ءتۇپ ماعىناسى «قۇرىلۋ، قۇرالۋ» دەگەن ءىس-قيمىلدى بىلدىرەتىن ماعىنادان اتاۋ ەسىمدىك ۇعىمعا اينالعان «قۇرىلتاي» دەگەن ساياسي تەرميندى بىزدەر وتارلىق داۋىردە جوعالتىپ الدىق. كەمىندە شىڭعىس حان-جوشى ۇلىسى زامانىنان بەرى قاراي «ەلدىك»، «مەملەكەتتىلىك»، «تۇتاستىق» دەگەن سىندى ماعىنا بەرەتىن اتاۋ اتالمىش قۇندىلىقتار باسىمىزدان باق، جولىمىزدان قىدىر تايعاندىقتان، ارامىزدان الىستادى. وتارلىق بۇعاۋ تۇسپەي تۇرعان كەزەڭدە قۇرىلتاي قازاق ەلىنىڭ اسا ماڭىزدى ساياسي شەشىمدەر قابىلدايتىن كەڭەسى، جيىنى ەدى. تاۋكە حان زامانىنان جەتكەن «كۇلتوبەنىڭ باسىندا كۇندە كەڭەس» دەگەن ماتەل ءسوز سول قۇرىلتايدىڭ ءمان-ماڭىزىن بىلدىرەتىن اسا قاستەرلى كوگنيتيۆتىك ۇعىمعا اينالعان بولاتىن. حالىق اراسىندا «جەتى جارعى» (حان جارلىعىن قاداعالايتىن جەتى ورىنداۋشى-جارعىشى: تولە، قازبەك، ايتەكە، قىرعىزدان قوقىم، قارقالپاقتان ساسىق، تاشكەنت ماڭىنداعى قاتاعان، جايما رۋلارىنىڭ بيلەرى) دەپ اتالىپ كەتكەن ءجون-جوسىق سول كۇلتوبەدەگى قۇرىلتايدا قابىلداندى.

جوڭعاردىڭ جويقىن شابۋىلدارىنا تويتارىس بەرۋ ءۇشىن 1710 جىلى قاراقۇمدا شاقىرىلعان قۇرىلتاي قازاق باتىرلارىنىڭ جاساقتارىن ابىلقايىر حان مەن تابىن بوگەنباي باتىردىڭ قول استىنا بىرىكتىرىپ، ءبىر جۇدىرىقتاي بىرىككەن قول جاۋعا توقپاقپەن ۇرعانداي تويتارىس بەرەدى.

1771 جىلى ابىلاي سۇلتان تۇركىستاندا ءۇش ءجۇزدىڭ حان-سۇلتاندارى، بي-باتىرلارىنىڭ قاتىسۋىمەن حان سايلانىپ، وعان جينالعان يگى جاقسىلار جوڭعار-قالماق شاپقىنشىلىعىنان بىتىراپ كەتكەن ەلدى قايتا تۇتاستىرۋعا ۇمتىلعان بولاتىن. ابىلاي حاندى دارىپتەيتىن اتاقتى بۇقار جىراۋدىڭ:

كۇپشەك ساندى كۇرەڭدى،
تابياعا جاراتقان.
قىرىق سان قارا قالماقتى
جارلىعىنا قاراتقان.
ايبالتاسىن التىنمەنەن بۋلاتقان.
الافاسىن ارتتىرىپ،
ارپالاپ اتتى قۋناتقان.
لاباشى دەگەن ءبىر ەلىنى
انتىمەنەن ۋلاتقان.
ەرانشى مەن سەرەندى
توزعىنداتىپ شۋلاتقان،
بەرىشتەسىن جۇرت ۇستىنەن دۋلاتقان.
ەڭسەسى بيىك بوز وردا
سالتاناتقا ورناتقان.
بولاتتان شەگە سوقتىرىپ،
شاڭىراعىن تورلاتقان،- دەپ كەلەتىن ماداق تولعاۋى - قايتا ەڭسە كوتەرگەن ەلدىڭ شات-شادىمان كوڭىلىن، قۋانىشىن دا بىلدىرەتىن كوركەم جىر كەستەسى.

ايبارلى ابىلاي حان تۇسىندا ەكى ۇلى كورشىمەن جانە ورتا ازيا حاندىقتارىمەن بىردە قاندى قاقتىعىس، بىردە ديپلوماتيا ادىسىمەن بەكىتىلگەن ەلدىڭ شەكاراسى ءحىح عاسىردا گەوساياسي استامشىلىقتىڭ تاقتاسىنا ءتۇسىپ، ەتەك-جەڭى تارىلا باستاعاندا، كەنەسارى ۇلىتاۋدىڭ ەتەگىندە قۇرىلتاي شاقىرىپ، حان سايلانىپ، ءۇش ءجۇزدىڭ اتىنان جەردىڭ تۇتاستىعى، ەلدىڭ ازاتتىق ءۇشىن سوعىسقا كىرىسىپ ەدى. كەنە حان كەتكەسىن «قۇرىلتاي» دا كەتتى.

حح عاسىردىڭ باسىندا الاش قايراتكەرلەرى «كەتكەندى قايتا كەلتىرۋگە» كۇش سالىپ، قالىپتاسقان تاريحي جاعدايدىڭ شىندىعىنا قاراي ەلدىك ماسەلەنى تالقىلايتىن جيىن، سيەز وتكىزۋگە ۇيىتقى بولدى. سول كەزدەگى زامانىنىڭ سازى مەن قولدانىس قالپىنا ساي «سيەز» نەمەسە «باس قوسۋ» دەپ اتالعان جيىننىڭ ءمان-ماعىناسى بۇرىنعى قۇرىلتايدىڭ مازمۇنىمەن ماندەس بولدى.

تاۋەلسىزدىڭ تۇسىندا «قۇرىلتايمەن» شۇرقىراسىپ قايتا قاۋىشقان تۇستا بيلىك تىزگىنىن ۇستاعان تۇلعالار سەكەمشىلدىك كورسەتىپ، عاسىرلار اسىپ كەلگەن ۇعىمدى مەملەكەتتىك ساياسي ءمانى بار ىسكە قاراي تارتپاي، تەك بىرىڭعاي قازاق قوعامىنا عانا ماڭىزى بار شارالار شەگەنىندە قولدانۋعا ۇمتىلدى.

جاڭا قازاقستان باستاماسى سوڭعى كەزدە بۇل تەرميندى مەملەكەتتىك ساياسي ماڭىزى بار شارالارعا قولدانا باستادى. كەشەگى وتكەن قۇرىلتاي ەلىمىزدە ماڭىزدى ساياسي ءىس-شارا – كونستيتۋتسيالىق رەفورمانى قابىلداعان رەفەرەندۋم وتكەن سوڭ - تاريحي ۇلىتاۋدا قايتا جاڭعىردى. ول شارا رامىزدىك سيپاتقا يە. قۇرىلتاي بۇرىنعىنى ءدال قايتالاۋ ەمەس، ساباقتاستىق سيپاتتى پاش ەتۋ، جاڭا ساياسي جاعدايعا كىرىكتىرۋ، قاستەرلەۋ، قۇرمەت كورسەتۋ، تاريحي سانانى جاڭعىرتۋ. سول-اق ەكەن ءىس-شارانىڭ رامىزدىك سيپاتىن، ساياسي استارىن باعامداماي، ۇشقارى پىكىر ايتۋ توبە كورسەتۋدە.

وتارلىق قامىت مىقتاپ مويىنعا سالعان پاتشا زامانىندا ساياسي ماسەلەنى تالقىلايتىن جيىن وتكىزۋ قيىن سوعىپ، ول ءبىر مۇڭ بولعان تۇستا الاش قوزعالىسىن قۇرىپ، ونى قالىپتاستىرىپ، وڭتايلى ساياسي ءسات تۋعاندا بىرنەشە سيەز شاقىرىپ، الدىمەن الاش پارتياسىن قۇرىپ، كەيىنگى بۇلعاق باستالىپ، الاساپىران ارپالىس جۇرگەن داۋىردە الاش اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى ساياسي شەشىمدەر قابىلدانعان جيىندى «سيەز دەگەن قۇرىلتاي ەمەس، قۇرىلتاي مۇلدە بۇل ەمەس»، «اۆتونوميا جاريالانبادى» دەگەندەي ويدى بىلدىرەتىن بۇرا پىكىرلەر پايدا بولا باستادى.

جاريالاۋ - بولعان ءىستى جۇرتشىلىققا پاش ەتۋ. قوعامدا، تاريحتى پايىمداۋدا الدە ءبىر ءىس تۋرالى كوپشىلىك، جۇرتشىلىق حاباردار بولعان سوڭ، ونىڭ ءىسى زاڭدى دەگەن ۇعىم-تۇسىنىك ورنىققان. بۇل - قازىرگى بىزدەر ءۇشىن زاڭنامالىق ماسەلە. زاڭ جوق كەزدە ول قالاي باعالانادى؟ حالىق "زاڭ جوق، زاكون جوق" دەپ شاعىناتىن مۇنداي كەزەڭ تاريحتا بولعان با؟ قازاق قايراتكەرلەرى الاش اۆتونومياسىن قۇرىپ جاتقان ۋاقىتتا رەسەي قوعامىندا نەندەي جاعداي ورىن العان ەدى؟ زاڭدى بيلىكتى ۋاقىتشا ۇكىمەتتەن بالشەبەكتەر پارتياسى 1917 جىلدىڭ قازان ايىندا قارۋ كەزەنىپ، بۇلىكپەن تارتىپ الدى. زاڭسىزدىق ورىن العان ۆاكۋم پايدا بولدى. بالشەبەكتەر كوپ ۇزاماي «بۇكىلرەسەيلىك ۋچەرەديتەلنوە سوبرانيە» دەپ اتالعان وكىلەتتىك ورگاندى، ياعني قازىرگى پارلامەنت ينستيتۋتىن تاراتىپ جىبەردى. ال ەندى وسىنداي دۇنيە استان-كەستەن بولىپ جاتقان كەزەڭدە، ياعني 1917 جىلدىڭ 12 جەلتوقسانىندا اۆتونوميانى جاريالاۋدى كەيىنگە قالدىرعان سيەزدىڭ ساياسي شەشىمىن سول تۇستىڭ شىندىعىنان قاراپ كورەيىك. زاڭدى ۇكىمەت جوق، " اي دەيتىن اجا، قوي دەيتىن قوجا" جوق، ال قۇرىلعان اۆتومونيانىڭ اسكەرى، كۇشتىك قۇرىلىمى ءنول. ىشكى جاعداي دا ءماز ەمەس: قازاق اراسىندا ارتىقشىلىققا يە بولىپ ۇيرەنگەن وزگە جۇرت وكىلدەرى تۇرادى، ولار بۇل ساياسي اكتىگە قالاي قارايدى؟ قازاق ۇلتى دا تۇتاس ەمەس: ءبىرى –تۇركىستان اۆتونومياسىندا، ءبىرى - الاش اۆتونومياسى قۇرامىندا. سوندىقتان سيەز قورىتىندىسىندا بىتكەن ءىستى (قۇرىلعان اۆتونوميانى) اسىعىستىق جاساپ، ىشكى-سىرتقى جاعدايدىڭ كۇردەلىگىنە بايلانىستى ءبۇلدىرىپ المايىق دەگەن ساياسي ساقتىق ماسەلەسى باسىم پوزيتسياعا يە بولعان دەپ توپشىلاۋىمىزعا بولادى. كەيىنگى وقيعالار بۇل شەشىمنىڭ قاتە بولماعاندىعىن دا كورسەتتى. الاش اۆتونومياسى بيلىك ءبىر قولدان ەكىنشى قولعا ءوتىپ جاتقان ازاماتتىق سوعىس كەزىندە ەلدى ساياسي امال-ارەكەتەرمەن قاندى قاقتىعىستاردان امان الىپ قالدى. ونىمەن كەڭەستىك بيلىكتىڭ ءوزى كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى، كەيىننەن ولاردىڭ كەڭەس بيلىگىنە قارسى جۇرگىزگەن ساياسي ىستەرىنە كەشىرىم جاريالادى. وسى ءبىر ساياسي وقيعالاردىڭ استارى الاش اۆتونومياسىنىڭ الاساپىران زاماندا الىپ يمپەريانىڭ قيراعان ورنىندا مەملەكەتتىڭ نىشاندارى بار سۋبەكت ەكەنىن تانىتسا كەرەك. سوندىقتان «اۆتونوميا جاريالانبادى» دەگەن ماسەلەنى سول ءبىر كەزەڭنىڭ تاريحي شىندىعى «جۋىپ-شايىپ» جىبەرەتىنى انىق.

مەملەكەتتىك ساياسي ءمانى بار جاريالىمدار ارەكەتى ادامنىڭ عۇمىرىنداعى راسىمدەردىڭ كوشىرمەسىنەن الىنىپ وتىرعان. بىراق ماسشتابى كەڭ، قوعامدىق سالماعى زور. ايتالىق، ادام بالاسى نارەستە بولىپ دۇنيەگە كەلگەندە وعان ات قويىپ، ايدار تاعادى. ال سول ءراسىم 3-4 جىلعا كەشىكتىرسە، الگى بالا دۇنيەگە كەلمەدى دەپ ەسەپتەۋىمىز كەرەك پە، الدە جاسى پالەنشەگە كەلدى دەپ تانۋىمىز قاجەت پە؟ ارينە، سوڭعىسىن دۇرىس دەيمىز. ەندەشە، قۇرىلعان اۆتونوميانىڭ اتى رەسمي جاريالانباسا دا (بەيرەسمي تۇردە قۋانىشتى جاعداي تالاي مارتە ايتىلعان) قىراۋار اتقارعان جۇمىسىن جوق، بولمادى دەپ ەسەپتەيمىز بە؟ ءبىرىنشى كەزەكتە قانداي مازمۇن ورىن الۋ كەرەك؟

بىزدە تاريحتى پايىمداۋدا كەڭەستىك ءداۋىردىڭ قاساڭ تانىمىنان، شىلاۋىنان ايىرىلا الماي جۇرگەن تۇستار بار ەكەنى بايقالىپ قالادى. تاريحي ءۇردىس پەن تاريحي قورتىندى اكت دەگەن ماسەلەنىڭ ارا-جىگىن جىمداستىرا قاراۋ جەتىسپەيدى. كەڭەستىك قاساڭدىلىق جويىلماي تۇر. ءبىر قاراپايىم مىسال كەلتىرەيىن. ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى قوستاناي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريحى 1939 جىلى كەڭەستىك ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىمەن قۇرىلعان مۇعالىمدەر ينستيتۋتىنان باستالادى دەپ ەسەپتەلەدى. ال ونىڭ ارعى جاعىندا جۇمىس جاساعان پەدتەحنيكۋم، پەدكۋرس، پەدكلاسس دەگەندەر ەسەپكە الىنبايدى، سەبەبى ونى اشۋعا شىعارىلعان ارنايى كەڭەستىك بيلىكتىڭ قاۋلىسى، نە اكت جوق نەمەسە ءالدبىر قۇجات جوق. ال، شىنتۋايتىندا، شىنايى ومىردە مۇعالىمدەر دايىندايتىن ارنايى وقۋ ورنى قوستاناي قالاسىندا 1897 جىلى اشىلىپ، ونى 2 جىلدىق «قوستاناي پەداگوگيكالىق سىنىبى» دەپ اتاعان. سول سىنىپتا، شامامەن، 1900-1902 جىلدارى ا.بايتۇرسىنۇلى ساباق بەرگەن. س.كوبەيۇلى، م.دۋلاتۇلى ءبىلىم العان. ەندى وتە قىزىق كورىنىس قالىپتاسىپ وتىر. اعارتۋشى ا.بايتۇرسىنۇلى ومىردە بولعان، ول قوستانايدا مۇعالىمدەر دايىندايتىن پەداگوگيكالىق سىنىپتا قىزمەت جاساعان، سىنىپ قوستاناي قالاسىندا ورىن تەپكەن، كەيىن كۋرس، پەدتەحنيكۋم دەپ اتالعان، بىراق ول قازىرگى ۋنيۆەرسيتەت تاريحىندا جوق. باقانداي 42 جىل ءومىر بار تاريح جوق! مىنە، كەڭەستىك زامانداعى تاريحتى تانۋدىڭ ءبىر قاساڭ كورىنىسى. سوندىقتان تاريحتى ۇلتتىق قۇندىلىق كوزقاراس، مەملەكەتشىلدىك، ەلدىك تۇرعىسىنان پايىمداۋعا زەيىن-زەردە، پايىم-پاراسات قاجەت، ەڭ باستىسى، كەڭەستىك تىرناعىن تەرەڭ سالعان قاساڭدىقتان ايىرىلۋ قاجەت دەپ بىلەمىز.

الماسبەك ابسادىق

Abai.kz