سەيسەنبى كۇنى الماتىدا وتكەن قازاق زيالىلارى فورۋمىنىڭ كەزەكتى وتىرىسى قازاق كوشى-قونى ماسەلەسىنە ارنالدى. «اباي.كز» ينتەرنەت پورتالىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن وتكىزىلگەن جيىنعا ەلگە تانىمال زيالىلىار، بەلگىلى ساياساتكەرلەر، قوعام قايراتكەرلەرى، عالىمدار، جۋرناليستەر، اتا جۇرتقا ورالعان ازاماتتار قاتىستى.

تومەندە فورۋمنان تۇسىرىلگەن بەينەجازبا مەن «دات» گازەتىندە جاريالانعان ماتەريالدى ۇسىنىپ وتىرمىز.

«Abai.kz»

قايداسىڭدار، قازاقتار؟!

«قايدا بارساڭ دا قورقىتتىڭ كورى» دەگەن قازاقتىڭ ماقالى «نۇرلى كوشكە» ارنالعانداي. «نۇرلى كوشتىڭ» قاڭتارىلۋىنا ەل ىشىندەگى جانتىقتار بار كىنانى بۇرىنعى ۇكىمەت باسشىسى ماسىموۆكە جاپسا، قازاققا جانى اشيتىن ازاماتتار پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ ءوزى سەبەپشى بولعانىن سەيسەنبى كۇنى الماتىدا وتكەن قازاق زيالىلارىنىڭ «قازاق كوشىنە » ارنالعان فورۋمىندا اشىق ايتتى. «ۇلى دالا» قوعامدىق قوزعالىسى مەن «اباي.كز» ينتەرنەت پورتالىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن وتكىزىلگەن جيىنعا ەلگە تانىمال زيالىلىار، بەلگىلى ساياساتكەرلەر، قوعام قايراتكەرلەرى، عالىمدار، جۋرناليستەر، اتا جۇرتقا ورالعان ازاماتتار قاتىستى.

سەيسەنبى كۇنى الماتىدا وتكەن قازاق زيالىلارى فورۋمىنىڭ كەزەكتى وتىرىسى قازاق كوشى-قونى ماسەلەسىنە ارنالدى. «اباي.كز» ينتەرنەت پورتالىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن وتكىزىلگەن جيىنعا ەلگە تانىمال زيالىلىار، بەلگىلى ساياساتكەرلەر، قوعام قايراتكەرلەرى، عالىمدار، جۋرناليستەر، اتا جۇرتقا ورالعان ازاماتتار قاتىستى.

تومەندە فورۋمنان تۇسىرىلگەن بەينەجازبا مەن «دات» گازەتىندە جاريالانعان ماتەريالدى ۇسىنىپ وتىرمىز.

«Abai.kz»

قايداسىڭدار، قازاقتار؟!

«قايدا بارساڭ دا قورقىتتىڭ كورى» دەگەن قازاقتىڭ ماقالى «نۇرلى كوشكە» ارنالعانداي. «نۇرلى كوشتىڭ» قاڭتارىلۋىنا ەل ىشىندەگى جانتىقتار بار كىنانى بۇرىنعى ۇكىمەت باسشىسى ماسىموۆكە جاپسا، قازاققا جانى اشيتىن ازاماتتار پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ ءوزى سەبەپشى بولعانىن سەيسەنبى كۇنى الماتىدا وتكەن قازاق زيالىلارىنىڭ «قازاق كوشىنە » ارنالعان فورۋمىندا اشىق ايتتى. «ۇلى دالا» قوعامدىق قوزعالىسى مەن «اباي.كز» ينتەرنەت پورتالىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن وتكىزىلگەن جيىنعا ەلگە تانىمال زيالىلىار، بەلگىلى ساياساتكەرلەر، قوعام قايراتكەرلەرى، عالىمدار، جۋرناليستەر، اتا جۇرتقا ورالعان ازاماتتار قاتىستى.

قاڭتارىلعان كوشتىڭ ۇزىلگەن بۇيداسىن جالعاپ، جەتەلەپ ەرتە جونەلەتىن قۇزىرلى مەكەمە جوقتىڭ قاسى بولىپ تۇرعان زاماندا، «قازاقتى قايتسەك كوبەيتەمىز» دەگەن ارمان ساعىمعا اينالار ءتۇرى بارىن وسى فورۋم بارىسىنداعى اڭگىمە اۋانىنان انىق بايقادىق.

قابدەش جۇمادIلوۆ،

حالىق جازۋشىسى:

كوشتى توقتاتقان -

ءبىر ادام...

شەتەلدەگi باۋىرلارىمىزدى كوشiرiپ اكەلۋ - تاۋەلسiز قازاقستان ءۇشiن ءنومiرi بiرiنشi مiندەت. قارا شاڭىراقتاعى قازاقتاردىڭ شەتتە جۇرگەن قانداستارىمىزدى كوشiرiپ الۋى - پارىز.

شىنى كەرەك، اۋەلدە كوش جاقسى باستالدى. كەلە-كەلە توقىراۋعا ۇشىرادى. تاۋەلسiزدiكتiڭ 20 جىلدىعىندا سارقىلىپ، توقتاپ قالدى. مەنiڭشە، بيلiكتiڭ، بيلiك باسىندا وتىرعانداردىڭ سالعىرتتىعىنان وسى كۇيگە تۇستiك. كوشتى ءماسىموۆ تە، مۋسين دە توقتاتا المايدى. توقتاتقان ءبارىڭىز بىلەتىن «دانىشپان» - ءبىر ادام عانا. سونىڭ قالاۋىمەن عانا توقتادى. ءوز قازاعىنان، ءوز ۇلتىنان قورىققان وسىلاردى كوردىم!

بيلiك قازاقتىڭ كوبەيۋiنە مۇددەلi ەمەس. قاجەت دەسەڭiز - قورقادى، ۇرەيلەنەدi. ماسەلەن، وسىدان 3 جىل بۇرىن جالپىۇلتتىق حالىق ساناعى ءوتتi. حالىقتىڭ سانى ءۇش دۇركiن وزگەردi. العاشىندا قازاقستانداعى قازاقتىڭ سانى 67,8 پايىز دەدi. ەكi ايدان كەيiن 65 پايىزعا ءتۇسiردi. تاعى 3 اي وتكەننەن سوڭ 63 پايىزعا ازايتتى.

مەنiڭشە، بۇگiندە قازاقتىڭ سانى 70 پايىزعا جەتiپ، مونوۇلت بولدى. قازاق ەلi ۇلتتىق مەملەكەتكە اينالدى. قازاقستان حالىقتارىنىڭ اسسامبلەياسىنىڭ كوك تيىندىق قۇنى قالمادى. بiراق بيلiك قازاقتىڭ سانىن قولدان كەمiتتi. قازاق كوشiن قولدان توقتاتتى. كوشتiڭ يiسi تاناۋىنا بارمايتىن ادامداردى كوشi-قون ساياساتىن باسقارۋعا جiبەردi. شەتتەن كەلگەن اعايىننىڭ مۇڭىن تۇسiنەدi دەپ، وبلىستارداعى كوشi-قون پوليتسياسى باسقارماسى باسشىسىنىڭ ورىنباسارلىعىنا قانداستارىمىزدى ۇسىندىق. قۇلاققا iلمەدi.

سونداي-اق قازاق كوشiنiڭ تاريحىنا، شەجiرەسiنە ءۇڭiلۋ جوق. ماسەلەن، الداعى ءساۋiر ايىندا قازاق كوشiنە 50 جىل تولادى. سول كوشتi ەسكە الۋ كەرەك. ءبىر ايدىڭ iشiندە 200 مىڭ قازاقتىڭ تارباعاتايداعى، شاۋەشەكتەگi شەكارادان اسۋى ۇلكەن مانگە يە. مۇنى ۋاعىزداۋ قاجەت. ءدال قازiر كوشتiڭ ناسيحاتى جوق. ماسەلەن، رەسەي ورىس حالقىنىڭ سانى كەمiگەنiنەن قاۋiپتەنiپ، امال جاساۋدا. ال قازاقستاننىڭ ايداعانى بەس ەشكi, ىسقىرىعى جەر جارادى.

شەتتە جۇرگەن قازاقتى كوشiرiپ الۋعا اسىعۋ كەرەك. ويتكەنi كۇن وتكەن سايىن شەتەلدە قالعان دياسپورالارىمىز اسسيميلياتسياعا ۇشىراپ، جۇتىلۋدا. قازاق بولۋدان قالىپ بارادى. دياسپورا قويماداعى زات ەمەس: بۇگىن بولماسا، ەرتەڭ الام دەيتىن. ول - جاندى ورگانيزم. حالىقتىڭ جۇرەگi قازاق دەپ سوعىپ تۇرعاندا، قازاقستانعا كوشiرiپ الۋ قاجەت.

بۇرىن قارجى تاپشى دەيتiنبiز. قازiر قالتامىز قالىڭدادى. ۇلتتىق قورداعى قاراجات از ەمەس. ۇلتتىق قوردى ۇلتتىڭ باسىن بiرiكتiرۋگە جۇمساماعاندا، قايدا جۇمسايمىز؟ جەكەشەلەندiرۋ ساياساتى قولعا الىنعان كەزدە، قازاقتىڭ ۇشتەن بiرi سىرتتا جۇرگەندە، جەردi ساتۋ نە سۇمدىق دەپ، ورە تۇرەگەلدiك. «قانداستارىمىزدىڭ دا اتا-بابالارى وسى جەردi جاۋدان قىزعىشتاي قورعاعان. ۇلەسi, ەنشiسi بار!» - دەدiك. سوندا دا جەردi ساتتى.

راحىم ايىپۇلى:

ورالماندار مارتەبەسى

كەلىمسەكتەرمەن

بىردەي بولىپ قالدى

دۇنيە ءجۇزى قازاقتارىنىڭ تۇڭعىش قۇرىلتايى سان عاسىرعا سوزىلعان بوداندىقتان سوڭ، تۇتاس الەم قازاقتارىنا عالامات رۋحاني سىلكىنىس تۋدىرعان تاريحي ۋاقيعا بولدى. اتا-بابامىز ارمانداعان وسى كۇنگە دەيىن وتارشىلدىق ۇستەمدىك تۇسىندا ءبىزدىڭ تۋعان حالقىمىز ءوز باسىنان قانداي ناۋبەتتەردى وتكەرمەدى؟!

وكىنىشكە قاراي، تاۋەلسىزدىكتەن بەرى قازاق كوشى ءدال سوڭعى جىلدارداعىداي داعدارىستى جاعدايعا تاپ بولعان ەمەس. دالىرەك ايتقاندا، قاڭتارىلىپ توقتاۋدىڭ از-اق الدىندا تۇر. بۇل جاعدايعا بايلانىستى وتكەن جىلى دۇنيە ءجۇزى قازاقتارىنىڭ IV قۇرىلتايىندا پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتىڭ ءوزى دە سوڭعى ەكى جىل بويى كوشىپ كەلۋ كۆوتاسىنىڭ ورىندالماعانىن اشىق مالىمدەدى. وتكەن جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنداعى رەسمي مالىمەتكە سايكەس، كوشىپ كەلۋ كۆوتاسىنىڭ نەبارى 33 پايىزى عانا ورىندالعان. اتالعان قۇرىلتايدا ەلباسى «قانداستارىمىزدىڭ قۇجات تاپسىرۋدا، تىركەۋگە تۇرۋدا، ازاماتتىق الۋدا كەزدەسەتىن ءتۇرلى كەدەرگىلەردى جويۋدى» قاداپ تاپسىرعان بولاتىن. وكىنىشكە قاراي، پرەزيدەنت تاپسىرماسىن ورىنداۋعا بىزدەگى اتقارۋشى بيلىك اسىقپايتىن سياقتى. سەبەبى ول كىسى بۇل ءسوزدى وتكەن جىلدىڭ العاشقى جارتىسىندا ايتقان بولاتىن. مىنە، وسى جىلدىڭ سوڭعى جارتىسى دا اياقتالۋعا جاقىن، بىراق باياعى جارتاس - سول جارتاس كۇيىندە قالىپ وتىر. ءتىپتى ەلگە ورالعان قانداستارىمىزدىڭ جاعدايى ودان بەتەر قيىنداي ءتۇستى. مۇنىڭ ەڭ باستى سەبەبى - بىزدەگى قۇزىرەتتى بيلىكتىڭ ءوز قانداستارىمىزدىڭ جاعدايىن جىلدان-جىلعا قولدان قيىنداتىپ وتىرعاندىعى دەر ەدىم. اتاپ ايتار بولساق، رەسپۋبليكا ۇكىمەتى ەڭ الدىمەن وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن-اق ەشبىر نەگىزسىز، سەبەپ-سىلتاۋسىز 1992 جىلى 23 قىركۇيەكتە قابىلدانعان «شەتەلدەردەگى قازاق دياسپوراسى وكىلدەرىنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا بولعان كەزىندە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جەڭىلدىكتەرمەن قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى» №791 قاۋلىسىنىڭ كۇشىن جويدى. سونىڭ كەسىرىنەن ەلگە كەلگەن ءوز قانداستارىمىزدىڭ مارتەبەسى كەلىمسەكتەرمەن بىردەي بولىپ كالدى.

بۇدان كەيىن، 1999 جىلدان باستاپ قولدانىسقا ەنگەن تاعدىر تالكەگىمەن ءبولىنىپ-جارىلعان وتباسىلاردىڭ حالىقارالىق ادام قۇقىعى پاكتىلەرى نەگىزىندە شەتەلدەردەگى تۋىستارىن وزدەرىنىڭ جەكە كەپىلدىگى ارقىلى شاقىرتىپ الۋىنىڭ جولىن جاپتى. پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسىن اياقاستى ەتىپ وتىرعان ۇكىمەت حالىقارالىق پاكتىلەردى قايتسىن؟! وتكەن جىلدىڭ 14 ساۋىرىندە پرەمەر-ءمينيسترىمىز ءوزى قول قويعان №307 قاۋلىسىمەن «شەتەلدىكتەردىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا بولۋىن قۇقىقتىق رەتتەۋدىڭ جەكەلەگەن ماسەلەلەرى» دەپ اتالاتىن 2000 جىلى 28 قاڭتاردا قابىلدانعان قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ №136 قاۋلىسىنا وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ ارقىلى ەلگە كەلەتىن ءوز قانداستارىمىزدىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى جاعدايىن مۇلدە قيىنداتىپ جىبەردى. سونىڭ كەسىرىنەن ۆيزاسىنىڭ مەرزىمى بىتكەن سان مىڭداعان قانداسىمىز سوت شەشىمىمەن ەلدەن قۋىلىپ، بەس جىل مەرزىمگە دەيىن ءوز وتانى قازاقستانعا قايتىپ ورالۋ قۇقىعىنان ايرىلدى. مىنە، وسىنداي ءوز ۇكىمەتىمىز تاراپىنان جاسالىپ وتىرعان جاساندى توسقاۋىلداردان كەيىن كوشى-قون كۆوتاسىنىڭ ورىندالۋىنان قالاي ۇمىتتەنۋگە بولادى. ودان دا سوراقىسى، وسى جىلى ۇكىمەت كوشىپ كەلۋ كۆوتاسىن 2015 جىلعا دەيىن توقتاتۋ جونىندە قاۋلى قابىلدادى. ەلباسىمىزدىڭ «ءتۇرلى كەدەرگىلەردى جويۋ» جونىندەگى تاپسىرماسىنىڭ كەرىسىن ىستەپ كەلگەن ءماسىموۆ ۇكىمەتىنىڭ وتستاۆكاعا كەتۋىن قانداستارىمىز جىلى قابىلدادى عوي دەپ ولايمىن. سەبەبى ەل-جۇرت اتالعان كەمشىلىكتەردى س.احمەتوۆ ۇكىمەتى تۇزەيدى دەپ ۇمىتتەنەدى.

ال ءدال قازىر ورالمان قانداستارىمىزدىڭ باسىنداعى ەڭ ۇلكەن قيىندىق - ولاردىڭ ەلگە كەلگەننەن كەيىنگى ازاماتتىق الۋداعى اكىمشىلىك كەدەرگىلەردىڭ ەسىڭنەن تاندىراتىندىعى. وتكەن جىلى قابىلدانعان «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭنىڭ جاڭارتىلعان نۇسقاسىندا ورالماندارعا ازاماتتىق الۋدىڭ جەڭىلدەتىلگەن ءتارتىبى قولدانىلاتىندىعى ايتىلعان. ارينە، زاڭداعى بۇل جاڭالىق قۇپتارلىق جاعداي. بىراق جاقىننان بەرى ورالمان اعايىن ازاماتتىق الۋدا ءوزى كەلگەن ەلىنەن قىلمىس جاساماعاندىعى جونىندە انىقتاما اكەلۋى شارت دەگەن تالاپ قوسىلىپتى. جانە وعان سول ەلدىڭ وسىنداعى ديپلوماتيالىق وكىلدىكتەرى راستاپ ءمورىن باسادى ەكەن. باسقا ەلدى بىلمەيمىن، قىتايدا بۇل ماسەلە الدەقاشان زاڭمەن رەتتەلگەن. مىسالى،»قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى ازاماتتارىنىڭ شەكارادان كiرiپ-شىعۋى تۋرالى» قحر زاڭىنىڭ 8-بابىندا: «تومەندەگى جاعدايلاردىڭ بىرەۋى بولسا، ازاماتتاردىڭ شەكارادان شىعۋىنا تىيىم سالىنادى» - دەپ ايقىن جازىلعان. بۇعان مىنالار كىرەدى: «1.قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعاندار جانە قوعام قاۋىپسىزدىگى، پروكۋراتۋرا نەمەسە سوت ورىندارىنىڭ بىرەۋى كۇدىكتى دەپ تاپقان ازاماتتار; 2. سوتى اياقتالماعان ازاماتتىق داۋ-شارعا ىلىككەندەر; 3. جازاسىن وتەۋشىلەر; 4. ەڭبەكپەن تۇزەۋ مەكەمەسىنىڭ تاربيەلەنۋشىلەرى».

زاڭنان الىپپەلىك ساۋاتى بار ادامداردىڭ بارلىعى وسىعان ۇقساس زاڭ تالاپتارىنىڭ بارلىق ەلدە بار ەكەنىن بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس. سوعان قاراماستان، ورالمان قانداستارىمىزعا 20 جىلدان اسا ۋاقىت قويىلماعان باسى ارتىق تالاپ قويۋ كىمگە كەرەك بولعانىن ءوز باسىم تۇسىنە المادىم. الماتى قالاسىندا تۇراقتى تىركەلۋدىڭ ادام ايتقىسىز ماشاقاتىن دا ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. 2010 جىلى الماتى قالالىق ءماسليحاتى قابىلداعان تىركەۋگە تۇرۋداعى ادام باسىنا 15 شارشى مەتردەن كەم بولماۋى جونىندەگى شەشىمى قانداستارىمىزدىڭ باسىنداعى جاعدايدى ەرەكشە قيىنداتىپ جىبەردى. بۇدان تىس، ەلىمىزگە وقۋ ىزدەپ كەلگەن شەتەلدەردەگى قازاق دياسپوراسى ۇل-قىزدارىنىڭ جاعدايى دا كىسى قىزىعارلىق ەمەس. ولاردىڭ وقۋعا قابىلدانعانعا دەيىنگى ۋاقىتشا تىركەلۋ ورىندارىنىڭ بولماۋى جانە تىركەلۋ مەرزىمىن سوزدىرا الماۋى، وقۋعا قابىلدانعاننان كەيىن ازاماتتىققا قۇجاتتارىن راسىمدەي الماۋى ولاردىڭ ومىرىندەگى ەڭ باستى قيىندىق سانالادى. وتكەن جىلى قابىلدانعان «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭنىڭ 33-باپ، 1-تارماعى، 2-ابزاتسىنداعى: «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا ءبىلىم الۋ ماقساتىندا كەلگەن ەتنيكالىق قازاقتار وقۋعا تۇسكەننەن كەيىن تۇراقتى تۇرۋعا جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن قابىلداۋ تۋرالى ءوتىنىش بەرۋگە قۇقىلى»، - دەگەن ەرەكشە تاعدىرلىق ماڭىزى بار نورمالاردىڭ بولۋىنا قاراماستان، جوعارى جانە ارناۋلى وقۋ ورىندارىنىڭ كوبىسى ولاردى جاتاقحانالارعا تۇراقتى تىركەلۋگە قولداۋ حات بەرمەيدى.

ارينە، قۇقىقتىق بازاداعى وزىندىك كەمشىلىكتەر دە جەتىپ ارتىلادى. مىسالى، 23-باپتىڭ 6-تارماعىندا: «ورالمانداردىڭ كوشىپ كەلۋ كۆوتاسىنا ەنگىزۋگە كەلىسىم العان ەتنيكالىق قازاقتار مەن ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرى، سونداي-اق ورالمانداردىڭ كوشىپ كەلۋ كۆوتاسىنا ەنگىزىلگەن ورالماندار مەن ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرى قازاقستان رەسپۋبليكاسى اۋماعىنا كەلگەن كەزدە، كولىك قۇرالدارىن قوسپاعاندا، جەكە مۇلكىنە كەدەن تولەمدەرىن تولەۋدەن بوساتىلادى»، - دەپ جازىلعان. بايقاپ قاراعان ادامعا مۇندا دا مىسىق تىلەۋلى بىرەۋدىڭ اعايىندى الالاپ، ءبىر ءبولىمىن شومىشتەن قاعۋعا باعىتتالعان جات پيعىلىنىڭ قۇلاعى قىلتيادى. تۇتاس 23-باپ ورالماندارعا ارنالعان جەڭىلدىكتەر مەن باسقا دا كومەك تۇرلەرىنە ارنالعان سوڭ، مەملەكەتكە سالماق سالماي، ءوز مۇمكىندىگىمەن ەلگە ورالعان اعايىندى ناق ءبىر كىنالى ادامداي، بار جيعان-تەرگەنىڭدى جات جۇرتتا قالدىرىپ، كەدەننەن 50 كەلى جۇگىڭمەن عانا وتەسىڭ دەپ مىندەتتەۋدىڭ قانداي قاجەتتىلىگى بولعانىن تۇسىنسەم بۇيىرماسىن. مىنە، ەندى كوشىپ كەلۋ كۆوتاسىنىڭ 2015 جىلعا دەيىن توقتاتىلۋىنا بايلانىستى ەلگە ورالعان قانداستارىمىزدىڭ بارلىعى دا بار جيعان-تەرگەنىن جات جۇرتتا قالدىرىپ كەتۋگە ءماجبۇر. اتالعان جاعدايعا بايلانىستى قازاق كوشىن قالىپتى ارناعا بۇرۋ ماقساتىندا تومەندەگى قۇقىقتىق جانە اكىمشىلىك شارالاردى قولعا الۋ قاجەت دەپ بىلەمىز.

رىسبەك سارسەنبايۇلى،

«جاس الاش» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى:

بيلىك سىرتتان كەلەتىن

قازاقتان قورقادى

سىرتتان كەلەتىن اعايىندارعا قارجىلاي، الەۋمەتتىك كومەك كورسەتە المايتىنداي ەلىمىزدە ەكونوميكالىق داعدارىس بار ما؟ جوق! ەل باسىنا ەكونوميكالىق ناۋبەت تۋىپ وتىرعان جوق. جەرىمىزدىڭ كەڭدىگى مەن بايلىعى ىشتەگى عانا ەمەس، سىرتتان كەلەتىن قانداستارىمىزعا جاعداي جاساۋعا جەتكىلىكتى. دەمەك، ەكونوميكالىق داعدارىس سىلتاۋ بولا المايدى.

الدە ەل ىشىندە سوعىس، ۇلتارالىق قاقتىعىستار سياقتى كەدەرگى بولارلىق سەبەپتەر بار ما؟ ونداي نارسەلەر دە جوق. باسقا دياسپورالاردىڭ وكىلدەرى دە سىرتتان كەلەتىن قازاقتارعا قارسىلىق تانىتىپ وتىرعان جوق. بالكىم، دەموكراتياسى شامالى، ەركىندىگى شەكتەلگەن، ادىلەتسىز قوعامدا ءومىر سۇرەدى دەپ، سىرتتاعى اعايىنداردىڭ وزدەرىنىڭ قازاقستانعا كەلگىسى جوق بولار؟ مۇنداي دا سەبەپ جوق. ويتكەنى تۋعان جەردىڭ توپىراعىنا جەتە الماي، ارماندا كەتكەن قاجىعۇمار اقساقالدىڭ تىلەگىن سىرتتاعى ميلليونداعان قانداستارىمىزدىڭ اڭساپ جۇرگەنى انىق. جۇزدەگەن نەمەسە مىڭداعان قازاقتى ەمەس، ەڭ اقىرى ءبىر عانا قاجىعۇمار اقساقالدى ەلگە جەتكىزە المادىق.

ءوز قانداستارىمىزدى ەلگە كوشىرۋ ساياساتى نەگە وزگەردى؟ نەگە باستالعان ءىستى بيلىكتەگىلەر اياقسىز قالدىردى؟ مەنىڭشە، جوعارىداعىلار سىرتتان كەلەتىن قازاقتاردىڭ بەلسەندىلىگىنەن قاۋىپتەنەدى، سەسكەنەدى. ويتكەنى ولاردىڭ ەلگە جاناشىرلىعى، تاۋەلسىزدىكتى قادىرلەۋى وتە جوعارى. سوندىقتان دا سىرتتان كەلگەندەرگە تۋعان جەرىندەگى كەلەڭسىز قۇبىلىستار تۇرپىدەي تيەدى. نەگە بۇلاي ءومىر سۇرەمىز، نەگە مەملەكەتتىك ءتىل ۇستەمدىك قۇرمايدى، نەگە ەل بايلىعى شەتەل اسادى دەپ، ساياسي بەلسەندىلىك تانىتۋى اۆتوريتارلى بيلىك جۇيەسىنە قاتەر بولىپ سانالادى. ۇلتتىق سانانىڭ نىعايۋى، ۇلتتىق ماسەلەلەردى كوتەرىپ، جاعدايىمىزدى قيىنداتىپ، بيلىگىمىزدى السىرەتە مە دەگەن قورقىنىش بولۋى مۇمكىن.

ەگەر سىرتتان ميلليونداپ قانداستارىمىز كەلەتىن بولسا، قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسى وزىنەن-ءوزى شەشىلەدى. ورىس ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگى جويىلادى. قالاعا قازاقتاردى مەيلىنشە كوبىرەك شوعىرلاندىرسا، ۇلتتىق ماسەلە دە كەدەرگىسىز شەشىلەدى. سوندىقتان وسىدان سەسكەنەتىندەر بيلىك باسىندا از ەمەس. ءورىستىلدى شەنەۋنىكتەر مەن قازاق تىلىنە شورقاق باسشىلاردىڭ سىرتتان كەلەتىن كوشتى توقتاتۋعا جىمىسقى ساياساتتى استىرتىن جۇرگىزىپ وتىرعانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. بۇل مەنىڭ سۋبەكتيۆتى پىكىرىم. بۇل ماسەلەنى شەشۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى - جانايقايدى پرەزيدەنتكە تىكەلەي جەتكىزۋ دەپ بىلەمىن. تاعى دا «مەن بىلمەي قالدىم» دەگىزبەس ءۇشىن، ەلگە، حالىققا، ۇلتقا شىن جانى اشيتىن اعالارىمىز بەن ازاماتتارىمىزدىڭ قولىنا بۇگىنگى جيىننىڭ قورىتىندى قارارىن ۇستاتىپ، سول كىسىگە جىبەرۋىمىز كەرەك. سوندا عانا وسى جيىندا كوتەرىلگەن ماسەلەلەر مەن سۇراقتاردىڭ جاۋابىن پرەزيدەنتتىڭ وزىنەن تىكەلەي سۇراپ، ناقتى جاۋابىن الۋعا بولادى

ءنابيجان مۇحامەتحانۇلى، عالىم:

قۇجات جيناۋدىڭ الەگى

سىرتتاعى قازاقتاردى كەۋدەدەن يتەرەدى

ورالمان ستۋدەنتتەردىڭ ءبىلىم الۋىنا بايلانىستى ماسەلەلەر كوپ. ءبىر ميلليون حالىق وتانعا ورالدى. دەگەنمەن، ءبىر حالىقتىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى شەتەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىقتان، قازاقستانعا ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ ورالۋ ءۇردىسى جالعاسا بەرەدى. سونىڭ ىشىندە ەڭ كەرەمەت ساياسات - تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا باستالعان بولاتىن. قانداستارىمىزدىڭ ۇل-قىزدارى مەن بالا-شاعاسى قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ءبىلىم الۋىنا تولىق جاعداي جاسالعان بولاتىن. ونىڭ زاڭدىق نەگىزدەرى دە بار. ءبىر ەرەكشىلىگىگى - جىل سايىن بولىنەتىن كۆوتا جوعارى وقۋ ورىندارىنا تۇسەتىن ستۋدەنتتەردىڭ ەكى پايىزىن عانا قامتىعان. ناقتىلاپ ايتقاندا، 1400 ستۋدەنتكە ارنالعان.

ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ ەلگە كەلۋ ساياساتى وزگەرگەن جوق، ماسەلەن، 1995 جىلى قابىلدانعان قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتتسياسىنىڭ 30-بابىندا، 12-بابىنىڭ 4-تارماعىندا قر شەتەلدىك ازاماتتاردىڭ قۇقىقتىق جاعدايى تۋرالى، 1995 جىلى ماۋسىمنىڭ 19-دا قابىلدانعان №23/37 زاڭىندا ورالمان جاستاردىڭ ەلدە ءبىلىم الۋىنا تولىق زاڭدىق نەگىز جاسالعان بولاتىن. 2011 جىلعى قابىلدانعان «كوشى-قون تۋرالى زاڭنىڭ» 4-بابى 9-تارماعىندا «اتقارۋشى مەكەمەلەرگە ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ تاريحي وتانىنا قونىس اۋدارۋىنا جاردەمدەسۋ كەرەك دەپ كورسەتىلگەن».

بىراق كەيبىر زاڭناما مەن كەيبىر ەرەجەلەردە ورالمان ستۋدەنتتەردىڭ وتانىنا ورالىپ، ءبىلىم الۋىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن تۇستارى بار. مىسالى، قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا شەتەلدىك ءبىلىم ۇيىمدارى بەرگەن ءبىلىم تۋرالى قۇجاتتاردى تانۋ جانە نوستريفيكاتسيالاۋ (بالاماسىن بەلگىلەۋ) تۋرالى ەرەجە بەكىتىلگەن. وسى ەرەجە 2003 جىلى 8 تامىزدا №542 بۇيرىقپەن جاريالانعان. ەرەجەدە «ءبىلىم الۋعا ءوتىنىش بىلدىرگەن ءبىلىم تۋرالى قۇجاتتاردى بەرگەن وقۋ ورنىنىڭ اككرەديتتەۋ تۋرالى نەمەسە ليتسەنزياسىنىڭ كوشىرمەسى وقۋ ورىندارىنىڭ نومىرىمەن راستالعان قۇجاتىن ۇسىنۋى كەرەك» دەپ جازىلعان.

دەمەك، شەتەلدە ورتا مەكتەپ نەمەسە جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەن ازاماتتار قازاقستاندا ءبىلىم الام دەسە، وسى قۇجاتتاردى وتكىزۋگە ءتيىس ەكەن. باسقا مەملەكەتتەردى بىلمەيمىن، قىتاي مۇنداي قۇجاتتى بەرمەيدى. پەكيندەگى ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن ءبىر ازامات وسىندا عىلىمي دارەجە قورعاۋ ءۇشىن ليتسەنزيا الۋعا بارعانىندا، «كەشە عانا مەملەكەت بولىپ قۇرىلعان قازاقستان قانداي ەلسىڭدەر ءوزى؟ ءبىزدىڭ شاكىرتتەرمىزدەن ەۋروپاداعى جوعارى وقۋ ورىندارى مۇنداي قۇجات سۇراعان ەمەس، كەرەك بولسا، ينتەرنەتتەن قاراپ الىڭدار»، - دەپ قايتارعان.

اسىرەسە ورتا مەكتەپ ءبىتىرىپ كەلگەن 17-18 جاستاعى بالانى استاناعا جىبەرىپ، كۋالىگىن وتكىزۋگە قانداي مۇمكىندىك بار؟ ورالمان جاستاردى قۇجات جيناۋدىڭ الەگى شوشىتتى، كەلەم دەۋشىلەردىڭ ازايۋىنىڭ باستى سەبەبى وسى. مورالدىق ءارى ەكونوميكالىق جاعىنان دا ۇلكەن شىعىنعا باتىراتىن سەبەپتەرى وسىندا تۇر.

ەكىنشى، سوڭعى جىلداردا ۆيزا الۋ ماسەلەسى وتە قيىنداپ كەتكەن، قازاقستانعا قىتايدان كەلىپ وقيتىندار الدىمەن قوناققا كەلۋ ۆيزاسى بويىنشا ءۇش ايعا كەلىپ، ەمتيحان تاپسىرادى، ءۇش اي وتكەن سوڭ عانا جوعارى وقۋ ورىندارىندا تۇراقتى تىركەلەدى. سوڭعى كەزدە ۇرىمجىدەن نەمەسە پەكيننەن وقۋ ۆيزاسىن اشىپ كەلۋدى تالاپ ەتۋدە، سوندىقتان قايتادان قىتايعا بارىپ الگى قۇجاتتى الىپ كەلگەنىنشە، الپىس كۇن دە وتە شىعادى. دەمەك، ۆيزا جاساۋعا جارتى جىل ۋاقىتى كەتەدى. وقۋ وقي ما، الدە ۆيزا جاساۋعا شاپقىلاي ما، ءتيىمسىز جاعداي وسى بولىپ تۇر.

قىتايدا جوعارى وقۋ ورنىن ءبىتىرىپ كەلگەندەر ماگيستراتۋرا مەن دوكتارانتۋراعا قابىلدانباي، دايىن ماماندار ورتا جولدان كەرى قايتىپ جاتىر. ءبىز بۇل ماسەلەدە زاڭدىق ەرەجەلەردەگى سايكەسسىزدىك كەدەرگى بولىپ وتىر دەپ تۇسىنەمىز.

ورالماندار ساياساتىن دۇرىس جۇرگىزۋ - ۇلتتىق بىرتۇتاستىققا باستايتىن بىردەن-ءبىر جول. سوندىقتان بۇل ساياساتتى السىرەتىپ، قولدان كەدەرگى جاساماي، ول ارى قاراي دامۋعا ءتيىستى دەپ ويلايمىز.

بەيسەنقۇل بەگدەسىنوۆ،

تۇركىمەنستاننان كەلگەن قازاق:

ەلشىلىك ەسىكتى جاپتى

«ورالمان» دەگەن تەرمين ماعان ۇنامايدى، قازاقستاندا وسى ءسوز «بوعاۋىز ءسوز» سياقتى بولىپ كەتكەن، ماسەلەن، رەسەيگە كوشىپ بارام دەسەم، ولار ءۇشىن مەن «وتانداسپىن». ال قازاقستانعا كەلگەندە «ورالمان»، قايدان كەلدىڭ دەگەن كەكەسىن ءسوز سياقتى.

جاڭاوزەن وقيعاسىنا تۇركىمەنستاننان كەلگەن ورالماندار كىنالى دەۋ - بارىپ تۇرعان جالا. شىنىن ايتساق، سول جاڭاوزنگە شاپىراشتىلاردى اپارىپ تۇرعىزىپ قويسا، كوتەرىلىستىڭ كوكەسى سوندا بولار ەدى. ورالمانداردى اكەلۋدە مىنا رەسەيدەن ۇلگى الايىقشى. ولار حالقى ەڭ از وڭىرلەرگە قونىستاندىرادى دا، جۇمىسپەن دە، ۇيمەن دە، وزگە دە كومەكپەن قامتاماسىز ەتەدى. ال قازاقستاننىڭ شەتەلدەگى ەلشىلىكتەرى سونداعى قازاقتار ءۇشىن ەش جۇمىس جاسامايدى. تۇركىمەنستاندا قازاقستاننىڭ ەلشىلىگى بولماعاندا، ونداعى قازاقتار وتانىمىزعا تەزىرەك ورالار ما ەدى. «تەاتر كيىم ىلگىشتەن باستالادى» دەمەكشى، قازاقستاننىڭ سىرتتاعى مەملەكەتتىلىگى ەلشىلىكتەن باستالادى. تۇركىمەنستاندا قازاقستان ەلشىلىگى اشىلعاننان بەرى، كوپ ماسەلەگە شەكتەۋ قويىلعان. ەلشىلىك بولماسا، قازاقتار ءۇشىن جاقسى بولاتىن ەدى. ويتكەنى ونىڭ قىزمەتىن باسقا ەلشىلىك اتقاراتىن ەدى. سول ەلشىلىكتىڭ ارقاسىندا سولار جەرگىلىكتى تەلەارنادا ءبىز قازاق-تۇركىمەن تۋىسقان حالىقپىز، ءدىنىمىز، ءتىلىمىز ءبىر دەپ مالىمدەمە جاساعان سوڭ، تۇركىمەنستانداعى 33 قازاق مەكتەبى جابىلىپ قالدى. ءتىلىمىز ءبىر بولسا، سەندەرگە جەكە مەكتەپتىڭ قاجەتى نە دەدى.

ايقارمانى دايىنداعان -

باقىتگۇل ماكىمباي،

«D»

قارارداعى قادالار

توقتاپ قالعان كوش

قايتا جاندانۋى قاجەت...

• رەسپۋبليكا اۋماعىندا كوشى-قوندى باسقارۋ قۇزىرەتىن ءىىم-نەن الىپ، ارنايى مينيستيرلىك نەمەسە اگەنتتىك ەتىپ قايتا جاساقتاۋ قاجەت;
• 1992 جىلى 23 قىركۇيەكتە رەسپۋبليكا ۇكىمەتى قابىلدانعان «شەتەلدەردەگى قازاق دياسپوراسى وكىلدەرىنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا بولعان كەزىندە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جەڭىلدىكتەرمەن قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى» №791 قاۋلىسىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك;
• 2010 جىلدىڭ 14 ساۋىرىندە قر پرەمەر-ءمينيسترى قول قويعان №307 قاۋلىسىنىڭ كۇشىن جويىپ، «شەتەلدىكتەردىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا بولۋىن قۇقىقتىق رەتتەۋدىڭ جەكەلەگەن ماسەلەلەرى» دەپ اتالاتىن 2000 جىلى 28 قاڭتاردا قابىلدانعان قر ۇكىمەتىنىڭ №136 قاۋلىسىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جانە جەتىلدىرۋ كەرەك;
• جىل سايىن 20 مىڭ وتباسىعا ارنالعان كوشىپ كەلۋ كۆوتاسىن 2015 جىلعا دەيىن ۋاقىتشا توقتاتا تۇرۋ جونىندەگى ۇكىمەت قاۋلىسىنىڭ كۇشىن جويۋ قاجەت;
• شەتەلدەردەگى قازاق دياسپوراسى وكىلدەرىنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا كەدەرگىسىز ورالۋى ءۇشىن، ولارعا ەلىمىزدىڭ شەتەلدەگى ديپلوماتيالىق وكىلدىكتەرىنەن، ءوز وتىنىشتەرىنە سايكەس، ءبىر جىلعا ەش كەدەرگىسىز كوپ مارتە ۆيزا بەرۋ قاجەت;
• وتكەن جىلى قابىلدانعان «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭنىڭ جاڭارتىلعان نۇسقاسىندا ورالماندارعا ازاماتتىق الۋدىڭ جەڭىلدەتىلگەن ءتارتىبى قولدانىلاتىندىعى ايتىلعان. بىراق جاقىننان بەرى ورالمان اعايىن ازاماتتىق الۋدا ءوزى كەلگەن ەلىنەن «قىلمىس جاساماعاندىعى جونىندە انىقتاما» اكەلۋى شارت دەگەن تالاپ قوسىلىپتى. جانە وعان سول ەلدىڭ وسىنداعى ديپلوماتيالىق وكىلدىكتەرى راستاپ، ءمورىن باسادى ەكەن. قىتايدا جانە باسقا دا الىس-جاقىن شەتەلدەردە بۇل ماسەلە الدەقاشان زاڭمەن رەتتەلگەن. مىسالى، «قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى ازاماتتارىنىڭ شەكارادان كiرiپ-شىعۋى تۋرالى» قحر زاڭىنىڭ 8-بابىندا: «تومەندەگى جاعدايلاردىڭ بىرەۋى بولسا، ازاماتتاردىڭ شەكارادان شىعۋىنا تىيىم سالىنادى» - دەپ اشىق جازىلعان. بۇعان مىنالار كىرەدى: 1) قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعاندار جانە قوعام قاۋىپسىزدىگى، پروكۋراتۋرا نەمەسە سوت ورىندارىنىڭ بىرەۋى كۇدىكتى دەپ تاپقان ازاماتتار; 2) سوتى اياقتالماعان ازاماتتىق داۋ-شارعا ىلىككەندەر; 3) جازاسىن وتەۋشىلەر; 4) ەڭبەكپەن تۇزەۋ مەكەمەسىنىڭ تاربيەلەنۋشىلەرى». دەمەك، ەلگە ورالعان قانداستارىمىزعا جيىرما جىل بويى قويىلماعان مۇنداي باسى ارتىق تالاپ قويۋعا تىيىم سالۋ قاجەت;
• رەسپۋبليكا اۋماعىنداعى بارلىق جوعارى جانە ارناۋلى وقۋ ورىندارىنا ەتنيكالىق قازاق ستۋدەنتتەرىن جاتاقحانامەن قامتۋعا جانە قر ازاماتتىعىن قابىلداۋ تۋرالى ءوتىنىش بەرۋشىلەرگە ەش كەدەرگىسىز قولداۋ حات بەرۋگە مىندەتتەۋ كەرەك;
• «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭنىڭ 23-باپتىڭ 6-تارماعىندا: «ورالمانداردىڭ كوشىپ كەلۋ كۆوتاسىنا ەنگىزۋگە كەلىسىم العان ەتنيكالىق قازاقتار مەن ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرى، سونداي-اق ورالمانداردىڭ كوشىپ كەلۋ كۆوتاسىنا ەنگىزىلگەن ورالماندار مەن ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرى قازاقستان رەسپۋبليكاسى اۋماعىنا كەلگەن كەزدە، كولىك قۇرالدارىن قوسپاعاندا، جەكە مۇلكىنە كەدەن تولەمدەرىن تولەۋدەن بوساتىلادى» - دەپ جازىلعان. تۇتاس 23-باپ ورالماندارعا ارنالعان جەڭىلدىكتەر مەن باسقا دا كومەك تۇرلەرىنە ارنالعان سوڭ، مەملەكەتكە سالماق سالماي، ءوز مۇمكىندىگىمەن ەلگە ورالعان اعايىندى بار جيعان-تەرگەنىڭدى جات جۇرتتا قالدىرىپ، كەدەننەن 50 كەلى جۇگىڭمەن عانا وتەسىڭ دەپ مىندەتتەۋدىڭ ەشقانداي قاجەتتىلىگى جوق. مىنە، ەندى كوشىپ كەلۋ كۆوتاسىنىڭ 2015 جىلعا دەيىن توقتاتىلۋىنا بايلانىستى ەلگە ورالعان قانداستارىمىزدىڭ بارلىعى دا بار جيعان-تەرگەنىن جات جۇرتتا قالدىرىپ كەتۋگە ءماجبۇر. سول سەبەپتى بارلىق كوشىپ كەلۋشى ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ جەكە مۇلكىنە كەدەن تولەمدەرىن تولەۋدەن بوساتۋ كەرەك;
• قازاق كوشىنىڭ جاعدايى، ونى جانداندىرۋدىڭ ناقتى جولدارى حاقىندا قر پارلامەنتىندە ارنايى تىڭداۋ وتكىزۋ قاجەت.

قابىلداندى.

الماتى قالاسى، 2012 جىلعى 4 جەلتوقسان

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 45 (173) 06 جەلتوقسان 2012 جىل