"Abai.kz" اقپاراتتىق پورتالى ءماجىلىس دەپۋتاتى، «اق جول» پارتياسىنىڭ توراعاسى ازات پەرۋاشەۆ مىرزادان العان سۇحباتتى نازارلارىڭىزعا ۇسىنادى. مارحابات. 

- ازات تۇرلىبەكۇلى ءسىز ەڭبەك جولىڭىزدى جۇك تيەۋشى بولىپ باستاعانسىز...

- ءيا، مەن قيىر سولتۇستىكتە جۇك تيەۋشى بولىپ ىستەگەنمىن. سۆەردلوۆسكىدەگى ورال مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىدىم، ەكىنشى كۋرستان كەيىن مەنى اسكەرگە الىپ كەتتى. كامچاتكادا اسكەري بورىشىمدى وتەدىم. ول كەزدە، كەڭەس وداعىندا، "سولتۇستىكتىڭ جۇمىس تاجىريبەسى" دەگەن ۇعىم بولعان. ەگەر ءسىز سولتۇستىكتە جۇمىس ىستەسەڭىز جالاقىڭىزعا 10% ۇستەمە اقشا قوسىلادى. بىراق سولتۇستىكتىڭ تاجىريبەسى ەسەپكە الىنۋ ءۇشىن اسكەردەن كەيىن ازاماتتىق ۇيىمدا جۇمىس ىستەۋ كەرەك. وسىلايشا مەن پورتتا جۇك تيەۋشى بولىپ ىستەدىم. كەيىن وقۋعا قايتا ورالىپ، 1991 جىلى ۋنيۆەرسيتەتتى ءبىتىردىم. وقۋ بىتىرگەن سوڭ مەنى پانفيلوۆ اۋداندىق كوميتەتىنە نۇسقاۋشى ەتىپ جىبەردى.

- ساياسي قىزمەتكە قالاي كەلدىڭىز؟

- شىنىمدى ايتسام، ساياساتقا اسا قىزىعۋشىلىعىم بولمادى. اۋدانداعى جۇمىستان كەيىن مەنى تالدىقورعان وبلىستىق اكىمشىلىگىنە جۇمىسقا شاقىردى. سودان كەيىن پرەزيدەنت جانىنداعى ۇلتتىق جوعارى مەملەكەتتىك باسقارۋ مەكتەبىنە وقۋعا ءتۇستىم. قازىر ول مەملەكەتتىك قىزمەت اكادەمياسى دەپ اتالادى.1996 جىلى پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە جۇمىسقا كىردىم. ءبىزدىڭ قىزمەت ورنىمىز الماتىدا قاڭتار ايىندا ورتەنگەن عيماراتتا بولاتىن. 1997 جىلى استانانى كوشىرۋگە قاتىسىپ، ەلوردانىڭ وڭ جاعالاۋىنداعى ەسكى عيماراتتا جۇمىس ىستەدىم.

- ءسىز نازارباەۆ اكىمشىلىگىندە ەكى جىلداي قىزمەت ەتتىڭىز. ول كەزدە بۇرىنعى پرەزيدەنت قانداي ەدى؟

- ول كەزدە ول 50 جاستان ەندى اسقان، كۇش-قۋاتى مول، وتە اشىق ادام ەدى. جيىندار كوبىنە ەركىن فورماتتا وتەتىن. 1993 جىل، مەنىڭ تالدىقورعان اكىمشىلىگىندە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزىمدە ءبىر قىزىقتى جايت بولدى. بىردە نازارباەۆ كەلىپ، وبلىستىق اكتيۆكە جيىن وتكىزدى، كاسىپكەرلەر سالىق ورگاندارىنان قىسىم كورەتىنىن، ولاردىڭ بوپسالايتىنىن ايتىپ، شاعىمداندى. سوندا پرەزيدەنت وبلىستىق سالىق كوميتەتىنىڭ توراعاسىن تۇرعىزىپ: "وبلىستا قانشا سالىق تولەۋشى بار؟ جەكە كاسىپكەرلەردەن قانشا سالىق جينايسىڭ؟»،-دەپ سۇرادى. اناۋ ءتىلىن جۇتىپ قويعانداي ءۇنسىز تۇر. ەستەرىڭىزدە بولسا، 1992 جىلى 4 شىلدەدە قازاقستان پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ اراسىندا ءبىرىنشى بولىپ «جەكە كاسىپكەرلىكتى قورعاۋ تۋرالى» زاڭ قابىلداعان. پرەزيدەنت جىلدام شەشىم قابىلدادى: جالقاۋسىڭ! ءتىپتى نە ىستەپ جۇرگەنىڭدى بىلمەيسىڭ!- دەدى دە اكىمگە كوميتەت توراعاسىن دەرەۋ جۇمىستان شىعارىپ، ورنىنا ءىس بىلەتىن ادامدى قويۋدى تاپسىردى. وسىنداي جيىندا كەز-كەلگەن ادام ورنىنان تۇرىپ، ويىنداعىن ايتا الاتىن. ءبىر جاس  وقىتۋشى مىنبەرگە شىعىپ قازاقستاننىڭ يادرولىق قارۋدان باس تارتقانى ءۇشىن پرەزيدەنتتى دورەكى سىناي سويلەدى. نازارباەۆ سويلەۋشىنىڭ نەمەن اينالىساتىنىن سۇراپ الدى. "مەن مۋزىكادان ساباق بەرەمىن",-دەدى مۇعالىم. "ەندەشە مۋزىكامەن اينالىس، مۋزىكانى سەن مەنەن گورى جاقسى بىلەسىڭ»، - دەدى پرەزيدەنت. ونىڭ ۇستىنە پرەزيدەنت سوزدەرىن بايىپپەن، قاتقىل ءۇنسىز جەتكىزدى. ول ءوز ءىسىن بىلمەيتىن شەنەۋنىكتى ورىنان دا الدى، ءوزىن سىناعان ازاماتقا دا دۇرىس جاۋابىن بەردى. ول كەزدە نازارباەۆ ىزدەنىس ۇستىندە بولاتىن. الماتىدا، باسقا دا  وڭىرلەردە كوپتەگەن كەزدەسۋلەر وتكىزدى. وسى وتىرىس باستالماس بۇرىن بىزگە ساۋالنامالار تاراتىلدى. ول جەردە ء"سىز دامۋدىڭ قانداي مودەلىن تاڭدايسىز؟»، دەگەن سۇراق بولدى. بىرنەشە نۇسقالار ۇسىنىلعان: قىتاي مودەلى (نارىقتىق ەكونوميكاسى بار سوتسياليزم), وزبەك (جوسپارلانعان ەكونوميكاسى بار كۇشتى الەۋمەتتىك ساياسات), ەۋروپالىق ليبەرالدى مودەل جانە ت.ب. سول كەزدە جۇمىستىڭ قالاي جۇرگەنىن ەندى ءوزىڭىز ەلەستەتە بەرىڭىز. پرەزيدەنتتىڭ قاتىسۋمەن وتەتىن جيىنداردا «كىمگە نە ايتۋ كەرەك، نە ايتپاۋ كەرەك، "نۇر وتان" سەزدەرىنىڭ الدىندا ءسوز جاتتاۋ، ميميكا مەن ينتوناتسياعا دەيىن تەكسەرۋ دەگەن دۇنيەلەر كەيىن پايدا بولدى.

- پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندە نەمەن اينالىستىڭىز؟

- مەن سىرتقى ساياسات تالداۋ سەكتورىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولدىم. ءارتۇرلى ەلدىڭ باسشىلارىمەن ءبىزدىڭ پرەزيدەنت كەزدەسۋىنىڭ الدىندا، «ول مەملەكەتتەر قازاقستاندى نەسىمەن قىزىقتىرادى، ولاردىڭ ءبىزدىڭ ەلگە دەگەن ۇستانىمى قانداي، باسشىلارى نە ويلايدى؟» دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ، زەرتتەيتىنبىز. مىسالى، مەن يسلام كارىموۆ تۋرالى ماتەريال دايىندادىم. الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماسەلەلەر بويىنشا اقپارات جيناۋعا تىرىستىم، دەرەكتەردى بولجاۋمەن جانە ماتەماتيكالىق تالداۋمەن اينالىستىم. مەنىڭ تاعى ءبىر ارىپتەسىم 1996 جىلعى رەسەيدەگى پرەزيدەنتتىك سايلاۋ تۋرالى ءوز بولجامىن دايىندادى. ول «كانديدات الەكساندر لەبەد ەلتسيننىڭ جاعىنا ءوتىپ، ونى قولدايدى، بىراق بۇل قارىم-قاتىناس ۇزاققا بارمايدى»،-دەدى. ءبىر قىزىعى، لەبەدكە قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ حاتشىسى لاۋازىمى ۇسىنىلدى. ول ەلتسيندى قولدادى، ەلتسين جەڭدى، ال التى ايدان كەيىن لەبەدتى ورنىنان الىپ تاستادى.

- ءسىز قانداي مالىمەتتەردى قالاي جينايتىن ەدىڭىز؟

- ول كەزدە بىزدە ينتەرنەت بولدى. بىراق قازىرگىدەي جىلدام ىستەمەيتىن. الەۋمەتتىك جەلىلەر بولعان جوق. سوندىقتان مەن كوپتەگەن باسىلىمداردى شولىپ، اسكەري جۋرنالدارعا دەيىن قاراپ شىعاتىن ەدىم. وتە كوپ وقۋعا تۋرا كەلدى. وكىنىشكە وراي، ۇستەمە جۇمىس دەگەن سول كەزدە دە بار ەدى.قازىردىڭ وزىندە ماتەريال دايىنداۋ ءۇشىن كوپ وقيمىن، سونىڭ ىشىندە ازاماتتاردىڭ وتىنىشتەرىن، باق-تا، Telegram-ارنالاردا جانە باسقا دا الەۋمەتتىك جەلىلەردە نە جازىلىپ جاتقانىن باقىلايمىن.

- نەگە پا-نان كەتىپ قالدىڭىز؟

- قاعازباستىلىقتان شارشادىم. ول كەزدە اكىمشىلىكتە ناقتى ىسپەن اينالىسۋعا مۇمكىندىك از ەدى. بۇل ماعان ۇنامادى، مەن ناقتى ىسپەن اينالىسقىم كەلدى.

- ءسىز نازارباەۆ وتستاۆكاعا كەتكەندە كوز جاسىڭىزعا ەرىك بەردىڭىز...

- ول كەزدە قازىرگى پرەزيدەنتتەن باستاپ بۇكىل زالدا وتىرعاندار قوبالجىدى. جاڭادان پرەزيدەنتتىككە كىرگەن قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ سويلەگەن ءسوزى مەن ۇسىنىسىن ەسكە تۇسىرسەڭىز ءوزىڭىز دە تۇسىنەسىز.سونداي-اق، ول كەزدە مەنەن نازارباەۆ تۋرالى ەمەس، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى جىلدارى تۋرالى سۇراعان. «ءبارى قالاي باستالعان ەدى، ەسىڭىزدە مە؟» دەگەن سۇراق قويىلدى. ارينە، ول كەزدەر وڭاي بولعان جوق.1991 جىلى رەسەيدە جەتى جىل ءجۇرىپ ەلگە ورالدىم. قازاقستاننىڭ جاعداي وتە قيىن بولدى. قالالاردى قاراڭعىلىق تورلاعان. ادامدار تاماعىن دالادا وتىن جاعىپ ءپىسىرىپ وتىردى. زەينەتكەرلەر 6-7 اي بويى زەينەتاقىسىن الماعان، ستۋدەنتتەر، جاستار باسى اۋعان جاققا كەتتى. كەيبىرى ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىسسا، كەيبىرى قاراقشىلىقپەن اينالىستى. 27 جىل بۇرىن، مەنىڭ جاسىم 24-تە، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا 50-گە تولىپپىن. سول ۋاقىتتان بەرى، ءتىپتى قازىر دە، تاۋلىكتەپ دەمالماي جۇمىس ىستەيمىز. ءبىر كەزدە ارتىڭا قاراساڭ، جۇمىس ىستەپ ءومىرىڭ ءوتىپ بارادى ەكەن. شيرەك عاسىر ءوتتى. ودان بەرى تۇتاس ءبىر ۇرپاق دۇنيەگە كەلىپ، ولار ءوز بالالارىن تاربيەلەپ وتىر. سول كەزدە زالداعى كوڭىل-كۇي بارىمىزگە اسەر ەتتى.

- پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنەن كەتكەننەن كەيىن ءسىز بيزنەسپەن اينالىستىڭىز، "اتامەكەندە" ىستەدىڭىز، "اق جول"پارتياسىن باسقاردىڭىز. 2012 جىلدان باستاپ ءماجىلىس دەپۋتاتى بولىپ كەلەسىز. ءوزىڭىزدى پارلامەنتتىك وپپوزيتسيا دەپ سانايسىز با؟

- بۇل جەردە ءوزىمىزدى كىم سانايتىنىمىزعا ەمەس، «اتقارىپ جۇرگەن ءىسىمىز قوعامعا پايدالى ما؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرگەن دۇرىس سياقتى. وتكەن سايلاۋدا «اق جولدى» ميلليونعا جۋىق سايلاۋشى قولدادى، ولاردان وسىنى ءوزىڭىز سۇراساڭىز بولادى. ال، وپپوزيتسياعا كەلسەك، ءيا، ءبىز 8 جىل بويى قوزعالماي جاتقان پارلامەنتتىك وپپوزيتسيا تۋرالى زاڭدى جۇزەگە اسىردىق.

2012 جىلى مەملەكەتتىك ورگاندار ونى بىردەن شەكتەپ، بۇل زاڭنىڭ وتپەيتىنىن ايتتى. قازاقستان جۇيەسىندە ۇكىمەت تەرىس دەگەن زاڭدى قانشا كوتەرسەڭ دە جەڭىسكە جەتە المايسىڭ. وسى «قيسىق» زاڭدى، باسقا دا زاڭنامانى كونستيتۋتسيامىزدىڭ جاڭا رەداكتسياسىنا ساي كەلتىرۋ بارىسىندا جوندەۋىمىز كەرەك.

2010 جىلى ەۋروپا كەڭەسىنىڭ ۆەنەتسيالىق كوميسسياسى پارلامەنتتەگى وپپوزيتسيانىڭ ءرولى تۋرالى بايانداماسىن جاريالادى. وندا بالاما پىكىردى ءبىلدىرۋ قۇقىعىنا قاتىستى كوپتەگەن قىزىقتى مالىمەتتەر بار. مىسالى، "وپپوزيتسيانىڭ ەستىلۋ قۇقىعى بار، كوپشىلىكتىڭ شەشىم قابىلداۋ قۇقىعى بار"دەگەن ءسوز بار. باياندامادا دەموكراتيالى ەلدەردىڭ تاجىريبەلەرى جيناقتالعان. ەۋروپا ەلدەرىندە، ادەتتە، بيۋدجەتتىك كوميتەتتەردى پارلامەنتتىك وپپوزيتسيا وكىلدەرى باسقارادى. بيلەۋشى پارتيانىڭ ء(وز ۇكىمەتىنىڭ اتىنان) بيۋدجەتتى باسقارۋعا قۇقىعى بولعاندىقتان، باقىلاۋ قۇقىعى وپپوزيتسيانىڭ قولىندا بولۋى كەرەك، سوندا تەپە-تەڭدىك ساقتالادى. باياندامادا پارلامەنتتىك وپپوزيتسيانىڭ انىقتاماسى بىلاي دەپ بەرىلەدى: پارلامەنتتىك وپپوزيتسيا دەگەنىمىز – پارلامەنتتەگى ەرەكشە كوزقاراسى بار  ساياسي پارتيالاردىڭ فراكتسيالارى. ولار كەيدە نە بولماسا تۇراقتى تۇردەپارلامەنتتەگى كوپشىلىك پارتيانى قولداي الادى. 2012 جىلى وسى بايانداما نەگىزىندە ءبىز ءوز زاڭ جوبامىزدى دايىندادىق. 2019 جىلى ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسى اياسىندا پارلامەنتتىك وپپوزيتسيا تۋرالى ماسەلە تاعى دا كوتەرىلدى. سوندا ءبىز سەگىز جىل بۇرىن دايىنداعان قازىرگى شىنايى ومىرىمىزبەن بايلانىستىرىلعان قۇجاتتى كوتەردىك. بىراق سول كەزدىڭ وزىندە ۇكىمەت تاعى دا بىرنەشە ماڭىزدى نارسەنىڭ جولىن جاۋىپ تاستادى. اتاپ ايتقاندا، بيۋدجەت كوميتەتىن باسقارۋ قۇقىعى، پارلامەنتتىك تەرگەۋ جۇرگىزۋ قۇقىعى، مەملەكەتتىڭ اقپاراتتىق تاپسىرىسى اياسىندا بيلىك پەن وپپوزيتسيانى تەڭدەي ناسيحاتتاۋ. مەملەكەتتىك باق ءالى كۇنگە دەيىن بيلىك پارتياسىنىڭ جۇمىسىن عانا جاريالاپ، باسقا پارتيالاردىڭ، سونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ پارتيامىزدىڭ ماڭىزدى باستامالارىن كورسەتپەۋدى قالايتىنى ءمالىم.

پارلامەنتتىك وپپوزيتسيا تۋرالى ءبىز كوتەرگەن قۇجاتتا ۆەنەتسيا كوميسسياسىنىڭ بايانداماسىندا بەرىلگەن انىقتامادان دا قاتاڭ تۇجىرىم جاسادىق. ءبىزدىڭ زاڭىمىز بويىنشا، پارلامەنتتىك وپپوزيتسيا – بۇل پارلامەنتتەگى (نەگىزىنەن) باسقا كوزقاراستا سويلەيتىن پارتيالار. ەگەر وسى تۇرعىدان قارايتىن بولساق، "اق جول" دەموكراتيالىق پارتياسىن پارلامەنتتىك وپپوزيتسيا دەپ بىردەن وڭاي ەمەس. بىراق بۇل جەردە قازاقستاندىق قوعامدا ءداستۇرلى تۇردە ەۋروپا كەڭەسى كوميسسياسىنىڭ بايانداماسىندا كورسەتىلگەننەن گورى وپپوزيتسيا تۋرالى نەعۇرلىم قاتاڭ تۇسىنىك قالىپتاسقانىن، مۇنى ءبىز ءوز زاڭىمىزدا كورسەتتىك. بىزدە "وپپوزيتسيا" ءسوزى فەتيشكە اينالدى: وپپوزيتسيونەر ءاردايىم بارريكادالارعا شاقىرىپ، مەملەكەتتىڭ كەز-كەلگەن قادامىنا، ءتىپتى ەڭ دۇرىس دەگەن شەشىمىنە نارازى بولۋى كەرەك. بىراق، مەنىڭ ويىمشا، وپپوزيتسيانىڭ نەگىزگى مىندەتى – ءجاي عانا بيلىكتى قۇلاتۋ ەمەس، بۇل دەگەن حالىقتىڭ تاعدىرىن قاۋىپ-قاتەرگە يتەرمەلەۋمەن پارا-پار. جۇيەلى وپپوزيتسيانىڭ ماقساتى - مەملەكەتتىك شەشىمدەرگە ىقپال ەتۋ. مۇنداي مۇمكىندىكتەر قازىر از بولسا دا بار. بىزگە بيلىكپەن قىرقىسقاننان گورى ءوز ىقپالىمىزدى ارتتىرعانىمىز ماڭىزدى.

سونداي-اق پارلامەنت رەگلامەنتىنە سايكەس زاڭ جوباسىنا بايلانىستى بارلىق كەلىسپەۋشىلىكتەر جۇمىس توپتارىندا شەشىلەدى. ال ءماجىلىستىڭ جالپى وتىرىستارىنا زاڭ جوبالارىن قورىتىندى قاراستىرۋ ءۇشىن (ەكىنشى وقىلىمدا) تەك جۇمىس توبى قابىلداعان ۇسىنىستار شىعارىلادى. قابىلدانباعان ۇسىنىستاردى سالىستىرمالى كەستەدەن الىپ تاستاۋدى تالاپ ەتەدى. ەكىنشى جاعىنان، پارلامەنتتىڭ رەگلامەنتى بويىنشا سالىستىرۋ كەستەسىندە جوق تۇزەتۋلەردى ەكىنشى وقىلىمدا تاعى دا كوتەرۋگە بولمايدى. ادامدار پارلامەنتتىڭ پلەنارلىق وتىرىستارىن كورىپ، ءبارىنىڭ "جاقتاپ" داۋىس بەرەتىنىنە تاڭ قالادى. سەبەبى پىكىرتالاستار مەن وتكىر داۋلار الدىن-الا جۇرگىزىلىپ، كەستەدە شەشىلمەگەن ماسەلە قالمايدى. سوندا دا ۇكىمەتتىڭ بيۋدجەتكە قاتىستى ەسەبى سياقتى ماڭىزدى ماسەلەلەرگە  بىزدىڭ پارتيا ارقاشان ۇكىمەتكە تەك سوزبەن عانا ەمەس، داۋىس بەرۋ ارقىلى دا وپپونەنت بولىپ تۇرادى.

- كەي جاعدايدا سىزدەر "قارسى" داۋىس بەرۋدىڭ ورنىنا قالىس قالىپ جاتاسىزدار.

- سوندا دا باسقا فراكتسيالار تۇگەلىمەن ۇكىمەتتى قولداپ جاتقان كەزدە، تەك ءبىز عانا شەنەۋنىكتەردىڭ ەسەپتەرىمەن كەلىسپەيتىنىمىزدى اشىق كورسەتەمىز.

"قارسى" داۋىس بەرۋ – بۇل تالقىعا تۇسكەن دۇرىس دۇنيەنى دە جوققا شىعارۋ دەگەن ءسوز. ءبىز ادىلەتتى قاراۋىمىز كەرەك. ءيا، ۇلتتىق قوردىڭ جەلىنۋى، ۇلتتىق بانكتىڭ ساۋاتسىز ساياساتىنا بايلانىستى قالىپتاسقان نەگىزسىز ينفلياتسيا، سىرتقى بورىشقا قاۋىپ توندىرەتىن يندۋستريالاندىرۋدىڭ ساتسىزدىگى جانە شوب-قا قىسىم جاساۋ سياقتى وتە جاعىمسىز نارسەلەر بار. بىراق ءبىز سوڭعى ەكى كارانتين جىلىندا حالىقتىڭ تۇتاس توپتارىن، قيىن جاعدايعا تاپ بولعان كاسىپكەرلەردى مەملەكەتتىڭ قولداعانىن كورىپ وتىرمىز. مەملەكەت مۇعالىمدەردىڭ، دارىگەرلەردىڭ جالاقىسىن كوتەردى. بيۋدجەت الەۋمەتتىك باعىتقا اينالدى. بىراق قاتەلىكتەر مەن تەرىس ىستەر كوپ. سوندىقتان ءبىز مۇنداي ەسەپتەردى ماقۇلداي المايمىز. كەيدە قارسى داۋىس بەرىپ وتىرامىز، ونداي دا مىسالدار بار.

- ۇكىمەتتەن باسقا، مىندەتتى تولەمدەردى جينايتىن كومپانيالار مەن ۇيىمدار پارلامەنتكە ەسەپ بەرۋى كەرەك دەپ ويلايسىز با؟ مىسالى، ۋتيلالىم ماسەلەسى.

- بارلىق مىندەتتى تولەمدەر، مىسالى، ۇكپ-عا مۇشەلىك جارنالار سياقتى، ءبارى سالىققا جاتادى. ولار بويىنشا ەسەپ تە اشىق بولۋى ءتيىس. مىندەتتى تولەمدەردى الۋشىلاردىڭ بارلىعى كەڭەيتىلگەن بيۋدجەتكە ەنگىزىلۋى كەرەك. ءبىزدىڭ كۆازيمەملەكەتتىك كاسىپورىندارعا جۇزدەگەن ميللياردتار قۇيىلادى، بىراق ولار قوعام الدىندا ەسەپ بەرمەيدى. سونىمەن قاتار، ولار مەملەكەت پەن حالىق ەسەبىنەن ميلليونداعان جالاقى مەن بونۋستارعا يە بولادى، بىراق ولار ۇنەمى شىعىنىن عانا كورسەتەدى. تەك ۇلتتىق كومپانيالار عانا ەمەس، "سك-فارماتسيا", مىندەتتى الەۋمەتتىك جانە مەديتسينالىق ساقتاندىرۋ قورى، بجزق ەسەپ بەرۋى ءتيىس، ولاردىڭ اكىمشىلىك شىعىندارى، جالاقىسى، سىياقىسى مەن بونۋستارى جاريا تۇردە بەكىتىلۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيمىز. قوعامعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ءبارىن اشىق كورسەتۋ كەرەك. ۋتيلالىم بويىنشا 2016 جىلى "اق جول" فراكتسياسى وكم زاڭسىزدىعى تۋرالى سۇراۋ سالدى، فراكتسيانىڭ بىرنەشە وتىرىسىن وتكىزدى. ول كەزدە مەملەكەتتىك ورگاندار ءبىزدى تىڭدامادى.

- قوعامداعى وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى - تۇرعىن ءۇي ماسەلەسى. ءسىزدىڭ فراكتسياڭىز پارلامەنت قابىرعاسىندا بۇل ماسەلەنى بىرنەشە رەت كوتەردى جانە ونىڭ ءبىرى قوعامدا قىزۋ تالقىلاندى. سىزدەر جاتاقحانالار سالۋدى ۇسىندىڭىزدار. ولاردىڭ قاجەتتىلىگى تۋرالى پىكىرلەرىڭىزدى وزگەرتكەن جوقسىزدار ما؟

- ءبىز جىل سايىن جارتى ميلليونعا جۋىق تۇراتىن جەرى جوق جاستار اۋىلداردان قالالارعا كوشىپ كەلەتىنىن ايتتىق. قالا تۇرعىندارى نەگە ولارعا سونشالىقتى نەمقۇرايلى قارايدى؟ ءيا، مەن ولارعا الەۋمەتتىك تۇرعىن ءۇي سالىپ بەرەيىك دەدىم. اۋىلدان كەلگەن ادام ماماندىق الىپ، جۇمىسقا تۇرىپ، وزىنە جايلى تۇرعىن ءۇي ساتىپ العانشا تۇراتىنداي باسپاناسى بولۋى كەرەك. مەملەكەتتىڭ ءوز ازاماتتارىن، اسىرەسە جاستاردى كوشەدە قالدىرۋعا مورالدىق قۇقىعى جوق! ولار ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز. ولارعا 40-50-گە كەلگەندە ەمەس، ءدال قازىر ماماندىق الىپ، جۇمىس ىستەگەن كەزدە تۇراتىن ءۇي كەرەك. ماحابباتقا سەنەتىن جاس كەزىندە وتباسىن قۇرىپ، بالالى بولۋى كەرەك. 20 مىڭ تەڭگەگە اياداي بولمە جالداپ، پاتەردەن پاتەرگە كوشىپ جۇرگەندە قايداعى وتباسى، قايداعى بالا؟ ءيا، بارلىعىن بىردەن تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ مۇمكىن ەمەس، سوندىقتان مەن اۋىل جاستارى ءۇشىن جاتاقحانا سالۋ كەرەك دەپ سانايمىن. ءبىر عانا مىسال كەلتىرەيىن. قاڭتاردا كوشەگە شىققان تەك تەرروريستەر ەمەس. لاڭكەستەردىڭ جازاسىن تەرگەۋشىلەر مەن سوت بەرە جاتار. بىراق كوشەگە شىققانداردىڭ كوپشىلىگى 18-20 جاستاعى قاراپايىم جاستار. مەن تۇرمەلەرگە باردىم، ولارمەن سويلەستىم. ولاردىڭ باسپاناسى دا، جۇمىسى دا جوق، ءوز ەڭبەگىمەن ءبىر نارسەگە قول جەتكىزۋگە ءۇمىتى دە جوق. ادىلدىككە سەنبەيدى. وسىنداي جاستاردى قورعاۋ ءۇشىن باس پروكۋرورعا جۇزدەگەن ءوتىنىش جازدىم. ولار قالالارعا كەلىپ، جۇمىس ىزدەيدى. باي قۇرداستارىنىڭ دجيپپەن جۇرگەنىن كورەدى. اۋىلدىڭ بالالارى دا جاقسى ءومىر ءسۇرىپ، كوپ نارسەگە قول جەتكىزگىسى كەلەدى.ولارعا اياققا تۇرۋعا مۇمكىندىك بەرۋ كەرەك، ال ول مۇمكىندىك تۇراتىن باسپانادان باستالادى. جاقىندا "قازاقستان حالقىنا" قورىنىڭ باسشىسى بولات جامىشەۆ قوردان تۇرعىن ءۇي ساتىپ الۋعا كومەك سۇراعانداردان باس تارتىپ، قازىرگى قارقىنمەن قازاقستان تۇرعىن ءۇي ماسەلەسىن تەك 70 جىلدان كەيىن عانا شەشەتىنىن ايتتى. سوندا اۋىل جىگىتتەرى مەن قىزدارى بۇل جاعدايدا نە ىستەۋى كەرەك؟ ولارعا يپوتەكاعا ءۇي بەرىلمەيدى. اكىمدىكتىڭ كەزەگىندە مۇگەدەكتەر، ارداگەرلەر، كوپ بالالى وتباسىلار ءبىرىنشى ورىندا تۇرادى. جاستاردىڭ قالادا تۇراقتى تىركەۋى دە جوق. قاڭتار وقيعاسىنا دەيىن بەس جىل بۇرىن ءبىز بۇل ماسەلەنى باقىلاپ، ءوز شەشىمىمىزدى ۇسىندىق. ۇكىمەت ونى قابىلدامادى، نە ءوزى ەشتەڭە ىستەمەدى.

- قاڭتار وقيعاسى تۋرالى ايتىپ وتىرسىز، ەندەشە سىزگە سۇراق:وقيعاعا نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ كىناسى بار دەپ ويلايسىز با؟

- ءيا. مەنىڭ ويىمشا، ونىڭ دا تىكەلەي جاۋاپكەرشىلىگى بار. سەبەبى، ول ۇكىمەتتى تاعايىنداعان ادام. قازىرگى پرەزيدەنت تە ۇكىمەتتى ءوزى تاڭداپ، تاعايىندايدى. 2007 جىلعا دەيىن ۇكىمەت تۋرالى زاڭدا جاڭادان تاعايىندالعان مينيسترلەر كابينەتى ءبىر اي ىشىندە پارلامەنتكە ءوزىنىڭ ءىس-قيمىل باعدارلاماسىن ۇسىناتىن نورما بولعان. ونىڭ ۇستىنە، ەگەر پارلامەنت بۇل باعدارلامانى قابىلداماسا، ۇكىمەت ەسكەرتۋلەردى ەسكەرە وتىرىپ پىسىقتايدى جانە پارلامەنتكە قايتا ۇسىنادى. ەگەر پارلامەنت قايتا ماقۇلداماسا، وندا ۇكىمەت تاراتىلادى. ءبىز پارلامەنتتىك رەسپۋبليكانىڭ جاقتاۋشىلارىمىز. سوعان ساي ۇكىمەتتىڭ قۇرامىن سايلاۋدا جەڭىسكە جەتكەن پارتيا قۇراپ، پرەزيدەنتكە تاعايىنداۋعا ۇسىنۋى كەرەك.سوندا عانا باسقا بىرەۋ ەمەس، مينيسترلەردى تاڭداعان، ۇكىمەتتى قۇراعان پارتيا وسى ۇكىمەتتىڭ ناتيجەلەرى مەن قاتەلەرى ءۇشىن جاۋاپ بەرەر ەدى. ال قازىر، ۇكىمەتتى پرەزيدەنتتىڭ ءوزى تاڭداعاننان كەيىن، ونىڭ جۇمىسىنا دا ءوزى جاۋاپ بەرۋى كەرەك. بىزدە سايلاۋ دا، ءتىپتى پارلامەنت تە، بيلىك پارتياسى دا جۇرگىزىلىپ جاتقان ساياساتقا اسا اسەر ەتپەيدى. ءبىزدىڭ جۇيەمىز اتقارۋشى بيلىك جاعىنا قاراي جانتايعان. بارلىق قۇزىرەتتەر ۇكىمەت پەن اكىمدەردە. دەپۋتاتتاردىڭ ۇسىنىستارى ءىس جۇزىندە ۇكىمەتتىك «تسەنزۋرادان» وتەدى.پارلامەنت تۋرالى زاڭ بويىنشا دەپۋتاتتاردىڭ بيۋدجەتكە قاتىستى بىردە-ءبىر ۇسىنىسىن ۇكىمەتتىڭ ماقۇلداۋىنسىز قاراستىرۋعا جول بەرىلمەيدى. ال قاراجاتسىز شەشۋگە بولاتىن كەم دەگەندە ءبىر ماسەلەنى اتاڭىزشى؟ ءبىزدىڭ جۇيەدە پارلامەنتتىڭ قولى بايلاۋلى، ءبارىن شەنەۋنىكتەر شەشەدى. مىسالى، دەپۋتات ءبىر وڭىرگە بارىپ، ونداعى ادامدارعا جاڭا اۋرۋحانا نەمەسە سۋ قۇبىرى قاجەت ەكەنىنە كوز جەتكىزدى دەيىك. ال مينيسترلەر «بيۋدجەتتە اقشا قاراستىرىلماعان» دەسە – ءبىتتى، وسىمەن دەپۋتاتتىڭ باستاماسى اياقتالادى. وسى تەڭسىزدىكتى، پارلامەنتتىڭ شەنەۋنىكتەرگە تاۋەلدىلىگىن وزگەرتۋ كەرەك. ءبىز مۇنداي ۇسىنىستاردى بۇرىن بىرنەشە رەت كوتەرگەنبىز جانە ولاردى جاڭا قازاقستاندا دا كوتەرەتىن بولامىز. ونسىز ىقپالدى پارلامەنتتىڭ تۋرالى اڭگىمە بوس ءسوز بولىپ قالادى.

اقش سياقتى سۋپەر پرەزيدەنتتىك جۇيەسى بار ەلدە دە  كونگرەسس دەپۋتاتتارى بيۋدجەتتى تىكەلەي تاعايىندايدى، ەگەر كەلىسپەسە، ۇكىمەتتى قارجىلاندىرۋعا تىيىم سالۋى مۇمكىن (ترامپتىڭ كەزىندە بىرنەشە رەت بولعان). ءبىز سونداي-اق ۇكىمەتتىڭ كەلىسىمىن ۇسىنىس سيپاتقا اۋىستىرۋىمىز كەرەك نەمەسە سايلاۋشىلاردىڭ قاجەتتىلىكتەرى مەن جازالارىن تىكەلەي قارجىلاندىرۋ مۇمكىندىگىن پارلامەنتكە قالدىرۋىمىز كەرەك.

- ءسىز ەلوردا اتاۋى قايتا وزگەرتۋ كەرەك دەپ ويلايسىز با؟

- مەن ەلوردا اتاۋىن وزگەرتۋ ماسەلەسىن باستى ماسەلە دەپ سانامايمىن، كۇن تارتىبىندە ودان دا ماڭىزدى ماسەلەلەر بار. ولار: ەكونوميكانى قايتا باستاۋ، كىرىستەردىڭ ءوسۋىن قامتاماسىز ەتۋ، باعالاردى ۇستاپ تۇرۋ، ادامدارعا جۇمىس پەن تۇرعىن ءۇي بەرۋ جانە ت.ب. قالا اتاۋىن وزگەرتۋ بۇگىنگى تاڭداعى ەڭ ماڭىزدى ماسەلە ەمەس. قوعامداعى ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى وعان قاراپ تۇرعان جوق. دەگەنمەن، مەنىڭ ويىمشا، ادام اتتارىن تاۋلارعا، دالالارعا، قالالارعا، اسا ەرەكشە جاعدايلاردى قوسپاعاندا، بەرۋ دۇرىس ەمەس. ءبىز ءبارىمىز بۇل دۇنيەگە قوناقپىز: كەلەمىز، كەتەمىز. الەمدە جەر مەن حالىق سياقتى ماڭگىلىك دۇنيەلەر بار. ادام اتىن ماڭگىلىكپەن سالىستىرۋ-تاكاپپارلىق.

- ازات تۇرلىبەكۇلى، ءسىز ەكونوميكالىق رەفورما مەن وڭىرلەردىڭ دامۋىنا جاۋاپ بەرەتىن پارلامەنت بلوگىندا جۇمىس ىستەيسىز. ەلىمىزدىڭ ءارتۇرلى ايماقتارىنا ءجيى باراسىز. ولاردىڭ ىشىندە ەرەكشە نازار اۋدارۋدى قاجەت ەتەتىن ەڭ كەدەي ايماق قاي ايماق؟

- كەدەيلىكتىڭ جوعارى دەڭگەيى قايدا ەكەنى بارىنە بەلگىلى. ولار: وڭتۇستىك پەن باتىس. ادامداردى كوشەگە شىعۋعا يتەرمەلەگەن باستى ماسەلە – كەدەيلىك ەكەنىن ءبارىمىز تۇسىنەمىز. ءبىزدىڭ ەلدە ورتاشا جالاقى 260 مىڭ دەپ ايتقان سايىن ۇلكەن كۇمانمەن قارايمىن. مەنىڭ ويىمشا، قازاقستاندىقتار ورتا ەسەپپەن 150 مىڭ تەڭگە الادى. وندا دا جۇمىسى بولسا.ۇلتتىق تابىستى نەعۇرلىم ءادىل ءبولۋ ارقىلى كەدەيلىكپەن كۇرەسۋگە بولادى. ءبىز بارلىعىن مۇنايشى، بانكير، پروكۋرور، اكىم ەتە المايمىز. سوندىقتان ءىرى كومپانيالار ءوز قىزمەتكەرلەرىن تاماقتاندىراتىن، كيىندىرەتىن، وندىرىسكە قىزمەت كورسەتەتىن، تەحنيكانى جەتكىزەتىن جانە جوندەيتىن جەرگىلىكتى شاعىن جانە ورتا بيزنەسپەن جۇمىس ىستەۋى كەرەك. پارادوكس مىنادا: وڭىرلىك جالپى ونىمدەگى شوب-تىڭ ەڭ تومەن ۇلەسى ناق وسى شيكىزات وندىرەتىن وڭىرلەرگە تيەسىلى بولىپ كەلەدى. ياعني، ينۆەستورلار ءبىزدىڭ تابيعي بايلىعىمىزدى قايدان السا، سونداعى ءوسىپ-ونگەن حالىق كەدەي. كونستيتۋتسياعا جەر جانە جەر قويناۋى حالىققا تيەسىلى دەگەن جاڭا نورمانى قابىلداپ، ءبىز شەتەلدىك ينۆەستورلارمەن جاسالاتىن بارلىق كەلىسىمشارتتاردى قايتا قاراۋعا كىرىسۋىمىز كەرەك. ۇكىمەت جەرگىلىكتى قوعام مەن قازاقستاندىق كاسىپورىندار مۇددەلەرىنىڭ ساقتالۋىنا قول جەتكىزۋگە مىندەتتى. بۇل ماسەلە مۇناي ساتۋدان، سالىقتاردان نەمەسە جۇمىسقا ورنالاسۋدان قازاقستاننىڭ ۇلەسىن ارتتىرۋ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار تەحنولوگيالاردى، اۋىستىرىلاتىن بولشەكتەردەن باستاپ پايدالانىلاتىن جابدىقتاردى وندىرۋگە ارنالعان ليتسەنزيالاردى جەرگىلىكتى سەرىكتەستەرگە بەرۋ بولىپ تابىلادى.بۇل مەملەكەتتىك تابىستى كوبەيتۋگە، حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋعا، جالاقى، ءبىلىم بەرۋ جانە ەكونوميكانى تەحنولوگيالىق دامىتۋ ماسەلەلەرىن شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

- ءسىز قازاقستاندا جۇمىس ىستەگىسى كەلەتىن رەسەيلىك كومپانيالارعا ەرەكشە شارتتاردى بەلگىلەۋدى ۇسىندىڭىز. ول قانداي شارتتار؟

- حالىقارالىق سانكتسيالار كەزىندە مۇنداي كومپانيالاردى كىمدەر يەلەنەتىنىن جانە نەمەن اينالىساتىنىن ءبىلۋ ماڭىزدى. بىرىنشىدەن، ناعىز بەنەفيتسيارلاردى اشۋ كەرەك. قازاقستان بيزنەستىڭ ارتىندا سانكتسيالىق تىزىمگە ەنگىزىلگەن وليگارحتاردىڭ تۇرماعانىن ءبىلۋى كەرەك. شىن مانىندە، قازىر ونى انىقتاۋ قيىن ەمەس. پاناما ءتىزىمى، جۇماق ارالدارىنىڭ قۇجاتتارى كورسەتكەندەي ءارتۇرلى كودتار مەن نومىرلەردىڭ ارتىندا قانشا جاسىرىنساڭىز دا، ەرتە مە، كەش پە ءبارى اشىلادى. ەكىنشىدەن، ولار جۇمىس ىستەيتىن ونىمدەرىنىڭ اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتۋى كەرەك. شەكتەۋلەر تەك بەنەفيتسيارلارعا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قارۋ-جاراق، اسكەري تەحنيكا وندىرىسىندە قولدانۋعا بولاتىن "قوس ماقساتتاعى ونىمدەرگە" دە قاتىستى.

- ءسىز تەمىرجول تۇيىقتارى تۋرالى ماسەلە كوتەردىڭىز. اتاپ ايتقاندا، قايرات ساتىبالدىمەن بايلانىستى تقو كومپانيالارى تۋرالى. ءسىز زاڭسىز باسىپ الىنعان جولدار مەن تۇيىقتاردى مەملەكەتكە ەمەس، بۇرىنعى يەلەرىنە سوت ارقىلى قايتارۋدى تالاپ ەتتىڭىز. بۇل دۇرىس پا؟

- 2017 جىلدان باستاپ بىرقاتار كاسىپكەرلەردىڭ ءوتىنىشى بويىنشا "اق جول" پارتياسىنىڭ فراكتسياسى جەكە وپەراتورلاردىڭ كىرمە تەمىر جولداردى مونوپوليالاندىرىپ الۋ ماسەلەسىن بىرنەشە رەت كوتەردى. بۇل تەك CTS تۋرالى عانا ەمەس. بىراق مەملەكەتتىك ورگاندار بىزگە ءبارى زاڭدى دەپ جاۋاپ بەرگەن بولاتىن. ەكونوميكانى مونوپولياسىزداندىرۋ جونىندەگى كوميسسيا قۇرىلعان كەزدە الىپ قويىلعان جول ۋچاسكەلەرىن مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارۋ جونىندەگى جۇمىس باستالدى دەپ جاۋاپ بەردى. بىراق بۇل تولىق جاۋاپ ەمەس، ويتكەنى باستاپقىدا تقو قتج-دان 1,7 ملرد-قا 300 جولدى ساتىپ الدى، ال قازىرگى ۋاقىتتا ولاردىڭ سوتتار ارقىلى العان 700-دەن استام ۋچاسكەسى بار جانە قانداي دا ءبىر تۇسىنىكسىز ارەكەتتەر بولعان. سونىمەن قاتار، جۇزدەگەن جولدار جەكە كاسىپورىنداردان زورلىقپەن تارتىپ الىنعان. مەن وسى ماسەلە بويىنشا باس پروكۋرور بەرىك اسىلوۆپەن كەزدەستىم، وسىنداي فاكتىلەردى جيناعان پاپكامدى الىپ باردىم. سودان كەيىن جەكە كاسىپورىنداردىڭ ءبىرى پروكۋروردىڭ ۇسىنىسى بويىنشا تقو-دان جولدى قايتارىپ الدى. دەمونوپوليزاتسيا بويىنشا كەزەكتى وتىرىستا بەرىك نوعايۇلىنىڭ ءوزى جولدى مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارۋ ماسەلەسىمەن عانا ەمەس، قۇقىقتارى بۇزىلعان جەكە كاسىپكەرلەردى قورعاۋمەن اينالىسۋ كەرەگىن ايتتى.

- ازات تۇرلىبەكۇلى، سۇحبات سوڭىندا سىزدەن سۇراعىم كەلگەنى، ءسىزدىڭ جالاقىڭىز قانشا جانە دەپۋتاتتارعا بەرىلەتىن قىزمەتتىك پاتەردە تۇراسىز با؟

- دەپۋتات رەتىندە 720 مىڭ تەڭگە الامىن. ءوز ۇيىمدە تۇرامىن. ءۇي تۋرالى ون جىل بۇرىن جۋرناليستەر سۇحبات الىپ، مەن تۋرالى «حايپ» جاساۋعا تىرىستى. الايدا، مەن ءۇيىمدى 2005 جىلى، ياعني،مەملەكەتتىك قىزمەتتەن جەتى جىل وتكەن سوڭ (1998) جانە دەپۋتاتتىق قىزمەتكە بارۋدان جەتى جىل بۇرىن (2012) سالدىم. سوندىقتان حەيتەرلەر بەكەر شۋ شىعاردى. ەكىنشى جاعىنان، ۇنەمى كوپشىلىكتىڭ نازارىندا ءجۇرىپ، اراسىندا ارانداتۋعا ۇشىراپ تۇرۋ ساياساتتىڭ ءسوزسىز ءبىر بولىگى ەكەنى انىق. مەن مۇنى جاقسى بىلەمىن، وندايعا سابىرمەن قارايمىن. سەبەبى، ءبىزدىڭ جۇمىسىمىز ودان گورى الدەقايدا ماڭىزدى.

Abai.kz