سوڭعى مىڭجىلدىقتا موڭعۇلدار قۇرعان يۋان، مانجۇرلەر قۇرعان چىن يمپەرياسى قىتاي تەريتورياسىن كەڭەيتىپ، ەلىن تۇتاستىرىپ بەرگەنىمەن، قىتايلار «التىباقان الاۋىزدىقتان» كوز اشپاعان سورلى ەلدەر ساناتىندا كۇي كەشىپ كەلگەندى.

1949 جىلى، قىتايدا كوممۋنيستەر بيلىگى ورناعان سوڭ جۇرگىزىلگەن شيرەك عاسىرلىق ساياسي رەپرەسسيا ۇلت ەليتاسىن وتادى، اسىرا سىلتەۋ ناۋقانى سالدارىنان 50-60 مللليون ادام اشتىقتان قىرىلدى. 1976 جىلى ماو ولگەن سوڭ، بيلىككە دەن كەلىپ، باستى مىندەتى حالىقتىڭ قارنىن تويدىرۋ ەكەنىن ناقتى ءتۇسىندى دە، رەفورمانى بىرتىندەپ اۋىلدان باستاپ، كورپوراتيۆتىك «تايقازاننان» قۇتىلۋدى كوزدەدى. جەردىڭ پايدالانۋ قۇقىعىن ءار وتباسى مۇشەلەرىنىڭ سانىنا، جەردىڭ سورتىنا قاراي 30 جىل مەرزىمگە ءبولىپ بەردى. باس-اياعى 3-5 جىلدا ديحاندار ءوز ەڭبەكتەرىنىڭ جەمىسىن كورىپ، ادال ەڭبەكتىڭ ءدامىن تاتا باستادى. دەن رەفورماسىنىڭ ەكىنشى باسقىشى تەڭىز جاعالاۋى ايماعىنداعى قالالاردى ءتۇيىن ەتىپ، وندا ەرەكشە ەكونوميكالىق ايماقتار اشۋدى قولعا الدى. «ەسىكتى ايقارا اشىپ» شەتەلدەن ينۆەستورلار تارتۋدى قولعا الدى. ول ءۇشىن ينۆەستورلارعا ءتيىمدى زاڭدار قابىلداپ، قارجىسىن قورعاۋىنا، ءارى پايدا تابۋىنا كوزدەرىن جەتكىزدى. ەلدىڭ قارجىلىق ءھام كادرلىق رەسۋرستارىن وسى وڭىرگە شوعىرلاندىردى. دەن «الدىمەن ءبىر ءبولىم ادامدار بايىسىن، سونان سوڭ ولار باسقالارىن سۇيەمەلدەپ بايۋ جولىنا ءتۇسىرسىن» دەگەن ۇران تاستادى. وسىلايشا «ەرەكشە ايماقتار» ەل ەكونوميكاسىنىڭ لوكوموتيۆىنە اينالدى.

دەن قىتاي ەكونوميكاسىن دامىتۋ ءۇشىن، باتىس ينۆەستيتسياسىنىڭ، اسىرەسە، اقش-تىڭ ماڭىزىن تۇسىنەدى دە، اق ۇيمەن بايلانىس ورناتۋدى كوزدەدى. 1979 جىلى اقش-پەن رەسمي ديپلوماتيالىق بايلانىس ورناتىپ، بۇۇ-عا مۇشەلىككە قابىلداندى. اقش-تىڭ كوڭىلىن تابۋ ءۇشىن، كەڭەس وداعىنان الشاقتاپ، سول كەزدە اقش-تىڭ «جاۋى» سانالاتىن كوممۋنيستىك ۆەتنامعا قىسقا مەرزىمدى سوعىس تا اشتى. وسى ارقىلى اقش-تىڭ ۇلكەن سەنىمىنە كىردى. رەفورمانىڭ ءساتتى نە ءساتسىز بولۋى تىكەلەي كادرگە تىرەلىپ تۇرعان ءسات ەدى. اقش جىل سايىن مىڭداعان گرانتتار ءبولىپ، قىتاي جاستارىنىڭ ۇتقىر ماماندىقتار بويىنشا اقش-تا ءبىلىم الۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزدى. اقش قارجى ينستيتۋتتارى مەن حالقارالىق ۆاليۋتا قورى دا قىتايعا جەڭىلدەتىلگەن نەسيەلەر بەرۋىن كۇشەيتتى. سوڭى، اقش پەن تۇتاس باتىس ينۆەستيتسيالارىنىڭ قىتايعا اعىلۋىنا ۇلاستى. قىتاي ۇكىمەتى ينۆەستورلاردى تارتىمدى زاڭدارمەن قامتاماسىز ەتۋىن جالعاستىردى. ارزان ەڭبەك كۇشى، ۇلكەن نارىق - ىشكى-سىرتقى ينۆەستورلار ءۇشىن باس تارتۋعا كەلمەيتىن مۇمكىندىكتەرگە اينالدى. ناتيجەسىندە، قىتايدىڭ ءجىو-ءنىڭ دامۋى جىلىنا 10-13%-عا ءوسىپ وتىردى. كومپارتياعا باعىنىشتى ۇلتتىق كاسىپورىندار مەن قارجى ينستيتۋتتارىنان باسقا سالالارعا شەتەلدىكتەر ينۆەستيتسيا سالۋعا، اشىق جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىكتەر الدى. شاماسى، ون جىل وتكەندە، قىتاي «الەم فابريكاسى» اتاندى. 2001 جىلعا كەلگەندە، قىتاي ۇكىمەتى ۋادەلەرىن ءۇيىپ-توگىپ دسۇ-عا مۇشەلىككە ءوتتى. ياعني، دسۇ قىتايدىڭ نارىقتىق ەكونوميكاعا اينالماعانىن بىلە تۇرا، 15 جىلدىق بەيىمدەلۋ مەرزىمىن بەرىپ، ۇيىمعا مۇشەلىككە قابىلدادى. 2017 جىلى، دسۇ-نىڭ جۇرگىزگەن رەۆيزياسىنىڭ راتيجەسى بويىنشا «قىتاي ءالى نارىقتىق ەكونوميكالى ەل ەمەس» دەگەن قورتىندى جاسالدى. وسىلايشا، دسۇ-عا مۇشەلىككە قابىلدانعان قىتاي، الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە ارزان تاۋارلارىن جەڭىلدىكپەن، كەدەرگىسىز ەكسپورتتاپ، دوللارلىق ءتۇسىمىن كۇرت ەسەلەدى. ناتيجەسىندە، قىتايدىڭ شەتەل ۆاليۋتالىق رەزەرۆىنە 4 تريلليوننان استام دوللار جينالىپ، الەمدەگى ەڭ ۇلكەن شەتەل ۆاليۋتالىق قورىنا اينالدى. قىتايدىڭ ءجىو-ءى جاپونيادان اسىپ، الەمدىك ەكىنشى ەكونوميكاعا كوتەرىلدى. مىنە، وسىدان باستاپ قىتاي جۇيەسىنىڭ ىشتە بۇققان گەوساياسي امبيتسياسى سىرىتقا شىعىپ، «جال بىتە» باستادى.

1989 جىلى، قىتايدا دەموكراتيانى تالاپ ەتكەن ستۋدەنتتەر جانىشتالعاندا، پەكيننىڭ بۇل قارەكەتىن اقش باستاعان باتىس الەمى تىم قاتتى ايىپتامادى دا. اقش، قىتايدىڭ ساياسي جۇيەسى ەكونوميكالىق دامۋ ارقىلى جاپونيا مەن وڭتۇستىك كورەيا سياقتى ەۆاليۋتسيالىق جولمەن وزگەرەدى دەگەن ۇمىتتە بولدى. 2001 جىلعى اقش-تاعى 11 قىرىقۇيەك وقيعاسى، قىتاي مەن رەسەيدەگى ديكتاتورلىق جۇيەنىڭ كۇشەيۋىنە مۇمكىندىك تۋعىزدى. اقش-تىڭ گەوساياسي ستراتەگياسى وزگەرىپ، ازيا-تىنىق مۇحيتى ايماعىنان تاياۋ شىعىسقا باعىتتالدى. قىتاي مەن رەسەي، اقش-تىڭ «تەررورمەن» كۇرەس باستاماسىن قولداي كەتتى. بۇل ەكى ەل دە ەكى باعىتتاعى ناتيجەگە جەتتى: ءوز ەلدەرى ىشىندەگى ساياسي ءتۇيىن – مۇسۇلمان ازشىلىقتاردى «تەررور» ايدارىمەن «تارتىپكە» سالدى، ءارى باتىسپەن ەنەرگيا، شيكىزات، ساۋدا جاقتاعى ىسكەرلىكتەرىن ەسەلەدى. ال، باتىستىڭ العا ۇستار «ادام قۇقىعى، دەموكراتيا» اتتى اسىلگى باستى قۇندىلىقتارى كومەسكىلەندى. اقش-تىڭ 15 جىلعا سوزىلعان «تەررورمەن» كۇرەس ستراتەگياسىن ۇتىمدى پايدالانعان قىتاي مەن رەسەي «ەت الىپ، كۇش جيناپ» ۇلگەردى. «الەم قانشالىقتى استاڭ-كەستەڭ بولسا – بىزگە سونشالىق ءتيىمدى» دەيتىن پەكيننىڭ كوكتەن تىلەگەنى جەردەن تابىلدى. اقش قىتايمەن شارۋاسى بولمادى. قىتاي ورايدى ۇتىمدى پايدالاندى. قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ كۇرت كۇشەيگەنى سونشالىق، دامىعان ەلدەردىڭ ءىرىلى-ۇساق كاسىپورنى ەڭبەك كۇشتىڭ ارزاندىعى مەن نارىقتىڭ ۇلكەندىگى سەبەپتى باسەكەگە توزبەي بانكروتقا ۇشىرادى نەمەسە قىتاي جەرىنە كوشۋگە ءماجبۇر بولدى. دامىعان باتىس ەلدەرى مەن قىتاي سيام ەگىزدەي اجىراتۋعا كەلمەستەي پىتە ارالاسىپ ۇلگەردى. تۇتاس الەمنىڭ نەگىزگى تۇتىنۋ تاۋارلارى قىتايعا قاراپ قالعانداي كۇي قالىپتاستى. سوندىقتان دا قىتايدان ەندى باس تارتۋ ءجاي ساياسي شەشىم شەڭبەرىندە ىسكە اسا قويار شارۋا ەمەستى. باتىس ساياسي ستراتەگتەرى كوز الدىداعى پايدا مەن گلوباليزاتسيا ۇرانىنىڭ جەتەگىندە كەتتى. بۇگىنگى قالىپتاسقان جاعداي قىتاي مەن رەسەيگە ۇستانعان ستراتەگيالىق ساياساتتارىنىڭ قاتەلىگىن كورسەتۋدە. كەش بولسا دا گەوساياسي ستراتەگياسىنىڭ باعىتىن تاياۋ شىعىستان ءۇندى-تىنىق مۇحيتى ايماعىنا بۇردى. تۇتاس باتىس وركەنيەتىنىڭ ەندىگى ماقساتى - الەم تىنىشتىعىنىڭ باستى قاتەرىنە اينالعان قىتاي مەن رەسەيدى اۋىزدىقتاۋعا باعىتتالعانى بايقالادى.

وكىنىشتىسى، اقش-تىڭ شيرەك عاسىرلىق قولداۋى - قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ كۇرت كۇشەيتىپ، پەكين بيلىگىنىڭ ىشتە بۇققان امبيتسياسىن وياتتىپ جىبەردى. ەندى اقش-تىڭ قاباعىن باعاتىن، سىنىن ەسكەرەتىن قىتاي جوق. كەرىسىنشە قالاۋى بويىنشا، الەمگە قوجالىقتى اقش-پەن ءبولۋدى كوكسەي باستادى. بۇعان ەنەرگيا ەكسپورتىنىنىڭ بۋىنا «ماسايعان»، يمپەرلىك امبيتسياسى اسقىنعان رەسەيدى قوسار بولساق، اقش باستاعان باتىستىڭ تاپ بولعان قاتەرىنىڭ سالماعىن باعامداۋ قيىن ەمەس. اقش-تىڭ ەندىگى ءىسى - وڭىرلىك، الەمدىك قاۋىپسىزدىككە قاتەر ءتوندىرىپ وتىرعان قىتايدىڭ امبيتسياسىن قالاي توقتاتۋ بولاتىنى انىق.

قىتايدىڭ كۇشى ەكونوميكاسىندا. سول ەكونوميكاسىنىڭ تۇراقتى دامۋنىڭ باستى كەپىلى ەندىگى جەردە يمپورتتالاتىن ەنەرگياسىنىڭ قاۋىپسىزدىگى بولماق. قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ قوزعاۋشىسى بولىپ وتىرعان قاجەتتى شيكىزات پەن ەنەرگيا رەسۋرستارىنىڭ 70% شەتتەن يمپورتتالادى. سول ءۇشىن دە، ستراتەگيالىق رەسۋرستتارىنىڭ يمپورت قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ - قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ تاعدىرىن شەشپەك. وسى اسا ماڭىزدى ستراتەگيالىق باعىتتى ەرتە تۇسىنگەن قىتاي بيلىگى، ەنەرگيالىق يمپورت تاسىمال جۇيەسىن ءارتاراپتاندىرۋ جولىندا ۇلكەن تاۋەكەلدەرگە بارعان-دى. تومەندە، قىتاي ەنەرگيا يمپورت لوگيستيكالىق جۇيەسىنىڭ نەگىزگى باعىتتارى:

1. وڭتۇستىك تەڭىز باعىتى ارقىلى كەلەتىن ەنەرگيا تورابى. بۇل ايماقتىڭ قىتاي ءۇشىن گەوستراتەگيالىق ماڭىزى وتە زور. قىتاي شيكى مۇناي يمپورتىنىڭ 60%-ى مەن ساۋدا كەمەسىنىڭ 80%-ى وسى سۋ جولى، ياعني مالاكا بۇعازى (Strait of Malacca) ارقىلى تاسىمالدانادى. ماڭىزدىلىعى سونشالىق، ايماققا قوجالىق جۇرگىزۋ ءۇشىن شىعىس وڭتۇستىك تەڭىزدەگى كورشىلەرى: فيلليپين، يندونەزيا قاتارلى ەلدەردىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىن بەلدەن باسىپ، سولاردىڭ مەنشىگى نەمەسە ايماق ەلدەرىنە ورتاق سانالاتىن ارالدارعا قىتاي تاراپى جەتى جاساندى ارالدار تۇرعىزىپ، وندا اسكەري ينفراقۇرىلىمدار سالىپ تاستاعان. سوڭعى جىلدارى شىعىس وڭتۇستىك تەڭىزىنەن تابىلعان مول مۇناي قورى مەن باسقا دا بايلىقتار وڭىرگە دەگەن تالاس پەن باسەكەلەستىكتى كۇشەيتە تۇسۋدە. ستراتەگيالىق ماڭىزى وتە زور، قىتايدىڭ باستى ەنەرگيا، شيكىزات لوگيستيكا تورابى – مالاكا بۇعازىن (مالايزيا، يندەنەزيا، تايلاەت جانە سينگاپۋر ەلدەرىنەن وتەتىن) باقىلاۋ ءۇشىن بولاتىن ىقتيمال تالاس، قىتاي ءبيلىنىنىڭ مازاسىن كەتىرگەنى سونشالىق، بۇل توراپقا بالاما تاسىمال جۇيەلەرىن ىزدەۋگە ەرتە كىرىسكەن-ءدى. قىتاي ءۇشىن اسا ماڭىزدى بۇل توراپ - الەمدىك سۋداعى تاسىمالدىڭ 40%-ىن ۇستايدى. ايماقتاعى الەمدىك گەوساياسي تارتىستا اقش-تىڭ باقىلاۋىنا ءوتىپ كەتۋى مۇمكىن. تۇتاس ايماق ەلدەرىن قىتاي قىسىمىنا قارسى، قازىردىڭ وزىندە اقش جەلەپ-جەبەپ وتىر. ايماقتىڭ گەوساياسي تىزگىنىن ۇستاۋعا تالپىنىپ وتىرعان جاپونيا، ءۇندىستان مەن اۋستراليانىڭ امبيتسياسىن دا قاپەردەن شىرارماۋ كەرەك. بولاشاقتا بولاتىن گەوساياسي تارتىستار قىتاي ەنەرگياسىنىڭ تاسىمال قاۋىپسىزدىگىنە توتە قاتەر توندىرەرى بەلگىلى. سالدارىنان، قىتاي ەنەرگياسى داعدارىسىنا ۇشىرايدى. بۇل ەكونوميكانىڭ قالىپتى ءوسۋىن تەجەپ، كاسىپورىندار توقتاپ، جۇمىسسىزدىق كۇرت ارتىپ، قىتاي ەلىندە ساياسي كريزيسكە اپارماق. مىنە وسى ءۇشىن دە بالاما ەنەرگيا تاسىمال جۇيەلەرىن ورناتىپ، بەكەمدەپ الۋى قىتاي جۇيەسىنىڭ باستى جۇمىسىنا اينالعان.

2. وڭتۇستىكتە نەپال ارقىلى ءۇندى مۇحيتىن جالعاستىراتىن مۇناي-گاز قۇبىرلارى. مالاكا بۇعازى تاسىمال تورابىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنەن الاڭداعان پەكين بيلىگى، عاسىر باسىندا ەنەرگيا لوگستيكاسىنىڭ بالاما تورابىن ارتاراپتاندىرۋعا ءمان بەرە باستادى. ىلگەرىندى-كەيىندى شىعىس-سولتۇستىكتە رەسەيدەن، وڭتۇستىكتە نەپال مەن پاكىستاننان، باتىس-سولتۇستىكتە قازاقستاننان قۇرلىقتاعى قۇبىر ارقىلى شيكى مۇناي مەن تابيعي گاز تاسىمالىن ىسكە قوستى، قوسۋدا. شىعىس-وڭتۇستىكتەن مالاكا بۇعازى سۋ جولى ارقىلى مۇناي تاسيتىن نەگىزگى تورابىنىڭ جۇمىسىن جالعاسىپ جاتقانمەن، ونىڭ قاۋىپسىزدىگىنە دەگەن سەنىمسىزدىك - وڭتۇستىكتە نەپالدان مۇناي-گاز قۇبىرىن تارتۋعا تاۋەكەل ەتىپ، ءۇندى مۇحيتىنا شىعاتىن بۇل مۇناي-گاز قۇبىرىن سالۋعا 5 ملرد $ جۇمسادى. قۇبىر 2013 جىلى ىسكە قوسىلىپ، افريكا ەنەرگەتيكاسىن تاسىمالدايتىن، قىتايدىڭ ەنەرگيا تاسىمالىنداعى 4-ءىرى تورابى سانالۋدا. قىتاي-نەپال مۇناي-گاز قۇبىرى مالاكا بۇعازىن اينالىپ وتەتىن، قاۋىپسىزدىگى جوعارى، قىتايدىڭ گەوساياسي ىقپالىن كەڭەيتەتىن، ستراتەگيالىق بىرەگەي ينۆەستيتسيالىق جوبا سانالۋدا. ياعني، بۇل جوبا قىتايدى اقش-تىڭ تىنىق مۇحيتىنداعى ەنەرگيالىق قۇرساۋلاۋ قىسىمىنان جەڭىلدەتەدى.

3. وڭتۇستىكتەگى كورشىسى پاكىستانمەن ساياسي-ەكونوميكالىق جاقتا وتە تىعىز بايلانىستا. بۇنىڭ ناقتى مىسالى، قۇنى 46 ملرد $-دى قۇرايتىن، ۇزىنداعى 3 مىڭ كم تۇراتىن «قىتاي-پاكىستان ەكونوميكالىق كاريدورى» جوباسى. بۇل شي توراعا ۇسىنعان «بببج» ساياسي-ەكونوميكالىق جوباسىنىڭ ءبىر مىسالى عانا. وسى كاريدور ارقىلى قىتاي ءۇندى مۇحيتىنا شىعىپ، پارسى شىعاناعىنداعى ەنەرگيا كوزدەرىنە قول جەتكىزە الادى. وسى ماقساتتا پەكين بيلىگى پاكىستاننىڭ باتىسىنداعى Gwadar پورتىن ۇزاق مەرزىمگە جالعا الۋعا قول جەتكىزدى. قۇنى 3 ملرد $-لىق قاشقار-Gwador مۇناي-گاز قۇبىرى تارتىلۋدا. ىسكە قوسىلعان جاعدايدا، ەنەرگيانىڭ تاسىمال قۇنى 85%-عا تومەندەمەك.

4. باتىس-سولتۇستىگىندە قازاق-قىتاي مۇناي-گاز قۇبىرلارىنىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزى زور. 2009 جىلى ىسكە قوسىلعان شيكى مۇناي قۇبىرى جىلىنا قىتايعا 20 ملن توننا مۇناي جەتكىزسە، 2013 جىلى ىسكە قوسىلعان، جىلىنا ءبىر ملرد تەكشە مەتر گاز تاسىمالدايتىن، ورتا ازياداعى قازاقستان، وزبەكستان، تۇركىمەنستان گازىن قازاقستان تەرريتورياسى ارقىلى، ABC ءۇش قۇبىرمەن قىتايعا جەتكىزەتىن ۇلكەن نىسان، بىرەگەي ستراتەگيالىق جوبا.

5. ءسىبىر ايماعىنان مۇناي-گاز تاسىمالدايتىن قۇبىرلار. بۇگىندە، رەسەي قىتاي ءۇشىن ەڭ ۇلكەن مۇناي مەن گازدى ەكسپورتتاۋشى ەل. 2011 جىلى ىسكە قوسىلعان ءسىبىر-قىتاي مۇناي قۇبىرىنان تىس، 2019 جىلدان باستاپ جۇمىس ىستەي باستاعان، 55 ملرد $ ينۆەستيتسيا قۇيىلعان، ۇزىندىعى 3 مىڭ كم تۇراتىن گاز قۇبىرىنىڭ قىتاي ءۇشىن گەوستراتەگيالىق ماڭىزى وتە زور. بۇل قۇبىر ارقىلى باستاپقىدا جىلىنا 5 ملرد تەكشە مەتر گاز تاسىمالدانسا، جوبا تولىق اياقتالاتىن 2023 جىلعا جەتكەندە، جىلىنا 38 ملرد تەكشە مەتر گاز تاسىمالداناتىن بولادى. قىتايدىڭ رەسەي گازىنا سۇرانىسىنىڭ جوعارلىعى سونداي، 2014 جىلى الدىن-الا 30 جىلعا ارنالعان، قۇنى 400 ملرد $-لىق كەلىسىم دە جاساسىپ قويعاندى.

قىتايدىڭ كۇشى – ەكونوميكاسىندا، ونىڭ جانى – شيكىزات پەن ەنەرگيا دەدىك. يمپورتقا بايلانعان ەنەرگيا مەن شيكىزات ۇلەسى 70%-دى قۇرايتىنىن ايتتىق. قىتاي ۇكىمەتى ستراتەگيالىق ەنەرگيا، شيكىزات رەسۋرستارىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ۇلكەن قادامدار جاساعانىن دا جازدىق. ەل تىنىشتىعى ءۇشىن ەكونوميكاسىن تۇراقتى دامىتۋ، توقىراۋدان ساقتاۋ، ءوندىرىس وشاقتارىن توقتاتپاۋدان باسقا قىتاي ۇكىمەتىنىڭ امالى دا جوعىن جەتكىزدىك. قىتاي وسى ارقىلى عانا الەمدىك نارىقتاعى ۇلەسىن ساقتاپ، تۇراقتىلىقتى ۇستاپ تۇرا الماق. وسى ماقساتتا، 2013 جىلى 14 مامىردا، شي توراعا «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» ەكونوميكالىق جوباسىن ۇسىندى. «بببج» جوباسىنىڭ ءساتتى نە ءساتسىز بولۋى «قىتاي ارمانىنىڭ» ىسكە اسۋ-اسپاۋىن شەشپەك. قىتاي بيلىگى الەمدىك ۇدەرىستەردى قاداعالاپ، الەمدىك ءۇلى ىستەرگە ارالاسۋعا تىرىسۋدا. ءارى الەمدى اقش-پەن ءبولىسۋدى كوزدەي باستاعانىن بىلەمىز. دەگەنمەن، اتالمىش «بببج» جوبانىڭ قۇرىلۋىنان باستاپ وعان دەگەن قۇدىك-كۇماندار سەيىلگەن ەمەس. جوباعا بەرىلگەن ساراپشىلار باعاسىن جيناقتاپ كەلگەندە: «ەۋروپا نارىعىنا ەنۋ، ارتىق ونىمدەردى ەكسپورتتاۋ، ءيۋاندى الەمدىك ۆاليۋتاعا اينالدىرۋ، الەمدىك ەنەرگيا قورلارىنا قول جەتكىزۋ، اقش-تىڭ الەمدىك جەتەكشى ورنىنا تالاسۋ، سوڭىندا الەمنىڭ قوجاسى بولۋ» دەگەنگە سايادى. قىتايدىڭ «بببج» جوباسىن ساياسي-ەكونوميكالىق قاقپان دەۋشىلەر دە كوپ. بۇل جوبامەن بايلانىساتىندار نەگىزىنەن اۆتوريتارلى، جەمقورلىق جايلاعان ەلدەر. جوباداعى ەكى تاراپتىڭ سىبايلاس جەمقورلىعى - نىساننىڭ وزىندىك قۇنىن ارتتىرۋدا. تەندەردە مولدىرلىكتىڭ جوقتىعى، جوباعا شارتى بويىنشا قاجەتتى قۇرىلىس ماتەريادارىن قىتايدان تاسيتىنى، قورشاعان ورتاعا جەتكىزەتىن زالالى تب وسىلاردىڭ ءبارىن سارالاي كەلگەندە جوبا تيىمدىلىگى قىتاي ءۇشىن 80%-عا شەيىن جەتەتىن بولعان. بورىشتى اقتاۋعا قاۋقارسىز، ءتيىمسىز جوبا-نىساندار بانكرورتقا ۇشىراپ، شاراسىزدىقتان قىتايعا ۇزاق مەرزىمگە جالعا بەرگەن ەلدەر دە جەتەرلىك. كەي ەلدەر جوبا يگىلىگىن كورمەك تۇگىلى پورتىن، كەنىن، ەلەكتر ستانتسياسىن تب نىساندارىن قىتايعا ۇزاق مەرزىمگە جالعا بەرۋ ارقىلى قىتاي الدىنداعى بورىشىن وتەۋگە ءماجبۇر بولۋدا. وسى ارقىلى پەكين بيلىگى وسى ەلدەرگە بولعان ىقپالىن ارتتىرۋدى كوزدەسە، ەكىنشى ءبىر جاعىنان «بببج» جوباسىن قولداۋ قورى - «ازيا ينفراقۇرىلىدى دامىتۋ بانكى» ارقىلى كوزدەگەن ەلدەرىنە نەسيە بەرۋ ارقىلى ىقپالىن ارتتىرۋدا. ماقساتى - وسى «جاقتاستارىنىڭ» داۋىسى ارقىلى حالقارالىق ارەنادا اقش-پەن باسەكەگە ءتۇسۋ بولعان. بۇعان قىتاي جۇيەسىنىڭ ۇتقىر يدەولوگياسىن، ۇگىت-ناسيحاتىن جانە اسقىنعان ۇلترا ۇلتشىلدىعىن قوسساق، قىتايدىق باس نىسانى بولىپ تۇرعان اقش-تىڭ ءتوزىمىنىڭ دە ءتۇبى كورىنە باستاۋعا ءتيىس. بۇل اقش-تىڭ ءتۇپ مۇدەسىنە تونگەن قاتەر. سوندىقتان كەشتەۋ بولسا دا قىتايدىق اسقىنعان امبيتسياسىن ورنىنا قويۋ – اقش-تىڭ باستى ىسىنە اينالعانداي. وسى ماقساتتا، قىتايدىڭ الەمدىك امبيتسياسىن اۋىزدىقتاۋ ءۇشىن، اقش ۋكىمەتى مىنا امالدارعا جۇگىنۋدە، نەمەسە ىقتيمال:

1. قىتايدىڭ ەكسپورتىن ازايتۋ ارقىلى ەكونوميكاسىن تەجەۋ. ياعني ەكسپورتتان تۇسەتىن ۇلكەن قارجى كوزدەرىن شەكتەۋ. شيرەك عاسىردا، قىتاي اقش-قا جاساعان ەكسپورتتان جىلىنا 500 ملرد $ پايدا تاۋىپ وتىرعان. ەكى ەل اراسىنداعى ساۋداداعى تەڭسىز بالانىستى جويۋ ءۇشىن، 2018 جىلى اقش ۇكىمەتى قىتاي تاۋارلارىنا كەدەندىك سالىق ستاۆكاسىن كوتەردى; وداقتاستارىمەن كەلىسە وتىرىپ قىتايداعى باتىس زاۋىت-فابريكالارىن شىعىس-وڭتۇستىك ازياداعى وزدەرىنە وداقتاس ۆەتنام، ءۇندىستان، يندەنوزيا قاتارلى ەلدەرگە كوشىرۋدى باستادى. بۇل قارەكەتتەرى ارقىلى قىتاي ەكسپورتىن تەجەپ، ەكونوميكاسىن السىرەتىپ، وعان بالاما باسەكەلەس قالىپتاستىرماق.

2. تەحنولوگيالىق قۇرساۋدا ۇستاۋ. اقش بيلىگى: «قىتاي جاڭا تەحنولوگيالىق پاتەنتتەرىمىز بەن تەحنولوگيامىزدى قولدى ەتۋدەن جىلىنا 500 ملرد $ زارداپ شەكتىرىپ كەلدى» دەگەندى ايتۋدا. وسى سەبەپتى، ۇتقىر تەحنولوگيالارىن قىتايعا ەكسپورتتاۋعا شەك قويۋدا، ءارى وداقتاستارىن ءبىر ساپتا ارەكەت ەتۋدە. وسى ارقىلى قىتايدىڭ اسكەري الەۋەتى مەن ءوندىرىس نىساندارىن السىرەتۋدى كوزدەۋدە. ماسەلەن، سوڭعى جىلدارى، اقش قىتايعا ەلەكتروندى ميشىقتاردى ەكسپورتتاۋعا تيىم سالدى. Huawei سياقتى ساياسي-اسكەري استارى بار قىتاي كومپانيالارىنىڭ قىزمەتىنە شەكتەۋ قويدى.

3. ەنەرگيا يمپورت لوگستيكالىق توراپتارىنا كەدەرگى كەلتىرۋى ىقتيمال. جوعارىدا قىتاي ەنەرگياسىنىڭ 70%-ى شەتتەن تاسىمالداناتىنىن، ول نەگىزىنەن بەس لوگيستيكالىق باعىتتان تۇراتىنىن اتاعانبىز. قىتايدىڭ ساياسي امبيتسياسىن تەجەۋ ءۇشىن، اقش ونىڭ توقتاۋسىز دامىپ وتىرعان ەكونوميكاسىنا توسقاۋىل قويۋدى باستى ماقسات تۇتارى، ونى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ەكونوميكاسىنىڭ لوكوماتيۆى - ەنەرگيا يمپورتىنا كەدەرگى جاسارى انىق. بۇنى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن دە ەكى قادامعا بارۋى مۇمكىن: ءبىرى، قىتايعا مۇناي-گاز ەكسپورتتاۋشى ەلدەردى اقش ءوزىنىڭ گەوساياسي ىقپالىنا الىپ، سانالى تۇردە كەلىسىمدى بۇزدىرۋ; ەكىنشىسى، وسى ەلدەردە ساياسي تۇراقسىزدىق تۋدىرۋ ارقىلى قىتاي ينۆەستيتسياسىن نولگە اينالدىرۋ. بۇعان ليۆيا مەن يراقتاعى جاعداي مىسال بولا الادى. سونداي-اق، ەنەرگيا تاسىمالدايتىن ايماققا، توراپقا باقىلاۋ ورناتۋ ارقىلى دا قىتايدى تۇساپ، بوگەپ وتىرا الادى. ماسەلەن، قىتايدىڭ تىنىق مۇحيتى سۋ جولى ارقىلى كەلەتىن ەنەرگياسى شيكىزات كولەمى تۇتاس قىتاي ەنەرگيا يمپورتىنىڭ 60%-ىن قۇرايدى. ەگەردە، اقش ءدال وسى مالاكا بۇعازىن ءوز باقىلاۋىنا الار بولسا (ايماقتاعى ەلدەردى تولىق ءوز وداعىنا تارىتقان جاعدايدا), وندا قىتاي ەنەريا يمپورتى تىعىرىققا تىرەلەرى انىق. وسى ىقتيمال تىعىرىقتان ساقتانۋ ءۇشىن پەكين بيلىگى ۇلكەن قاتەرگە قاراماستان ەنەرگيا تاسىمال جۇيەسىن بارىنشا ارتاراپتاندىرۋعا تاۋەكەل ەتۋدە. ەنەرگيا قاۋىپسىزدىگى – قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ كەپىلى. قىتاي بيلىگىنىڭ ەندىگى باس اۋرۋى - ەنەرگياعا قول جەتكىزۋ جانە ونىڭ لوگستيكالىق قاۋىپسىزدىگىن قورعاۋ جولىنداعى كۇرەس بولماق.

P.S: ەنەرگيا ەكسپورتى مەن يمپورتىن ءارتاراپتاندىرا العان ەلدىڭ ۇتارى مول. ەنەرگيا يمپورتىن ءارتاراپتاندىرۋدا قىتاي ۇلگى. قازاقستان ەنەرگيا ەكسپورتىندا رەسەيدىڭ جەتەگىندە كەتتى. قازاقتىڭ 80% ەنەرگيا تاسىمالىن رەسەيگە ۇستاتىپ قويۋ - بۇل ۇلكەن گەوساياسي ستراتەگيالىق قاتەلىك بولىپ، بۇگىن سونىڭ زاردابىن تارتا باستادىق. ەنەرگيا ەكسپورتىندا بالاما تاسىمالدىڭ السىزدىگى ەل ەكونوميكاسى مەن قاۋىپسىزدىگىنە تەرىس اسەرىن تيگىزۋدە. قىتايدىڭ ەنەرگيا يمپورت تورابىن ءارتاراپتاندىرۋ رۋحى، ەنەرگيا قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىزداندىرۋداعى ستراتەگياسى مەن تاكتيكاسى ءبىز ءۇشىن ۇلكەن ساباق. ءاسىلى، قازاق ءوز ەنەرگيا رەسۋرستارىنىڭ ەكسپورتىن ءارتاراپتاندىرۋ ارقىلى ۇلتتىق مۇدەسىن قورعاۋى كەرەك ەدى، وكىنىشكە قاراي قورعاي المادى. بۇگىندە قازاق ەكونوميكاسىنىڭ جانى – ەنەرگيا ەكسپورتىنىڭ ارتۋىنا، قاۋىپسىزدىگىنە تىكەلەي بايلانعانى تاعى شىندىق. ساياسي جالتاقتىق پەن ستراتەگيالىق جوبالاۋداعى كوزسىزدىك – ەلىمىزدى ىرىقسىز كۇيگە، ەكونوميكانى تىعىرىققا تىرەۋدە. قازاق ەنەرگياسىنىڭ ەكسپورت لوگيستيكاسى كاسپي-گرۋزيا-تۇركيا، كاسپي-يران-پارسى شىعىنىعى، كاسپي-رەسەي ارقىلى ەۋروپاعا جانە قىتايعا تاسىمالدايتىن توراپتارعا تەڭدەي ءمان بەرىپ، گەوساياسي قۇبىلىستارعا بەيىمدىلىگىن كۇشەيتۋدىڭ ماڭىزى اسا زور ەكەنىن ۋاقىت دالەلدەۋدە. الداعى كۇندەرى تەك ستراتەگيا مەن تاكتيكانى قابىستىرۋ ارقىلى عانا قازاق ەنەرگيا ەكسپورتىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتىپ، ەكونوميكالىق، ساياسي مۇددەلەرىمىزدى لايىقتى قورعاي الاتىن بولامىز.

باقان بەرىكجان

Abai.kz