ايگىلى قولباسشى شىڭعىس حاننىڭ ءومىرى مەن اتا تەگىنە، تۇلعالىق كەلبەتىنە قاتىستى ايتىلار اڭىز-ءاپسانالار لەگى تولاستاعان ەمەس. قاھارلى قاعاندى ءوز ۇلتىنا تەليتىندەردىڭ ءسوز تايتالاسىنا تۇسكەنىنە سەگىز عاسىردىڭ ءجۇزى بولىپتى. سولاردىڭ ىشىندە: شىڭعىس حان – موڭعول دەۋشىلەردىڭ دە، كەرىسىنشە شىڭعىس حاندى تۇركىتىلدەس تايپالاردان تارايتىن قازاق ەتىپ كورسەتەتىندەردىڭ دە ءباسى باسىم. قوس تاراپ تا ءوز ۋاجدەرىنە سەنىمدى. وسىنداي سان الۋان تۇجىرىمداردىڭ ءبىرى رەتىندە تاريحشى الىمعازى داۋلەتحاننىڭ ماقالاسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.

تۇرىك-موڭعول حالىقتارىندا ۇقساستىق باسىم با، الشاقتىق پا؟

جەڭىلگەن حالىقتىڭ سورى قالىڭ، تاريحتى جازۋعا تاپسىرىس بەرەتىن جەڭگەن حالىق.

****

م.قويگەلديەۆ: ءبىر ۇلتتىڭ تاريحىن ەكىنشى ءبىر ەلدىڭ عالىمى جازا المايدى. قازاقتىڭ تاريحىن جازۋ ءۇشىن، سەنىڭ تەرىڭ كەنەسارىنىڭ تەرىسىندەي  بولۋى كەرەك. ...قازاقتىڭ تاريحىن قازاقتان اسىرىپ، وزگە ۇلت تاريحشىسى جازا المايدى. قازاقتىڭ ىشكى ءومىرىن قازاق تاريحشىسىنان ارتىق ەشكىم تۇسىنبەيدى.

****

سولاي ەكەنى راس. بىراق وسى ۋاقىتقا دەيىنگى تاريحشىلار مەن ادەبيەتشىلەر نازار اۋدارماي كەلگەن ەڭ باستى ماسەلە – موڭعول تايپالارى مەن تۇركى  تايپالارىن ءبىر-بىرىنەن بوتەن، جات حالىق ەتىپ كورسەتۋشىلەر دە، ۇلى قاعاندى تۇرىك ەدى دەۋشىلەر دە حالىقتاردىڭ ءبىر-بىرىنە ۇقساستىقتارى مەن بوگدەلىگىن ايىرىپ، اشىپ تۇراتىن باستى ولشەمگە مۇلدە نازار اۋدارماي بەلدەن باسا بەرەدى  اتالعان ەكى ەتنيكالىق توپتىڭ ارا جىگىن  اشىپ بەرەر باستى كريتەريلەر دەپ   نەلەردى اتاپ كورسەتۋگە بولادى؟ گرۋزين ەتىكشىسىنىڭ  بالاسى - (ورىستىڭ ۇلى كوسەمى) يۋ.ستالين بىزگە ءبىر ۇلتتى ەكىنشىسىنەن ايىرىپ كورسەتەتىن 4 ءتۇرلى ولشەم جاساپ بەرگەنىن ۇمىتپاعاندار ارامىزدا ءالى دە بارشىلىق. ول بويىنشا:  ءتىل بىرلىگى، تەرريتوريالىق بىرلىگى، ەكونوميكالىق بىرلىگى، مادەني-رۋحاني بىرلىگى بولۋى كەرەك ەدى. ءسويتىپ، ول كوسەم كسرو اۋماعىنان سىرت ەلدەردە ءبولىنىپ قالعان قازاق، قىرعىز، وزبەك، تاجىك، موڭعول ت.ب. شاشىراندىلاردى ەكى باسقا ۇلت – حالىق دەپ مويىنداتپاقشى بولىپ ەدى. ماونىڭ جويىمپاز ساياساتشىلارى مەن ساۋاتسىز تاريحشىلارى قىتايدىڭ جاساپ جاتقان الگى شاشىراڭدىلاردى (دياسپورا) ەكى ۇلت – ەكى حالىق دەپ سەندىرمەكشى بولعانىن بىلەمىز. ح-ءحىى عاسىرداعى موڭعول ۇستىرتىندەگى تۇرىك-موڭعولداردى   ستالين ولشەمىنە سالىپ تانىعىڭ كەلسە دە، بۇل حالىقتار ارسىندا ەرەكشە، بادىرايا كورىنىپ تۇرعان  جاتتىقتى اتاپ بەرە الماس ەدىك. ەگەر، اشالاپ، ناقتىلاپ قاراستىرار بولساق، ءبىز تومەندەگىلەردى كوپشىلىك تالقىسىنا سالىپ، وي جارىستىرۋعا شاقىرار ەدىك.

1. اتالعان حالىقتاردىڭ سالتىندا، ادام بالاسىنىڭ انا قۇرساعىندا پايدا بولعاننان باستاپ تۋعانعا دەيىن، ءسابيدى دۇنيەگە كەلتىرگەن سوڭ جاسالار ءداستۇرلى ىرىم-جىرىمدار «ات قويۋ، شومىلدىرۋ، بەسىككە سالۋ، قىرقىنان شىعارۋلاردان بىلاي قارايعى ادەت-عۇرىپتار، بالانى تاربيەلەۋ نىشاندارى مەن تەتىكتەرى، قۇدالاسۋ، كەلىن ءتۇسىرۋ، بەت اشۋ، كيىندىرۋ مەن جاساندىرۋلار، كەلىن مەن كۇيەۋدىڭ ەكى تاراپقا جاسالار قىزمەتى مەن ىزەتى ت.ب. جوسىندارىندا قانداي ۇقساستىق نەمەسە بوتەندىك بار دەپ ايتا الاسىزدار؟

2. ولگەن ادامدى جەرلەۋگە بايلانىستى ءداستۇرلى ىرىم جىرىمدارداعى وزگەشەلىكتەردەن نەلەردى اتاپ ايتۋعا بولادى؟

3. ەڭ باستىسى – اتالعان ەكى حالىقتىڭ ءدىنىي نانىم-سەنىمدەرىندە ورتاقتىق باسىم با، الدە الشاقتىق باسىم با؟

4. كۇنكورىسى، شارۋاشىلىعى، كاسىپتەرى قانداي بولعان ەدى؟

5. ءۇي تىرشىلىگى، تۇرعىن-جايى، كۇنكورىس قاينارلارىندا قانداي ورتاقتىق نەمەسە الشاقتىقتى اتار ەدىڭىز؟

6. ەل بيلەۋ، بيلىك جۇيەسى، اسكەري قۇرىلىمى، قارۋ-جاراقتارى قانداي بولعان؟

7. ەتنيكالىق – ۇلتتىق وزگەشەلىكتىڭ باستى شارتىنىڭ ءبىرى ءارا بىرەگەيى ءتىل بولعاندا، وسى ەكى حالىق قاي تىلدە، قاي جوسىندا، سويلەگەن ەكەن؟ قۇدا-جەكجات – اندا بولعاندا ولار بىربىرىمەن اۋدارماشى ارقىلى سويلەسكەن بە؟ الدە ولار ءبىر-ءبىرىن تۇسىنەتىن ورتاق ارالاس تىلدە سويلەسكەن بە؟

وسى سۇراقتاردىڭ بارىنە مەن وزىمشە جاۋاپ تاۋىپ، سارالاپ كورگەنىمدە مىناداي قورىتىندىعا كەلدىم:

موڭعول ۇستىرتىندە كورشىلەس،  ارالاس وتىرعان تۇركى-موڭعول تايپالارىنا ورتاق ەرەكشەلىكتەر رەتىندە  مىنالاردى اتاپ كورسەتەر ەدىم.

1. نايمان-كەرەي اراسىنا جاڭا تارالا باستاعان حريستياندىق سەكتالاردى ايتپاعاندا، بۇل ەكى حالىقتىڭ دىندىك، نانىم-سەنىمدەرىنىڭ وزەگى تاڭىرلىك – كوك پەن جەر، كۇن مەن اي، كيەلى اڭ-قۇستارعا جانە اتا-بابا ارۋاعىنا سىيىنۋ داستۇرىندە جاتىر. اتالعان ەكى ەتنوسقا وسىلاردىڭ ءبارى ء(سال عانا وزگەشەلىكتەرىن ايتپاعاندا) ورتاق. دەمەك، ءدىنى ورتاق دەگەنگە قارسى ايتارلارى بار بولسا ارىپتەستەرىم ايتا جاتار.

2. ولاردىڭ كۇنكورىسى، تىرشىلىگى ءتورت تۇلىك مالعا، ءتورت ماۋسىمدىق كوشى-قونعا تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن نازاردان تىس قالدىرۋعا بولمايدى.

3. ەكى حالىق تا ءسال وزگەشەلىكتەرىن ايتپاعاندا كيىز ۇيدە، اشىق اسپان استىندا ءومىر ءسۇردى.

4. ادامنىڭ تۋعاننان ولگەنگە دەيىنگى ءومىر مەن ولىمگە قاتىستى سالت-داستۇرىندە قانشالىق وزگەشەلىكتەرى بولعانى جونىندە قانداي زاتتىق قازب، جازبا دەرەكتەر بار؟ وسىناۋ اسا كۇردەلى ءارى ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەردى ايقىندايتىن سالت-سانا، ءداستۇر، عۇرىپ-ادەتتەردەن نەلەردى اتاپ كورسەتۋگە بولادى؟ بۇكىل شىعىس، باتىس جانە تۇركى عالىمدارى جازبالارىنان كەلتىرەر ناقتى دەرەك كوزدەرىنەن نەلەردى اتاي الامىز؟

5. قيات - بورجىگەندەر-بودانشار ۇرپاقتارىمەن قوڭىرات، نايمان، كەرەي، مەركىت، ۋاقتار اراسىنداعى قات-قابات قۇدالىقتار مەن اندالىقتار ءبىر-بىرىمەن ورتاق ءبىر تىلدە سويلەسكەنىنە نانباۋعا نەمەسە كۇماندانۋعا ەشبىر نەگىز جوق. قيسىن-لوگيكاعا جۇگىنگەندە دە سوڭعى ءتۇيىن ءسوز ءبىز ايتقانعا توقتايدى. ەندەشە ولاردا دىندىك، تۇرمىس-سالتتىق، كۇنكورىس، شارۋاشىلىق، ءھام تۇرمىستىق ورتاقتىقتاردىڭ ۇلەسى-سالماعى الدە قايدا باسىم دەگەن ءسوز.

شىڭعىس-موڭعول تاريحىن جان-جاقتىلى زەرتتەپ الدەنەشە توم جازعان پروفەسسور زاردىقان قيناياتۇلىنىڭ «شىڭعىس حان جانە قازاق مەملەكەتى» اتتى ەكى تومدىق ەنتسيكلوپەديالىق ەڭبەگىندە كەلتىرىلگەن 2080 سىلتەمەسى مەن تالداۋ، سارالاۋ قورىتىندىسىنا قارسى، ونى تەرىستەيتىن ءبىر ءىلىپ الار زەرتتەۋ ەڭبەگىن جازباعان، جازا دا المايتىن ءبىزدىڭ اۋەسقوي-اۋەيى تاريحشىلارعا نە ايتۋعا بولادى؟ ولار ءبىز  جوعارىدا اتاپ وتكەن سۇراقتارعا جانە ءبىزدىڭ ءتۇيىن سوزىمىزگە قارسى ناقتى جازبا، قازبا دەرەكتەرىن نەگە قولدانىسقا سالا المايدى؟

فاكتىنى ىسىرىپ قويىپ، فانتازياعا ەرىك بەرۋ كىمگە كەرەك؟

وسىنداي سۇراقتار مازالاعان اكادەميك تاريحشى مامبەت قويگەلديەۆتىڭ:  «...جازۋشىلاردىڭ فانتازياسى باسىمدىق الىپ وتىر. ولار قازىرگى دۇنيەتانىمدىق ولشەممەن تاريحقا باعا بەرەدى. شىڭعىس حان ءحىىى عاسىردىڭ تۇلعاسى، ءبىز ءححى عاسىردا ءومىر ءسۇرىپ وتىرمىز، مەنىڭشە شىڭعىس حاندى تۇرىك، بولماسا قازاق دەپ تانۋ – ۇيات. شىڭعىس حاندى الەمدىك كەڭىستىككە الىپ شىققان تۇرىكتەر. شىڭعىس حان تۇرىك تە، قازاق تا ەمەس، موڭعول.  راس. شىڭعىس حاننىڭ نەگىزگى قارسىلاسى تاتارلار بولدى» - دەپ جازۋعا حاقىسى بار سياقتى. ءدال وسىنداي ءۋاجدى ەكى تومدىق «شىڭعىس حان جانە قازاق مەملەكەتى» اتتى كىتاپتىڭ اۆتورى ز.قيناياتۇلى «شىڭعىس حاندى تۇرىك، قازاق دەگەنىمىز ۇيات بولادى. ول – موڭعول حالقىنىڭ تاريحي تۇلعاسى» -  دەپ تياناقتاعان بولاتىن.

ال ءبىزدىڭ اۋەيى-اۋەسقوي تاريحشىلار ەشبىر تاريحي دەرەك كوزدەرىنە سۇيەنبەي-اق داستارحان باسىندا نەمەسە وزدەرى ءارتۇرلى امال-ايلالارمەن توڭىرەگىنە جيناپ العان قوشامەتشىلەرىنىڭ قولپاش-ماداقتارىنا ماستانىپ، توم-توم تاريحسىماقتارىن بازارلاپ، قازاقستاندى شارلاپ ءجۇر. ەڭ وكىنىشتىسى - ءارى قۇرمەتتى تاريح عىلىمىن تالكەك ەتكەنىمەن قويماي، مامان تاريحشىلاردى «بۇلار ساۋاتسىز عالىمدار، شىڭعىس حاندى تۇرىك ەتۋگە قارسى ادامدار» - دەپ كۇستانالاۋدان ۇيالمايدى دا.

كگب گەنەرالى ەرجان يساقۇلوۆ پەن ەكونوميست – ەكس-مينيستر قۇلەكەەۆ مىرزالار قاراپايىم ەتيكانى بەلدەن باسا «تاريحشىلار ەشنارسە بىلمەيدى، قازاق تاريحىن بىزگە جازىپ بەرە المايدى. ءبىز سوندىقتان الەمدى شارلاپ، شەتەل ارحيۆتەرىن اقتارىپ، ءار ەل تاريحشىلارى بۇرمالاپ اۋدارعان  راشيد-اد-ءديننىڭ «جامي ات-تاۆاريح» (شەجىرەلەر جيناعى) قايتا اۋدارىپ «شىڭعىس حان» اتتى كىتاپتى باسپادان شىعاردىق. ەرتەرەكتە قازاق تاريحىن تاريحشىلار ەمەس، تىنىشباەۆ سياقتى ينجەنەرلەر، زاڭگەرلەر مەن دارىگەرلەر، پەداگوگتار جازعان بولاتىن. بۇگىنگى جاعدايدا دا سول تاريح قايتالانىپ وتىر» - دەپ شىرەنەدى. سونداعى قازاق تاريحىن جازىپ، ايدى اسپانعا شىعارعان وتانشىل تاريحشىلار دەگەنى حراپۋنوۆتىڭ قايىن اتاسى جازعان ءبىر ءدۇبارا كىتاپ، كوكتاڭدى دەگەن لاقاپ اتپەن ەكى توم، (قازاقشا، ورىسشا) ابەناەۆ دەگەن ورالمان اگرونوم جازعان بىرنەشە كىتاپ، «شىڭعىس حان» جۋرنالىن ساعالاعان ب.نۇرجەكەەۆ قاتارلى جازۋشىلار مەن جۋرناليستەر جازعان ماقالالار.  ەندى ەكى جىلدان بەرى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە وڭعار ناقىپ دەگەن ءبىر اۋەسقوي تاريحشى 3000 جىلدان بەرگى تاريحىمىزدى قوپارىپ، كۇللى قازاقتىڭ ءتۇپ-تۇقيان ءزاۋ-زاتىن قوڭىرات تايپاسىنان تاراتادى. قوڭىراتتى ەدىل-جايىق بويىنان قۇرعاقشىلىق اپاتىنان قۇتقارۋ ءۇشىن ۇدەرە كوشىرىپ، قيىر شىعىسقا اپارىپ ۇلى حۇن قاعاناتىن قۇرعىزادى تۇمان-مەتە قاعاندار دەگەنىمىز كەيىنگى وعىز-كوك تۇرىك، قالقاداعى قوڭىراتتار بولىپ، ودان  شىڭعىس حاندى تۋدىرىپ، ودان الپامىس باتىردى جيدەلى بايسىنعا باستاپ بارعان  ۇلى قوڭىرات ەلىن تاراتادى. شىڭعىس دەگەنىڭىز موڭعولداردىڭ «اتا بەيىتىندە – بۋرحان حالدۋندا  ەمەس، ۇلى تاۋداعى الاشا حان ەكەن. قازاق  تاريحشىلارى اۋداندىق گازەتتىڭ قىزمەتكەرى - مەكتەپ ديرەكتورى وڭعار ناقىپ اشقان وسى «ۇلى جاڭالىقتى» تاريحشىلار  الى تانىپ بىلمەي،  لاعىپ جۇرگەن كورىنەدى.

ال، جازۋشى بەكسۇلتان نۇرجەكەەۆ شىڭعىس حاندى ءوزىنىڭ التىنەمەلىندە تۋعىزىپ، قاس، كۇنەس، تەكەس وزەندەرى بويىندا ەسەيتىپ،  موڭعول دالاسىنا قاراي شەرۋلەتەدى.  بۇل جازۋشىمىز دا قازاق تاريحشىلارىنىڭ جۇمىسىنا كوڭىلى تولماي، 2000 جىلدىق تۇركىلەر تاريحىنا وزىنشە تۇرەن سالعىسى كەلىپ اۋرەلەنىپ جۇرگەنىنە ونشاقتى جىل بولىپتى.

ءسويتىپ، شىڭعىس حان ەلەسى 30 جىلدان بەرى قازاق دالاسىن كەزىپ جۇرگەن كورىنەدى. ەلەس قۋالاعان اۋەسقوي تاريحشىلار پوفەسسور زاردىحان قينايات، قارجاۋباي سارتقوجا، قويشىعارا سالعارا، تۇرسىنحان زەكەن، نىعمەت مىڭجاندار مەن تۇرىك-تاتار، ورىس تاريحشىلارىنىڭ توم-توم كىتاپتارىنا جۇگىنگىسى كەلمەيدى. ال، موڭعول-قىتاي، جاپون تاريحشىلارى مەن ەۋروپالىق  زەرتتەۋشىلەر سۇيەنگەن تاريحي دەرەك كوزدەرىنە جولامايدى. ناقتىلاپ ايتقاندا، وعان تىستەرى باتپايتىنىن مويىنداعىسى كەلمەي، اۋىزدان اۋىزعا، قولدان قولعا وتكەن قايداعى ءبىر اڭىز اڭگىمەلەرگە سۇيەنگەن اراب، پارسى تاريحشىلارىنىڭ  جازعاندارىن،  سول ەلدەر ارحيۆتەرىندە  ساقتالعان دەلىنگەن ءبىرلى-جارىم دەرەكتەردى مالدانادى.

مەن  وسى جاعدايلار جونىندە اڭگىمەلەسكەن كەزدەردە زاردىحان اعاعا – «ءسىز مىنا بەتىمەن كەتكەن تاريحشىسىماقتارعا  قارسى ماقالا جازىپ تاريحي شىندىققا، تاريحقا نەگە ارا تۇسپەيسىز» -  دەگەنىمدە ورنىنان تۇرىپ كەتىپ، تەرەڭ كۇرسىنىپ، شيرىعا:

- وي، الەكە-اۋ، مەن سونىڭ بارىنە جاۋاپ بەرەرلىك توم-توم كىتاپتار جازدىم عوي. ونى وقىماعان، نەمەسە وقىسا دا جۇرەكتەرىندە توقىماعاندارعا تاعى نە دەپ، نەنى تۇسىندىرە الامىن. مەن جازارىمدى جازىپ بولدىم. تاريحقا تالاسى بار باۋىرلارىم، مەنىڭ جازعاندارىما قارسى دالەلدى ۋاجدەرى بولسا نەگە اتاپ-اتاپ كورسەتىپ، مەنى ءسوز سايىسىنا شاقىرمايدى. ءوزىڭ دە بىلەسىڭ عوي، تاريح ويىنشىق ەمەس، ەرىككەننىڭ ەرمەگى دە ەمەس، جۇزشىلدىك پەن رۋشىلدىق ناۋقانمەن الىنا قالار قالقايما قورعان ەمەس قوي. تۇرىك-قازاق تاريحىن الەمدىك، وندا دا شىعىستىق تىلدەردى مەڭگەرگەن، تاريحي جازبا دەرەكتەردى ەركىن پايدالانا الار ناعىز وتانشىل ۇرپاقتارىمىز جازىپ شىعاتىنىنا كامىل سەنەمىن. تاريح تولقىنىنا شالا-پۇلا دايىندىقپەن كوز جۇما قويىپ كەتۋ اسا قاۋىپتى – بارىنە ۋاقىت تورەشى. تاريحشىلاردىڭ وتپەلى كەزەڭدەگى «بالالىق اۋرۋى» ءالى-اق وتە شىعا سالادى  دەپ، -  مەنى سابىرعا شاقىرعان بولاتىن.

«تەمۋچيندى تاريح ساحناسىنا الىپ شىققان موڭعولدار، ال كوككە كوتەرگەن - تۇركى حالىقتارى»

قادىرلى، قازاق زيالىلارى، كاسىبي جانە اۋەسقوي تاريحشىلار وسىدان 800 جىل بۇرىن ءومىر ءسۇرىپ، جارتى الەمدەگى  باستىنى ءيدىرىپ، تىزەلىنى بۇكتىرگەن ۇلى قاعاندى تۋدىرعان كىندىك اناسى دا، وردا شەجىرەشىلەرى جازىپ قالدىرعان جازبا دەرەك تە جوق ەكەنى، بىراق باعىندىرىلعان قىتايدىڭ قاعانعا قىزمەت ەتكەن ايگىلى كەڭەسشىلەرى مەن ءوزىنىڭ وردا كەڭەسشىلەرىنىڭ اقىل-كەڭەسىمەن جازىلعان  «ياسى» زاڭى، «التىن شەجىرەلەرى» ت.ب. جازبا مۇرالار، اسىرەسە، اراب، پارسى، ۆيزانتيا، ەۋروپانىڭ جيھانگەز بارلاۋشى-ساۋدەگەرلەرىنىڭ ايلاپ-جىلداپ ءجۇرىپ وتكەن جول سورابىن، جول بويىنداعى ەل مەن قالا، دالا جاعدايىن جازىپ قالدىرعان توپوگرافيالىق-گەوگرافيالىق، ەتنولوگيالىق دەرەك كوزدەرى شىڭعىس حاندى تۇرىك-قازاق-جالايىر، قوڭىرات-ءۇيسىن ەتكىسى كەلگەن جازارمانداردىڭ قالامىنا نەگە ىلىنبەيدى؟ ون مىڭداعان شاقىرىمدىق شالعايدا جاتقان، ۇلى دالانىڭ شەت پۇشپاعىنا دا اياعى تيمەگەن جالدامالى اراب، پارسى جازارماندارىنىڭ جازعاندارىنىڭ نەلىكتەن بىردەن ءبىر اقيقات رەتىندە قابىلدانۋى كەرەك؟ شىڭعىس حان تۋرالى توم-توم كىتاپسىماقتار جازعان جانە اراب، پارسى ءتىلىن قانشالىق بىلەتىنى دە بەلگىسىز بىرەۋدىڭ اۋدارماسىنداعى شاتاسقان تاريحتى نە ءۇشىن باس شۇلعىپ قابىلداۋىمىز كەرەك؟ الەمدىك 800 جىلدىق شىڭعىس حان مەن ونىڭ تۇرىكتەنىپ-مۇسىلماندانىپ كەتكەن حان-سۇلتاندارىنىڭ تاريحىن تەرىسكە شىعارا قويارلىق، ەسى دۇرىس ادامداردى يلاندىرا قويارلىق قانداي زەرتتەۋ-ەڭبەكتەرىن اتاپ  كورسەتە الادى ەكەن؟ جوعارىدا اتاپ كورسەتكەنىمىزدەي، موڭعول تاريحىن ەسكى-جاڭا ءتىلدى جەتىك بىلەتىن پروفەسسور زاردىحان مارقۇمنىڭ   سوناۋ 2012 جىلى جازىپ قالدىرعان: «شىڭعىس حاندى تۇرىك، قازاق دەگەنىمىز ۇيات بولادى، ول موڭعول حالقىنىڭ تاريحي تۇلعاسى» دەيتىن عىلىمي تۇجىرىمىن جوعارى باعالاعان زامانىمىزدىڭ زاڭعار تاريحشىسى اتى زاتىنا ساي ناعىز اكادەميك مامبەت قويگەلديەۆتىڭ «... ولار قازىرگى دۇنيەتانىمدىق ولشەممەن تاريحقا باعا بەرەدى. شىڭعىس حان – ءحىىى عاسىردىڭ تۇلعاسى، ءبىز ءححى عاسىردا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. مەنىڭشە شىڭعىس حاندى تۇرىك، بولماسا، قازاق دەپ تانۋ –ۇيات. شىڭعىس حان تۇرىك تە، قازاق تا ەمەس، موڭعول. راس، شىڭعىس حاندى الەمدىك كەڭىستىككە الىپ شىققان تۇرىكتەر. شىڭعىس حاننىڭ نەگىزگى قارسىلاسى تاتارلار بولدى» - دەگەن قورىتىندى پىكىرىندە تاريحي شىندىق بار دەپ بىلدىك. وسىندايدا ورىس تاريحشىلارىنىڭ «موڭعول-تاتار يگاسى»  دەپ عاسىرلار بويى زارلاپ كەلگەن ۋاجىنە ءبىزدىڭ تاريحشىلارىمىز اراسىندا دا ءالى كۇنگە بىرلىككە كەلگەن عىلىمي باعا جوق ەكەنى  ەسكە تۇسەدى ەكەن. ول ءوز الدىنا اڭگىمە.

ال، اتا جاۋى بولماسا دا، بەلدەۋ جاۋى بولعان موڭعولدىڭ تەمۋچينىن نەگە الەمدىك كەڭىستىككە  الىپ شىققان تۇرىكتەر ەدى دەگەندى كىم قالاي تۇسىنەر ەكەن؟ ءبىزدىڭ قازاق اۋەسقوي تاريحشىلارىنىڭ تاريحي ءھام دۇنيەتانىمدىق ورەسى، ءبىلىمى-بىلىگىنىڭ شالالىعى اقيقاتتان گورى، ايعاي دۇرمەككە، كوڭىل اۋانىنا، انىعىراق ايتقاندا كۇنى وتكەن رۋشىلدىق پەن جۇزشىلدىكتىڭ ۇنامسىز مۇڭكىمەسىنە ەلتىگەننەن باسقا ەش نارسە ەمەس بولاتىن. ولاردىڭ ءتيمۋچيندى تۇرىك-قازاق دەگەنى ايتىلا سالعان جاي ءسوز. ال، رۋ-تايپاعا تەلىپ ولەرمەندەنۋى ناعىز شىندىق بولاتىن.

ءبىزدىڭ ولاردىڭ تاريحي ءبىلىم-بىلىگى مەن تانىمدىق ورەسى جەتپەگەن دەگەندە ايتار ءۋاجىمىز مىناداي جونگە  نەگىزدەلەدى. ورىستىڭ كورنەكتى تاريحشىسى ۆاسيلي وسيپوۆيچ كليۋچەۆسكيدىڭ شەتەلدىكتەردىڭ ورىستار تاريحىن جازعاندارى تۋرالى: «...ولار رەسەيدىڭ ىشكى ومىرىنە تەرەڭدەپ كىرە الماعان جانە ەشقاشان كىرە المايدى. شەتەلدىك عالىتسمدار رەسەيدىڭ «سىرتقى تىرشىلىگىن» عانا قامتيدى، ال، «ىشكى ءومىرىن»تەك قانا ورىس تاريحشىسى، ورىس جازۋشىسى عانا تۇسىنەدى» دەگەن ورەلى ويىن شالعاي دالادا، ارالاس-قۇرالاس ءومىر ءسۇرىپ، بىردە تاتۋ، بىردە قاتۋ قاتىناستا بولعان كيىز تۋىرلىقتى موڭعول-تۇرىك (قازاق) تايپالارىنىڭ ارعى تاريحى تۇگىل ءحىى-ءحىىى عاسىرلارداعى ءومىر سالتى، ەل  بيلەۋ جوسىنى، دۇنيەتانىمى، اسىرەسە اسكەري قۇرىلىمى مەن ولاردىڭ قۇرامى جونىندە، ءدىني نانىم-سەنىمدەرى جونىندە بىلەرى مۇلدە شالا، افسانالىق دەڭگەيدە بولعانىنا كۇماندانبايمىز.

وسى ارادا ەجەلگى حۇن-تۇرىك قاعاناتتارى تۇسىنداعى اۋقىمدى اسكەري جورىقتار تاريحىنان بىرنەشە مىسال كەلتىرە وتىرىپ، ءوز وي-تۇجىرىمدارىمىزدى تياناقتاعىمىز كەلدى.

ب.ج.س. دەيىنگى 209-174 جىلدارى حۇن تاعىندا وتىرعان مەتە تاڭىرقۇتتىڭ حان پاتشاسىنا جازعان ايگىلى حاتىندا  تەرىستىك پەن باتىستاعى «...يۇزىلەردى،  كرۋرانا (پىشان), ءۇيسىن، حۋجيە (قىپشاق-وعۇز) ەلدەرىن جانە ولپرعپ كورشىلەس جاتقان 26 ەلدى باعىندىرىپ تۇگەلدەي حۇندارعا قوستىق. وسىلايشا بارلىق ساداقتى ۇلىستاردى ءبىر شاڭىراق استىنا توپتاستىردىق» (تاريحي ەستەلىك- 110 ورام), - دەپ جازعانىنان ەجەلگى اتا-بابالارىمىزدىڭ وتان، حالىق-ۇلىس جونىندەگى ۇعىم-تۇسىنىكتەرىن انىق اڭعارۋعا بولادى. وسىنداي دا  موڭعول-تۇرىك-تۇڭعىس-كيدان، قارا قىتايلاردىڭ  ار داۋىردە ءبىرىن-ءبىرى باعىندىرىپ قۇرعان ۇلكەندى-كىشىلى حاندىقتارى مەن قاعاناتتارى بيلەۋشىلەرى باسىپ العان جەرلەرىندەگى اسكەري قۇرامالاردى ولجالانعان ەر-ايەل بالا-شاعالاردى، ەرتە ورتاعاسىرلارداعى ەۋروپالىقتار مەن ۆيزانتيالىقتار، بەرىسى  ناپوليوندار   سياقتى جاپپاي قىلىشتان وتكىزبەگەن، نەمەسە قۇل بازارىندا ساۋدالاماعان. ارينە قاندى جورىقتاردا قىرعىنشىلىق بولماعان ەدى دەپ ەشكىم دە ايتا المايدى.

سوناۋ حۇن-ءۇيسىن، قاڭلى، تۇرىك قاعاناتتارى تۇسىندا جەڭىمپاز قاعان نەمەسە اسكەري قولباسىلار جەڭىلگەن جاقتىڭ ەركەك كىندىكتى ازاماتتارىن ءوز قۇراماسىنا قوسىپ الىپ، ۇلى جورىقتارىن جالعاستىرا بەرگەنىنە تاريحتان مىڭ سان دەرەك كەلتىرە الامىز. ارعى تاريحتى ايتپاعاندا بۋمىن قاعاننىڭ، ەستەمي قاعانداردىڭ العاش سوڭىنان ەرگەن 70-700 سەرىكتەرى قىسقا عانا ۋاقىت ارالىعىنا كوكتۇرىكتەر قاعاناتىن قۇرا سالا (550-552 ج.) ەستەمي «ون وق بۇدۇننىڭ ون شاد باسقارعان ون تۇمەن اسكەر قايدان پايدا بولا قالدى. سول ون شاد باسقارعان ەستەمي قاعان اتا جاۋى سانالعان جۋجان-كيدان حانىن ءولتىرىپ، 50 مىڭدىق حالقىن، اسكەرىمەن قوسا باتىسقا قاشىپ كەتكەن جاۋجان اسكەرىن قۋالاي قاپ تاۋىنا دەيىن بارىپ، ولارعا قامقور بولعىسى كەلگەن ۆيزانتيا كورولىنەن  «بۇلار  مەنىڭ قۇلدارىم ەدى.  ولار اسپانعا ۇشسا اياعىنان جەرگە كىرسە شاشىنان تارتىپ شىعارامىن. ەگەر ولاردى قولداۋىڭدى قويماساڭ، ءوزىڭنىڭ تاعىڭدى تالقاندايمىن»، – دەپ ەلشى  اتتاندىرادى. سونداعى، كاۆكازعا بارىپ ورنىققان بۇگىنگى داعىستاندىق اۋارلار (اۋىپ بارعان حالىق دەگەندى بىلدىرەتىن تۇركى ءسوزى) بولاتىن.

تونىكوك پەن كۇلتەگىن  باستاعان كەيىنگى تۇرىك قاعاناتىنىڭ 20 مىڭدىق شاعىن اسكەرى 50-60 مىڭدىق تۇركەش قاعاناتى اسكەرىن بوليسۋ-تاماق جازىعىندا تالقانداپ، بەرىلگەن «ون وق بۇدۇن» اسكەرىن  قوسىپ الىپ سوناۋ «تەمىر قاقپاعا» دەيىن جورتىپ، كەڭگەرەس-كەنەگەستەردى باعىندىرىپ ولجاعا باتىپ قايتپايتىن با ەدى؟

كەيىنگى قارلىق-قاراحاندار مەن قارا «قىتاي-لياۋ» حاندىقتارى، حورەزم حاندىعىن باعىندىرعان شىڭعىس اسكەرىنىڭ قۇرامىندا باتىسقا جورىق جاساعانى كەشەگى عانا تاريح ەمەس پە ەدى؟

تەمىرلان مەن ايگىلى سايد حانداردىڭ اسكەري قوسىندرى جونىندە دە سونى ايتۋعا بولادى.  اكادەميك  م.قويگەلديەۆتىڭ  تەمۋچيندى تاريح ساحناسىنا العاش كوتەرگەن موڭعولدار بولعانى، ال ونى الەمدىك داڭىققا بولەپ كوككە كوتەرگەن تۇركى حالىقتارى ەدى دەگەن پايىمى، سونداي تاريحي قالىپتاسقان دالالىق اسكەري-اكىمشىلىك ءھام رۋحاني جاقىندىقتارىنا بايلانىستى ايتىلعان.

وسىعىن دەيىنگى ايتقان عىلىمي-تاريحي تالداۋلارىمىزدى تۇيىندەي كەلە، شيرەك عاسىردان بەرى قازاقستاندى شارلاپ جۇرگەن شىڭعىس حان ەلەسىن، شالىقتاعان ەلەس قالپىندا قادىرىپ  (ەكى عاسىر ەۋروپا مەن ازيانى شارلاعان كوممۋنيزم ەلەسىنەن-ۇرەي-ۇركىنىنەن قۇتىلعانىمىزداي)  رەال ءومىر شىندىعىنا قول ارتقان ءجون سياقتى.

ءتۇيىن ءسوز: شىڭعىس حان ارعى مىڭ جىلدىقتاردى  ايتپاعاندا ءحى-ءحىىى عاسىرلاردا موڭعول ۇستىرتىندە ارالاس-قۇرالاس ءومىر سۇرگەن موڭعول-تۇرىك-قازاق رۋ-تايپالارىنا ورتاق تاريحي تۇلعا بولاتىن. مەن ءوز زەرتتەۋلەرىمە سۇيەنە وتىرىپ شىڭعىس حاندى «قازاق» دەپ اتاۋ –ۇيات» دەپ كەسىپ ايتۋعا دا، جوق، ول تەك «موڭعول» دەپ كەسە ايتۋعا دا بولمايدى. قالاي بولعاندا دا موڭعول تەمۋچين-شىڭعىس حان قازاق حالقىن ەل قىلىپ، قازاق حاندىعى شاڭىراعىن كوتەرگەن ۇلى حاندارىمىزدىڭ تۋعان اكەسى. كۇللى الەم تاريحشىلارى، ءبىزدىڭ اۋەسقوي  تاريحشىلارىمىزدان كورى ساۋاتتى  بولعانىنا  كۇماندانا المايمىز.

شىڭعىس موڭعول-قازاق-تۇرىك حالىقتارىنا ورتاق ۇلى تۇلعامىز دەگەندى جاتىرقاپ، موڭكىپ-توڭقىعاننان ەشنارسە دە وزگەرە قويماس.

ال، جازۋشىلار مەن اقىنداردىڭ ەركىن، شىعارماشىلىق فانتازياسى مەن وتانشىلدىق رۋحتى اسقاقتاتاتىن شابىتتى شالقۋلارىنا شاك كەلتىرۋدەن اۋلاقپىز. كوركەمدىك شىندىق پەن تاريحي شىندىق اراسىنا قىتاي قورعانىن سالۋعا دا مۇلدە بولمايدى دەپ قارايمىز.

ەڭ باستىسى – ساياسي جانە تار ءورىستى اسىرە ۇلتتىق ۇراندار ۇشىعىنان ساقتانۋىمىز، بۇل كۇندەرى ءتىپتى دە ماڭىزدى سياقتى.  دالەل-دايەككە سۇيەنگەن عىلىمي، سالاۋاتتى پىكىر الىسۋعا دايىنمىن. ساياسي ءارى كۇشكە زورلاي بەلدەن باساتىن  دۇلەيلىككە ايتارىمىز جوق.  تاريح، تاريحي تۇلعا تۋرالى ءسوز ايتقىسى كەلگەن ۇلكەن-كىشىلەردىڭ تاريحي دەرەككە سۇيەنىپ سويلەگەنىن قالار ەدىك.

الىمعازى داۋلەتحان

Abai.kz