ورمان، ورمان بالا ورمان
كۇيى سىرى بار ورمان
ساياڭا ەندىم تاعى دا
تاتقىزار بولساڭ بال ورمان

بۇل قازاقتىڭ شايىرقىزى مارفۋعا ايتقوجينانىڭ ولەڭى. «قىز بەن ورماننىڭ تىلدەسۋى». دۇرىسى ارۋ قىزدىڭ ارمانى، ويى، جانى، جۇرەگى، سەزىمى، سەنىمى سەلت ەتكەنى. سەرگەلدەڭگە ەمەس سەزىم دەگەن قۇدىرەتتى كۇشتىڭ ەركىنە ەرىكسىز بولەنۋى، بەرىلۋى. اقىن ارۋدىڭ كوڭىلىن، جان-تامىرىن قالاي ءدوپ باسقانى قۇددى ريمانىڭ... كەشىرىڭىزدەر رىمبالانىڭ ءوزى ايتىپ تۇرعانداي. ريما دا وسى ورماننىڭ ىشىندە ءوستى بوي جەتتى. قىز بولىپ قىلتيىپ الەمگە قارادى. كۇنى بويى ورماندا جەمىس-جيدەك تەرىپ ءوستى. كەيدە قۇس توسەكتەي قالىڭ مۇكتىڭ ۇستىندە سوناۋ بيىك قاراعايدىڭ ۇشىنا قارايتىن. اپپاق بۇلتتى بۇتاعىنا وراپ العان ءزاۋلىم قاراعاي جايمەن عانا سول بۇلتتى تەربەتكەندەي. الدە سىلكىگەندەي.. اقشا بۇلت تا عاشىعىنىڭ ساۋساعىنان ءۇزىلىپ ايرىلعانداي الدە قايدا ماۋجىراعان قالىپتا ماڭىپ بارادى.

رىمبالانىڭ اكەسى قارقارالىدا 30 جىل بويى ورمانشى بولىپ ىستەدى. ءتىپتى زەينەتكە شىقاننان سوڭدا ۇيرەنشىكتى ىسىنەن قول ۇزە المادى. ويتكەنى ورمان كەنجەبالانىڭ وتەسۇيىكتى ورتاسى بولاتىن.

رىمبالا تىق تىق باسىپ وتىر. تىق-تىق... بۇل قىزدىڭ ەشكىمگە ايتپاس قۇپياسى... تىق-تىق.. تىرس-تىرس... كوزىنەن تامعان ىستىق جاس الدىنداعى اق قاعاز-لەنتاعا تامىپ جاتىر، تامىپ جاتىر. قالايشا؟ قالايشا قۇلاپ قالدىم؟ رىمبالا قارقارالىداعى مەكتەپتە جاقسى وقىدى. التىن مەدال بولماسا دا تىم-تىم جاقسى وقىعان. اكەسى كەنجەكەڭ وسى قىزدى وقىتۋ ءۇشىن اۋدان ورتالىعى قارقارالىداعى ورىس دوسى ميحايلدىڭ ۇيىندە وقىتتى ەمەس پە؟ قازاقشانى ونسىز دا بىلەدى ەندى ورىسشا ۇيرەنسىن دەگەن. اكە ءۇمىتىن اقتاي الماعانى ما؟ «دارىگەر بولماي-اق قويايىن. بىراق وقۋعا تۇسە المادىم، ماسقارا بولدى-اۋ...» رىمبالا نامىستى قىز بوپ ءوستى. مەكتەپتە جاقسى وقىدى، ۇيىرمەلەرگە قاتىستى. اسىرەسە ءان سالعاندى ۇناتاتىن. ناعاشى اعاسىنا ەلىكتەۋشى ەدى. رىمبالانىڭ اناسى ايتبانۋ دا جاقسى ءانشى بولاتىن. ءوز ورتالارىندا قۇربى-قۇرداستار وتىرىستارىندا ءان سالدىرماي جىبەرمەيتىن. ناعاشى اعاسى دومبىرا شەرتىپ ءان سالعاندا بۇتكىل اۋىلدىڭ قىز-جىگىتى جينالاتىن. اناسى 12 قۇرساق كوتەرگەنىمەن، تورتەۋى عانا قالعان. قالعاندارى بالا كەزدە شەتىنەدى. سوندىقتان دا كەنجەكەڭ وسى قىزدى ەرەكشە جاقسى كوردى. «سەنىڭ تابانىڭا كىرگەن شوڭگە، مەنىڭ ماڭدايىما باتسىن» دەپ ءوسىردى. ەسەيگەن رىمبالا اقىلدى قىز بوپ ءوستى. اعالارىمەن بىرگە شالعىمەن ءشوپ شاپتى، اتقا دا وتىردى. ءۇيدىڭ بار جۇمىسىن ىستەدى. ءتىپتى ورمانداعى جەمىس-جيدەكتى تەرىپ جينايتىن. سوسىن قاراعايدىڭ ساعىزىن جاقسى كورەتىن.

اپپاق قايىڭ،
قاراعايىڭ
قوسىلىپتى تابىسىپ.
سۇلۋ تەرەك،
جاسىل جەلەك
قۇشاقتاسىپ قابىسىپ.
قاراعايىم!
جۇپار مايىڭ،
جىبەك جەلمەن اڭقيدى.
جۇپار شاشتىڭ،
كوكىرەك اشتىڭ،
ماس بولىپ ءتان بالقيدى.

اكەسى كەنجەبالا ءومىر بويى ورماندا ىستەدى. ءتىپتى جولداس-جورا، تامىر-تانىستارى باسقا جۇمىس ۇسىنعانىمەن، كەنجەكەڭ كونبەدى. ورمان ونىڭ ۇيىندەي بولدى. جانى جابىرقاسا دا، كوڭىلى شاتتانىپ قۋانسا دا، ول ورمانعا كەتەتىن. ورمان ونىڭ سىرلاسى دا، مۇڭداسى دا، سەرىگى دە، سۇيىكتىسى دە بولاتىن.
كەلەر جىلى رىمبالا قاراعاندىداعى ينستيتۋتتىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە ءتۇستى. ويتكەنى قارقارالى ەرەكشە قاسيەتتى جەر. ول جەردە قاز داۋىستى قازىبەك بي، تاتتىمبەت، ماديلەر تۋىپ وسكەن. اقان سەرى، ءبىرجان سال، بالۋان شولاق، ۇكىلى ىبىراي، امىرە، ساكەندەر بۇل جەردىڭ ءدامىن تاتىپ، سۋىن ىشكەن. سوسىن بۇل جەرگە ورىستىڭ عالىمدارى گريگوري پوتانين توقتاعان، ساياحاتشىلار اتباسىن تىرەگەن ولكە. ايگىلى جازۋشى ميحايل پريشۆين وسى جەردە «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋدى» ەستىگەن.

رىمبالا مەكتەپتى ورىسشا بىتىرگەن. اسىرەسە، ادەبيەتتى جاقسى كوردى. سوندىقتان دا رىمبالا فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە قينالماي تۇسكەن. ستۋدەنتتىك جىلدار جاس قىز ءۇشىن وتە قىزىقتى بولدى. وقۋ، ساباق، قالا بەردى كونتسەرت، تەاتردان قول ۇزبەيدى. قاسىنداعى قۇربىلارىنا اڭىز بەن ەرتەگىنىڭ، ءان مەن جىردىڭ ولكەسى قارقارالىنىڭ تاريحىن، ەرەكشەلىكتەرىن، ونىڭ ىشىندە سوناۋ 17 عاسىرداعى جوڭعار شاپقىنشىلىعىنداعى بۋددا حرامىنان باستاپ،شايتانكولدىڭ تاريحىن، قوياندى جارمەڭكەسىن وندا كەلگەن س.سەيفۋللين، ءا.بوكەيحانوۆ،ا.بايتۇرسىنوۆ، ءا.ەرمەكوۆ، قاجىمۇقان، ي.بايزاقوۆ، ق.قۋانىشباەۆ / قاللەكيلەر / تۋرالى ماقتانىشپەن ايتىپ بەرەدى.

رىمبالا ينستيتۋتتى بىتىرگەن سوڭ ءبىر جىل مەكتەپتە مۇعالىم بوپ ىستەگەن. جاس قىزدىڭ بويىنداعى بۇلا كۇش تىنىم بەرمەي ول كلاسىنداعى بالالارمەن ۇيىرمە قۇرعان. سول بالالارمەن وقۋدا دا، ساباقتان سوڭعى ۇيىرمەدە دە بىرگە جۇرەدى. ءشامشىنىڭ، قاسىم امانجولوۆتىڭ اندەرىمەن بىرگە ورىس، ۋكراين اندەرىن دە ايتقاندى جاقسى كورەدى. مۇعالىم بولۋ، بالالارمەن جۇمىس ىستەۋ وزىنە ەرەكشە ۇنايتىن. وسىنداي كۇندەردىڭ بىرىندە بوپەجان يمانقۇلوۆ شاقىرعان. ول كىسى اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى، سوعىس ارداگەرى، وتە ءبىلىمدى، ابىرويلى ادام. بوپەجان اعا اڭگىمەگە بىردەن كوشتى.
- ريما، سەنى ءبىز اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنە حاتشىلىققا ۇسىندىق دەگەن. رىمبالا تاڭ-تاماشا بولدى. ونە بويىن قورقىنىش بيلەپ كەتتى.
- جو-جوق اعاي، بارا المايمىن.
- نەگە؟
- مەنىڭ كلاسىم بار. وقۋشىلارىم... ونىڭ ۇستىنە ديرەكتورىمىز سىپاتاەۆ نوگەربەك اعايدىڭ تاپسىرعان ءىسىن اياقتاماي كەتكەنىم ۇيات ەمەس پە؟.... حاتشى كۇلدى.
- جارايدى ديرەكتورمەن ءوزىمىز سويلەسەمىز. جالپى پارتيانىڭ شەشىمىنە ەشكىم قارسى بولماۋى ءتيىس.

رىمبالا ءسويتىپ 24 جاسىندا قارقارالى اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنە II حاتشى بولدى. كۇندىز-ءتۇنى جۇمىس. اسىرەسە، مال شارۋاشىلىعى الدىڭعى قاتارعا شىققان. ونىڭ ۇستىنە سول كەزدەگى قارقارالى اۋدانىندا قۇرىلعان شوپاندار مەن مەحانيزاتورلار كومسومول جاستار بريگادالارى قازاقستانعا تانىمال بولدى. كەيىننەن كومسومول بريگاداسانىڭ العاشقى مۇشەسى، مەحانيزاتور نۇرباقىت قادبىكارىموۆا سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى اتالىپ، ەلىمىزدىڭ ماقتانىشىنا اينالدى.دەگەنمەن، ول كەز قيىن دا اۋىر كەزەڭدەر ەدى. مەكتەپ بىتىرگەن ورىمدەي جاستاردى وقۋعا جىبەرمەي، اۋىلداعى وتارعا الىپ قالاتىن.ارينە، كەيىننە ولارعا وقۋعا جلداما بەرىلەتىن.بىراق قانشاما تاعدىر، قانشاما ارمان قاناتىنان قيىلعان ۋاقىت بولعانىن جاسىرا المايمىز. ارينە ولار ادال ەڭبەك ەتۋگە تىرىستى.

رىمبالانىڭ ءالى ەسىندە، جاستاردى قولداۋ ءۇشىن جاعدايلارىن ءبىلۋ ءۇشىن اۋدان باسشىلارىشوپاندار بريگاداسىنا ءجيى-ءجيى باراتىن.كەشكە وت جاعىپ، ولارمەن ۇزاق وتىرىپ، قوسىلىپ ءان سالاتىن. جۇزدەرى جەل مەن كۇنگە توتىققان قازاقتىڭ جاپ-جاس قىز- جىگىتتەرى شەتتەرىنەن ونەرلى. ءان دە سالادى، دومبىرا، بايان، گيتارا دا تارتادى. قاسىندا وتىرعان حاتشى «ەندىگى كەزەكتى رىمبالا كەنجەبالاقىزىنا بەرەيىك» دەگەندە رىمبالا جاستارعا قوسىلىپ، ادەمى اندەردى شىرقاي جونەلدى. اۋەنى نازىك داۋسىمەن تۇندە كوككە شاپشىعان قىزىل جالىنمەن بىرگە ءۇن قوسقان. بارلىعى دا ءۇنسىز ۇيىپ تىڭداپ قالدى.
شەتكە تامان وتىرعان ۇزىن بويلى ادەمى قىز بۋلىعىپ، ليريكالىق ءان ايتىلعان كەزدەجىلاپ، قاراڭعىدا تۇرا جونەلدى. ءيا.. بۇل ماحابباتتىڭ كۇيىگىنە ورتەنگەن قىز ەمەس، ادىلەتسىزدىك پەن دارمەنسىزدىككە دۋشار بولعان سودان دا جاس جانى تىعىرىققا تىرەلگەن ەركىن ويلى ارۋدىڭ جان ۇشىرۋى بولاتىن. باسقانىڭ نە ويلاعانىن كىم ءبىلسىن، رىمبالا ول قىزدىڭ نەگە جىلاعانىن ءتۇسىندى. بۇل سوۆەتتىك يدەولوگيانىڭ الدىمەن قوعامدى، ونىڭ جۇيەسىن، سودان كەيىن عانا ادامدى قوياتىن ساياساتتىڭ كورىنىسى ەدى. رىمبالا كەيدە وسىنى ويلاپ ەلسىز، ەشكىم كورمەيتىن، بىلمەيتىن يەن دالاعا قاڭعىپ كەتكىسى كەلەتىن. امال نە؟... ۇيقىسى قانباي، تاڭ اتپاي ويانا سالىپ جۇمىسقا قايتا كەلەتىن.

جالپى رىمبالا قىزمەت جولىنىڭباستاۋىنان-اق شارۋاشىلىقپەن قاتار ونەر مەن مادەنيەتتىڭ جاناشىرى، ۇيىمداستىرۋشىسى بولا ءبىلدى.
وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارىنىڭ ورتاسىندا پاريج اسپانىن انگە بولەگەن قارقارالىنىڭ داڭقتى «سالتانات» ءان-بي ءانسامبلىنىڭ قۇرىلۋى مەن ەۋروپاعا ساپارىنىڭ اراسىندا قانشاما قاجىرلى ەڭبەك جاتىر. وسى ءانسامبلدىڭ قالىپتاسۋىنا ەڭبەك سىڭىرگەن جانداردىڭ ءبىرى-اۋدانداعى پارتيا جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى رىمبالا بولاتىن. الماتىعا، مادەنيەت مينيسترلىگىنە دەيىن ءوزى بارىپ، ارنايى ماسەلە قويعانى دا كۇنى بۇگىنگىدەي ەسىندە. «سالتانات» انسامبلىندەگى دالا تالانتتارى - اۋىل ونەرپازدارىنىڭ ءبىرىن بيگە، ەندى ءبىرىن بالەتكە، ۆوكالعا جاتتىقتىرىپ، وقىتىپ، فرانتسيا ساحناسىنا دايىنداعان جارتى جىلدىڭ ىشىندە قاسيەتتى قارقارالى توپىراعىنا ايگىلى بولات ايۋحانوۆتان باستاپ،زاۋر رايباەۆ، مۇرات حايرۋللين، ۆلاديمير پيليپەنكو سياقتى نەبىر ونەر شەبەرلەرى كەلدى.

ال 1976 جىلى «سالتانات» ءان-بي ءانسامبلى ەۋروپادا قازاق ەلىنىڭ اتىن اسقاقتاتىپ قايتقاننان كەيىن الماتىداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىندا ءانسامبلدىڭ ەسەپتى كونتسەرتى دۇرىلدەپ ءوتتى. رىمبالا وسى كونتسەرتتە وركەستردىڭ سۇيەمەلدەۋىندە ءوزىنىڭ نازىك مەتسو-سوپرانو ۇنىمەن «قارقارالى ءۆالسىن» شىرقادى...

سارىارقا ونەرى، مادەنيەتى، رۋحانياتى جايلى ءسوز قوزعاساق، ارينە رىمبالا كەنجەبالاقىزىسىز اڭگىمە ءوربىتۋ مۇمكىن ەمەس. رىمبالا ءوز ءومىرىن، ۋاقىتىن، باقىتىن، بارىن تەك وسى سالادا سارپ ەتكەن جان. قاي جەردە بولماسىن جانىن سالىپ ەڭبەك ەتتى. قاي جۇمىس بولماسىن وڭاي ەمەس. ءوندىرىس تە، اۋىل شارۋاشىلىعى دا، مال شارۋاشىلىعى دا قيىن. ءبىلىم سالاسى، سپورت، وقۋ-اعارتۋ دا سولاي. بىراق سولاردىڭ ىشىندەگى ونەر - وتە اۋىر. سەبەبى وندا جانى نازىك، انادان تۋعاندا تالانتتى دەگەن تۇلعالار، دارىندىلار از ەمەس. ولاردىڭ ارقايسىسى ءبىر توبە. ال جاقسى مەنەدجەر بۇگىنگى تىلمەن ايتساڭ پروديۋسەر ولاردىڭ پسيحولوگى، ۇستازى بولا ءبىلۋ كەرەك.

رىمبالادا وسى قابىلەت بار. ول بىرەۋگە دوس، بىرەۋگە جولداس، سىرلاس، ال بىرەۋگە اقىلشى اپكە، ءتىپتى انا دا بولا ءبىلدى. سوندىقتان دا رىمبالا قولىنا العان كەز-كەلگەن ءىستى تىندىرا بىلەتىن ازامات. ءبىر جاماندىقتىڭ ارتىندا، ءبىر جاقسىلىعى بولادى. كەشەگى ناۋبەت زاماندا ۇلى ستالين ەمەس، ۋلى ستەكەڭنىڭ كەزىندە وسى وڭىرگە ايدالىپ كەلگەن دارىندار از ەمەس-ءتى. سولاردىڭ قاتارىندا ءبيشى ارام مۋرادەن، پيانيست گەلمۋت ۆەيس، پاريجدەگى كونسەرۆاتوريانىڭ تۇلەگى اللا ۆەربو، كىشى تەاتردىڭ ءبيشىسى مارينا لەبەدەۆا، پيانيستكا، ديريجەر ماريانا لەر جانە ايگىلى قازاقستانداعى تيۋز-دى اشقان ناتاليا ساتس بولدى. ولار ءوز بىلگەندەرىن، تاجىريبەلەرىن وسى ءوڭىردىڭ حالقىنا ارنادى. بويىنداعى تالانتتارىن شاما شارقى جەتكەنشە ايامادى. جالپى تالانت، دارىن دا كىشىگىرىم كۇن ىسپەتتەس. كۇن ادامدى ساۋلەسىمەن جىلىتسا، تالانت- ادام جانىن جادىراتادى. كوكىرەگىنە نۇر قۇيادى. مىنە ونەردىڭ قۇدىرەتى وسىندا. رىمبالانىڭ ىستەگەن قىزمەتىن— وسى ولكە بىلەدى. ادامنىڭ باسى — اللانىڭ دوبى دەمەكشى. تاعدىردىڭ سۋىق جەلى ايداعان الگىندەي ازاماتتار ءىز قالدىرعان وڭىردە ونەر تۋىن جوعارى كوتەرۋ قيىن دا، جاۋاپتى شارۋا-تىن. ال، رىمبالا وسى جۇمىستى ادال، ءارى ابىرويمەن اتقاردى.

«قۇتتى قوناق كەلسە، قوي ەگىز تابادى» دەمەكشى، رىمبالا ىستەگەن جىلدارى قاراعاندى وبلىسى بويىنشا ونەر وشاقتارى كوپتەپ اشىلدى. اتاقتى تاتتىمبەت اتىنداعى ۇلتتىق اسپاپتار وركەسترى، كامەرالىق وركەستر،«مەرەي»، «اۋەن» انسامبلدەرى، «ارقا سازى» فولكلورلىق ءانسامبلى، «اققۋ» بيشىلەر ءانسامبلى ت.ب. ۇجىمدار. اسىرەسە، 1988 جىلى اشىلعان قازاق ۇلت اسپاپتار وركەسترى. بۇل كەز كولبين دەگەن سۇمپايىنىڭ قازاقستاندى باسقارىپ تۇرعان كەزى. 1986 جىلى جەلتوقسانداعى بۇرق ەتە قالعان قازاق جاستارىنىڭ ءىسى جەر جاھانعا جاريا بولا باستاعان كەزەڭ. ءبىزدىڭ زيالى قاۋىمدى ەزىپ، شانشىعان كرەملدىڭ ۋاقىتى. وسىنداي ەل باسىنا كۇن تۋعان كەزەڭدە اتپال ازامات، جاستاردىڭ سۇيىكتى ساردارى بولعان قۋانىش سۇلتانوۆتىڭ «جەر اۋدارىلىپ»، سارىارقا تورىنە كەلگەن ۋاقىتى. ماڭايىنا قاتال دا، مادەنيەت پەن ونەردى رۋحانيات پەن سپورتتىڭ جاناشىرى قۋانىش سۇلتانوۆ بۇل وڭىردە دە كوپتەگەن ىسكە مۇرىندىق بولدى. باسىندا 28 ادامنان تۇراتىن وركەستر، كەيىن اكادەميالىق ۇلتتىق اسپاپتار وركەسترى بۇل كۇندە ۇلكەن ونەرورداسىنا اينالعانىن كوزى اشىق جان ءبىلۋى ءتيىس. ءيا، بۇل وتە قىزىقتى دا، قاۋىرت كەز ەدى. وركەسترگە ديريجەرلىققا الماتىداعى قۇرمانعازى اتىنداعى كونسەرۆاتوريانىڭ تۇلەگى دۇيسەن ۇكىبايدى شاقىردى. جەر-جەردەن ارتيستەردى شاقىرۋ، ولارعا پاتەر، اسپاپتارمەن قوسا ساحنالىق كيىم تىگۋ ايتۋعا عانا وڭاي. ەڭ نەگىزگىسى — ءوز شىعارماشىلىعى بار، ءوز تاعدىرى بار تولىققاندى وركەستر جاساۋ كەرەك ەدى. رىمبالا بولسا وسى جاۋاپكەرشىلىكتى نارداي كوتەرگەن. وركەستردىڭ تۇساۋكەسەرىنە ب.تولەگەنوۆا، ە.سەركەباەۆ، ش.قاجىعاليەۆتەردىڭ كەلۋى، باتالارىن بەرۋى ۇلكەن ابىروي بولدى. سول سياقتى وبلىس مادەنيەت باسقارماسىن باسقارعان ماقات رىمجانوۆتىڭ كەزىندە اشىلعان تەمىرتاۋداعى مۋزىكالىق كومەديا تەاترىن قاراعاندىعا كوشىرۋ جونىندە شەشىم قابىلدانعان بولاتىن. ال رەسپۋبليكاداعى جالعىز مۋزىكالىق كومەديا تەاترىنىڭ اياعىنان تىك تۇرىپ كەتۋىن قاداعالاۋ رىمبالا كەنجەبالاقىزىنىڭ موينىندا بولاتىن. ءتىپتى وسى ۇجىمدى«اكادەميالىق» اتاعىنا ۇسىنعاندا سول كەزدەگى مينيسترلىكتە باسشىلىق ەتكەن دۇيسەن قاسەيىنوۆ رىمبالانىڭ ۇسىنىسىن قولداپ، تەاتر «اكادەميالىق» اتاعىنا يە بولدى.قىتاي، تۇركيا، رەسەي، قىرعىزستان، ءازىربايجان، وزبەكستان، بەلارۋسسيا، ۋكراينا، تاتارستان سياقتى ەلدەرگە دەيىن گاسترولدىك ساپارلارعا بارۋى مادەنيەت باسشىسىنىڭ كوزگە كورىنبەس ەڭبەگى دەۋگە بولادى.
جالپى ونەرگە مەتسەنات كەرەك پە؟

اقان سەرى، بالۋان شولاق، ءبىرجان سال، ەستاي، امىرە، جاياۋ مۇسا، يمان ءجۇسىپ، قۇلتۋما، ۇكىلى ىبىرايلار مەتسەناتسىز-اق ءومىر كەشتى دەرسىز. ءيا.. الايدا ول زامان باسقا دا، قازىرگى كەزەڭ باسقا. اسىرەسە ۇجىمدىق، كوللەكتيۆتىك ونەر وردالارىندا ۇيىمداستىراتىن ءبىر ادام بولماسا، ەشكىمنىڭباسى بىرىكپەيدى. انسامبل، فيلارمونيا، سيمفونيالىق، دجاز وركەسترلەرى، ءان، بي انسامبلدەرى، تەاترلار، تسيرك، وپەرا، حور... ءار ۇجىمنىڭ تۆورچەستۆالىق دەڭگەيى، بەت-بەينەسى،ياعني رەپەرتۋارى، دەكوراتسياسى، كيىم-كەشەگى، رەكۆيزيتى، افيشا، پروگرامماسى قالا بەردى ولاردىڭ گاسترولدىك ساپارى... تىزە بەرسە تولىپ جاتىر. مىنە جاقسى ۇيىمداستىرعىش، مەنەدجەر باسشى وسىلارمەن اينالىسادى. ونىڭ ۇستىنە ءاربىر ۇجىمدا جاقسىلىقتى كورمەيتىن، ءىشى تار قىزعانشاق، تالانتى تومەن، ويى دا، بويى دا پاكەنە پالەلەر بولادى. ال جاقسى باسشى وسىلاردىڭ تىگىسىن جاتقىزىپ، ءبارىن بىردەي ۇستايدى. مىنە، رىمبالا وسىنداي جان.

ءبىر كەزدەرى دۇرىلدەپ تۇرعان س.سەيفۋللين اتىنداعى قازاق دراما تەاترى دا قۇلدىراپ، توزىپ تۆورچەستۆالىق توقىراۋعا تۇسە باستاعان كەزىندە رىمبالانىڭ ەڭبەگى وراسان. قاراعاندىدا تەاتر ءۇشىن قيىن كۇندەر بولعانىن بۇگىندە ەشكىم بىلمەيدى. تەاترعا ۇشان تەڭىز ەڭبەك سىڭىرگەن ەرسايىن تاپەنوۆ ىرگەتاسىن قالايتىن جاڭا تەاتر اشىلۋىن ويلاپ، پاۆلودار وبلىسىنا باس رەجيسسەر بوپ كەتتى. جانە جاي كەتكەن جوق ساكەن تەاترىنىڭ بىلدەي-بىلدەي ارتيستەرىن وزىمەن بىرگە الا كەتتى.«جىعىلعانعا جۇدىرىق» دەمەكشى ىرگەدەن اشىلعان تسەلينوگرادتاعى جاڭا تەاترعا دا جاقىپ وماروۆ ءبىراز ارتيستەردى شاقىرىپ الىپ كەتتى. نە ديرەكتور جوق، نە باس رەجيسسەر جوق... قازاق تەاترى جابىلۋدىڭ الدىندا قالدى. تامىرىن سوناۋ وتكەن عاسىردا، اشارشىلىق كەزدەرىندە ياعني 1932 جىلى قالانعان قارا شاڭىراقتىڭ ورتاسىنا قۇلار كەزى بولعان قيىن ءسات. ارقانىڭ قارا شاڭىراعى قۇلاسا، وندا قارا ورمانداي قايىسقان مىنا ءدۇيىم ەلگە نە بەتىمەن قاراماق؟ رىمبالا سول كۇندەرى كوز ىلمەي، تاڭدى تاڭعا ۇردى. كەزىندە وسى تەاتردا ىستەگەن العاشقى قارلىعاشتار، ساحنا شەبەرلەرى ج.شاشكينا، م.ابدىكارىموۆ، ءا.شايمەردەنوۆ، ت.جاباەۆ، ز.جاقىپوۆ، ا.ىبىراەۆ جانە تەاترىمىزدا تۇساۋى كەسىلىپ، قاناتتانعان قازاقستاننىڭ حالىق ارتيستەرى مۇلىك سۇرتىباەۆ، راحيا قويشىباەۆا، ءانۋار مولدابەكوۆ، قارعاش ساتاەۆ، اسيا ابىلاەۆا باستاعان قانشاما دارىندىعا ونەردىڭ باستاۋى دا، سۇرلەۋى دە بولعان ەستى ساحنا، ەسىل ساحنا... «9 اكتەر قالعان قازاق تەاترى تەاتر بولمايدى، ورىس-قازاق ترۋپپاسىن قوسامىز» دەپ جوعارى جاقتاعىلار، ياعني وبلىس باسشىلارى شەشىم قابىلدايدى. رىمبالا وسىنداي قينالعان ساتتەردە بۇرىننان بىلەتىن ونەردەگى دوسى داۇلتتىق رۋحانياتتىڭ جاناشىرى مادەنيەت مينيسترلىگىندەگى اشىربەك سىعايعا تەلەفون شالادى. ءمان جايدى ايتقان. اشەكەڭ دە قينالىپ تۇر ەكەن. اقىرى سول كەزدە وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسىنا قارايتىن ونەر ۋچيليششەسىنەن /قازىرگى تاتتىمبەت اتىنداعى ونەر كوللەدجىنەن/ رىمبالا كەنجەبالاقىزى اكتەر ءبولىمىن اشۋعا بەل بايلادى. وبلىسىمىزداعى تالانتتى، دارىندى بالالاردى تەاتردىڭ بەلدى اكتەرلەرىمەن ىرىكتەپ، ۋچيليششەدە ساباق بەرۋلەرىنە جول اشىپ، بولاشاق تەاتر اكتەرلەرىن دايىنداۋعا كىرىسىپ كەتەدى. بۇگىنگى تاڭداعى تەاتردىڭ ورتا بۋىن تاڭداۋلى اكتەرلەرى – قاراعاندىۋچيليششەسىنىڭ العاشقى تۇلەكتەرى. قاراعاندىعا كۇيەۋ بالا، تالدىقورعاندا رەجيسسەر بوپ جۇرگەن الىمبەك ورازبەكوۆتى تەاترعا شاقىردى. بار بولعانى 9-اق ءارتيسى قالعان ساكەن تەاترىن وبلىس باسشىلارىنىڭ قولداۋىمەن وسىلاي ساقتاپ قالدى. بۇل وماربەكوۆانىڭ ونەر دەسە «وتقا تۇسسە جانبايتىن، سۋعا سالسا باتپايتىن» باتىر قىز ەكەنىن كورسەتكەن كەزى. ول كەلە سالا تەاتردىڭ وسۋىنە، ونىڭ شىعارماشىلىق شىڭدالۋىنا ۇلكەن زور ەڭبەك ەتتى. وبلىستىق مادەنيەت باسشىسى رىمبالا وسى ءساتتى پايدالانىپ رەسپۋبليكالىق تەاتر فەستيۆالدەرىن وتكىزە باستادى. سول جىلداردا اۋىلداعى كلۋب، كىتاپحانا، مادەنيەت ورتالىقتارىنىڭ قيىن كەزەڭى ەدى. سول كەزدەگى ۇكىمەت باسشىسى قاجىگەلديننىڭ قاۋلىسىمەن ءبىر كەزەڭدەردە جابىلىپ قالعان اۋىلداعى كىتاپحانالار مەن مادەنيەت ۇيلەرىنە رىمبالا باستاپ، اۋدان باسشىلارى مەن جاناشىر حالقىنىڭ ارقاسىندا قان جۇگىرتە باستادى. اۋدان ورتالىعىندا، اۋىلداردا مادەنيەت ۇيلەرى، كلۋبتار، كىتاپحانالار قايتا جاڭعىرعان سايىنرىمبالا قۋانىشقا سىيماي جۇرەتىن. الايدا قازاق پەن ورىس تەاترىنىڭ ءبىر شاڭىراقتا بولۋى دا ۇلكەن پروبلەما ەدى. وبلىسقا جاڭا كەلگەن جاس جىگىت نۇرلان نىعماتۋلينگە وسى ماسەلەنى ايتقان. نۇرلان وسى ءوڭىردىڭ تۋماسى. كومسومولدا شىنىققان قايراتتى پاتريوت جىگىت ەلباسىنىڭ وسى وڭىرگە كەلگەنىن پايدالانىپ رۇقساتىن الدى. تەاتردىڭ سالىنعان جەرى دە قالانىڭ قاق ورتاسىنداعى بۇحار جىراۋ پروسپەكتىسىندە. اكىمشىلىك كەزىندە جەكەمەنشىككە ءوتىپ كەتكەن جەردى الۋدا وڭاي شارۋا ەمەس-ءتى. الايدا ءسوزى دە، كوزى دە وتكىر نىعماتۋلين ايتقانىندا تۇرىپ ءبىر جارىم جىلعا جەتپەس كەزەڭدە ءزاۋلىم تەاتردى وسىندا سالدى. بۇل دا رىمبالانىڭ ەڭبەگى دەۋگە بولادى. ءبىر قىزىعى جاڭا تەاتردىڭ عيماراتىنىڭ الدىنا ساكەننىڭ ءساندى دە، ادەمى ەسكەرتكىش بوي كوتەردى. بۇنىڭ دا ءمانى بار ەكەنىن مەن كەيىن ءبىلدىم. كەزىندەگى «زوبالاڭ كەزدەرى» ساكەندى ۇستاپ تۇرمەگە جاپقاندا ءدال وسى ەسكەرتكىشتىڭ جانىنداعى جەرتولەدە وتىرعان ەكەن. ۋاقىت شىركىن تورەشى – ءار نارسەگە ادىلدىكپەن ءۇن قاتادى. بۇل تەك سەيفۋلليننىڭ قايتا ءتىرىلۋى ەمەس - بۇل قازاق رۋحانياتىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ، ادەبيەتىنىڭ ادىلدىككە قول سوزعان، جەتكەن شاعى-تىن. ارينە بۇنداي قۋانىش وزىنەن-ءوزى كەلمەيتىنى حاق. ارتىنان ىزدەيتىن، جوقتايتىن جاناشىرلارى بولۋى ءتيىس. ال، رىمبالا بولسا ناعىز وسى ىزدەۋشى، سۇراۋشى، جوقتاۋشى باسشى بولدى.

ءوز باسىم رىمبالا كەنجەبالاقىزىن كەش تانىدىم، ءبىلدىم. «ءانشىنىڭ وزىنەن بۇرىن قۇلاعى تۋادى» دەمەكشى، رىمبالا جايلى اڭگىمەنى بۇرىن ەستيتىنمىن. ورىسشا، قازاقشاعا بىردەي، ورتا بويلى، يمان ءجۇزدى اپام ادامدى بىردەن باۋراپ الاتىن كىسى ەكەن. رىمبالا كەنجەبالاقىزىنىڭ تۇسىندا قازاق ونەرىنىڭ ءىرى تۇلعالارى، ءانشى-اقىن، سازگەر مەن ساڭلاقتار سارىارقاعا اعىلىپ تۇراتىن. اسىرەسە، روزا باعلانوۆا، ەرمەك سەركەباەۆ، بيبىگۇل تولەگەنوۆا، يليا جاقانوۆ، باكىر تاجىباەۆ، ەسكەندىر حاسانعاليەۆ سياقتى ۇلكەن اعا-اپكەلەرىنەن باستاپ، يوسيف كوبزون، لەۆ لەششەنكو، سوفيا روتارۋ سياقتى جۇلدىزدار تالاي مارتە وسى وڭىرگە ونەرلەرىن پاش ەتىپ قايتقان قوناقتار. اسىرەسە، اتى الەمگە ءماشھۇر سۆەتوسلاۆ ريحتەردى قاراعاندىعا شاقىرۋى. رىمبالا سول كەزدە ريحتەردىڭ كەلگەنىنە قاتتى قۋاندى. ۇلى مۋزىكانتتىڭ شىعارماشىلىق تالانتى، دارىنى ءبىر الەم بولسا، ونىڭ قاراپايىمدىلىعى – ءتىپتى، ورىن تىلەپ تۇرعان ءبىراز كورەرمەندى ساحناعا شىعارۋى دا ۇلكەن مەكتەپ، تاجىريبە ەكەنىنە كوزى جەتتى.

بۇگىندە ۇلىتاۋ وبلىسى بولىپ قايتادان اشىلعان جەزقازعاندا وزىندىك ەرەكشەلىگىمەن قازاق حالقىنىڭ ماقتانىشى قازاق مۋزىكالىق دراما تەاترى بار. كەزىندە تورعاي وڭىرىنە سوناۋ موسكۆادان كەلگەن ءبىر توپ جاستار اشقان. دۇرىسى ول تەاتردىڭ اشىلۋىنا تىكەلەي مۇرىندىق بولعان وزبەكالى جانىبەكوۆ. قازاق ەلىنىڭ مادەنيەتىنىڭ، ونەرىنىڭ، رۋحانياتىنىڭ شىراقشىسى وزاعاڭ ەكەنىن بۇگىندە بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى. جەزقازعان وبلىسىن جاپقان جەرتەسەر جەكسۇرىندار ونەر وردالارىن دا قيراتا باستادى. مىنە وسى كەزدە وماربەكوۆا شىرىلداپ تۇرىپ الدى. ويتكەنى قالاداعى جالعىز قازاق تەاترى جابىلسا ونەردىڭ دە سورى قاينايتىنى حاق بولاتىن. ءاربىر وبلىس اكىمى اۋىسقان سايىن رىمبالانىڭ ايتاتىن ەڭ ۇلكەن ءوتىنىشى سەراعاڭنىڭ تەاترىن جاپقىزباۋدى سۇرايتىن. مىنە، بۇگىندە سەركە قوجامقۇلوۆ اتىنداعى قازاق تەاترىنىڭ شىن جاناشىرى بولعان، شىراقشىسى دا بولعان وسى اپايىمىز رىمبالا.

ارقانىڭ مادەنيەتى مەن ونەرىنىڭ وركەندەۋىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقان قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، «پاراسات» وردەنىنىڭ يەگەرى، قاراعاندى قالاسىنىڭ جانە قارقارالى اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى رىمبالا كەنجەبالاقىزىن كوپ جۇرت «ءوزىمىزدىڭ مادەنيەت ءمينيسترىمىز» دەپ اتايدى. كەزىندە مادەنيەت ءمينيسترى بولعان ەركەعالي راحماديەۆ پەن ءمينيستردىڭ ورىنباسارى اشىربەك سىعاي رەكەڭدى ءمينيستردىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنە شاقىرعاندا، رىمبالا كەنجەبالاقىزى قازىنالى قاراعاندىسىن بيىك لاۋازىم تاعىنا ايىرباستاعىسى كەلمەدى. رەكەڭە «ونەردىڭ ۇلپانى» دەپ ات قويىپ، ەرەكشە قۇرمەتتەگەن دە سول سىرباز دا، سۇڭعىلا اشەكەڭ ەدى.
قاراعاندىداعى بىردەن-ءبىر مەملەكەتتىك «سارىجايلاۋ» كينوتەاترىنا جەتەكشىلىك ەتىپ وتىرعان سوڭعى جىلدارى رەكەڭ دامىپ كەلە جاتقان قازاق كينويندۋسترياسىنىڭ ونىمدەرىن، ش.ايمانوۆ اتىنداعى كينوستۋديا فيلمدەرىن ناسيحاتتاپ، قازاق تىلىندە تانىستىرۋعا ايرىقشا ۇلەس قوسۋدا. قازىر سارىجايلاۋ ءجاي عانا كينوتەاتر ەمەس، كوپشىلىكتىڭ كەلىپ دەمالاتىن، ورتا تاۋىپ، سىرلاساتىن، ءتىپتى ارداگەر اپا-اتالاردىڭ كوڭىل كوتەرىپ، بي بيلەپ، ءان شىرقايتىن شۋاقتى شاڭىراعىنا اينالعان.

وتكەن جولى عالامتورداعى ءبىر كورىنىس ءالى كوز الدىمدا. دارىلداعان، لاپىلداعان ۇلكەن كومباين سايىن دالادا شاڭى بۇرقىراپ ەگىس ورىپ كەلەدى. ال، بوزداعان بوزتورعاي كىشكەنە بالاپاندارىنا بۇتكىل مىنا الەمنەن پانا سۇراپ شىرىلداپ جاتىر. «زۇلمات» تراكتوردىڭ الدىندا ساراۋىز بالاپاندار قوناقتاعان ۇياسىن قاۋىرسىن قاناتىمەن جابۋعا تىرىسادى. نەتكەن قۇدىرەت! نەتكەن ماحاببات! نەتكەن انالىق ۇلى كۇش! انا ماحابباتى! ءبىزدىڭ رىمبالا كەنجەبالاقىزىن مەن كەيدە وسى بوزتورعايعا ۇقساتامىن. ونەردىڭ جاناشىر بوزتورعايى وماربەكوۆا...
امان بولىڭىز!

پروفەسسور، تەاتر جانە كينو رەجيسسەرى
تالعات تەمەنوۆ

Abai.kz