاتتى زامان بولعان. بiر ەلi اۋىزعا ەكi ەلi قاقپاق قويىپ، ءاربiر ءسوزiڭدi ءسۇزiپ سويلەيتiن سول بiر زوبالاڭ جىلداردا كۇشتiك قۇرىلىمداردىڭ قانشا جەردەن تيىم سالعانىنا قاراماستان، ايتان، الiمعازى (قىتاي قازاقتارى فاميلياسىن قوساقتاپ ايتۋدى ادەتكە اينالدىرماعان) ەسiمدەرi اڭىز بولىپ تاراپ، سول بiر زۇلماتتان كۇندەردiڭ كۇنiندە وسى ەرلەر قۇتقارىپ الاتىنداي ەلەستەتۋشى ەدىك...»

«ايتان اعا دا، ونىڭ دوسى الiمعازى داۋلەتحان دا ءوز ۇلتىن شەكسiز سۇيەتiن، ۇلت مۇددەسi مەن ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قورعاۋدى ومiرلiك مۇرات تۇتقان جانە سول جولدا قالاي كۇرەسۋدi بiلەتiن تۇلعالار ەكەندiگiنە ول كiسiلەرمەن جاقىن جىلدارى تولىق كوز جەتكiزدiم.
تاعدىرى تاريح اعالارىمدى ەشقانداي اياۋشىلىقتى بiلمەيتiن، بەت كەلگەندi كۇلتالقان ەتiپ كۇيرەتۋگە داعدىلانعان "مادەنيەت زور توڭكەرiسiنiڭ" دۇلەي تاسقىنىنا قاسقايىپ قارسى تۇرعىزعان دا وسى ۇلتقا دەگەن ۇلى سەزiم ەكەندiگi كۇمانسiز ەدi»-دەپ  جازىپپىن.

ءاماندا ءوز ۇلتىن ۇلىقتاعانداردىڭ مەرەيى ۇستەم بولعاي دەپ تىلەيىك!

«Abai.kz»