اباي تۋرالى كىتاپ جازعان ازەربايجان تاريحشىسى تەيمۋر اتاەۆتان العان سۇحباتىم «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 5 تامىزداعى №30 (3820) سانىندا جاريالاندى.

تەيمۋر اتاەۆ – ازەربايجاندىق پۋبليتسيست، تاريحشى، ساياساتتانۋشى، ءدىنتانۋشى. 1962 جىلى 3 قىركۇيەكتە باكۋدە تۋعان. 1984 جىلى قازىرگى باكۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىن تامامداعان. وسى ۋاقىتقا دەيىن ءتۇرلى ساياسي جانە ەكونوميكالىق قۇرىلىمداردا جۇمىس ىستەگەن. 2007 جىلدان باستاپ پۋبليتسيستيكاعا كەلدى. ول – وننان استام كىتاپتىڭ اۆتورى. سونداي-اق، مىڭنان اسا ماقالا جازعان. ەڭبەكتەرىندە گەوساياسات، تاريح، ءدىن، ادەبيەت، مادەنيەت سالالارىن زەرتتەگەن. ابايدىڭ قارا سوزدەرىن دە زەردەلەپ، كىتاپ جازعان. تۇساۋكەسەرى جاقىندا نۇر-سۇلتاندا ءوتتى. ت. اتاەۆ – ازەربايجان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى. سونىمەن بىرگە، ول – ءبىرىنشى قاراباق سوعىسىنىڭ ارداگەرى.

– تەيمۋر مىرزا، «ابايدىڭ ۇلىلىعى نەمەسە ويشىلدىڭ ءححى عاسىرداعى پورترەتىن جاساۋعا تالپىنىس» دەگەن كىتاپ جازدىڭىز. جاقىندا اتالعان ەڭبەگىڭىزدىڭ تۇساۋكەسەرى نۇر-سۇلتاندا ءوتتى. ابايدىڭ شىعارماشىلىعىمەن قاشان تانىستىڭىز جانە ءسىزدى نەسىمەن قىزىقتىردى؟

– مەكتەپ كەزىندە بىزگە «كسرو حالىقتارىنىڭ مادەنيەتى» دەگەن ءپان وقىتىلدى. ابايدىڭ ەسىمىن العاش سول ساباقتا ەستىدىم. ۋنيۆەرسيتەتتە دە ۇستازدارىمىز بىزگە اباي الەمىن تانىستىردى. بىراق مەن ول كەزدە ۇلى اقىننىڭ شىعارماشىلىعىنا تەرەڭ بويلاي قويعان جوقپىن. 2018 جىلى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى وتكىزگەن ءىس-شاراعا قاتىسۋ ءۇشىن ءسىزدىڭ ەلىڭىزگە ءبىرىنشى رەت باردىم. سوندا ۇيىمداستىرۋشىلار شەتەلدىك قوناقتارعا «ابايدىڭ قارا سوزدەرى» جيناعىن سىيلادى. بۇل كىتاپتى بىزگە قالانى ارالاتىپ جۇرگەندە، اۆتوبۋستا وتىرىپ-اق وقىپ باستادىم. ويشىل كوتەرگەن فيلوسوفيالىق، الەۋمەتتىك ماسەلەلەر ماعان قاتتى ۇنادى. قارا سوزدەردى وقىپ بىتىرگەن سوڭ، وسى تاقىرىپتا ماقالا جازۋعا نيەتتەنىپ، تەرەڭىرەك ىزدەنە باستادىم. قازاقتىڭ باس اقىنى تۋرالى كىتابىم وسىلاي دۇنيەگە كەلدى.

– ءۇش بولىمنەن تۇراتىن كىتاپتىڭ العاشقى بولىگىندە قازاقتىڭ تاريحى جونىندە جازاسىز. «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىنا»، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىنا»، احمەت ياسساۋي ىلىمىنە، يسلام ءدىنىنىڭ قازاق دالاسىندا تارالۋىنا ت.ب. جايتتارعا توقتالاسىز. نەگە ابايدى زەرتتەي وتىرىپ، قازاقتىڭ وتكەنىن دە قاۋزادىڭىز؟

– ويتكەنى، ابايدىڭ نە جونىندە ايتىپ وتىرعانىن تولىق ءتۇسىنىپ، ءسىڭىرۋ ءۇشىن الدىمەن قازاقتىڭ تاريحىن جالپىلاي بولسا دا، وقۋىمىز كەرەك ەكەنىن ءتۇسىندىم. قازاقتىڭ تاريحى وتە باي. سونىمەن قاتار، مەنىڭ اۋەلدەن بەرگى ۇستانىمىم – بەلگىلى ءبىر تۇلعا جايلى كىتاپ جازسام، تۇساۋكەسەرىن ونىڭ تۋعان ەلىندە وتكىزەمىن. مىسالى، عابدوللا توقاي جايلى ەڭبەگىمدى العاش قازاندا تانىستىرىپ، وقىرماندار نازارىنا ۇسىندىق. ال ءامىر تەمىر تۋرالى زەرتتەۋىم باسىلىپ شىققاندا، تۇساۋكەسەرىن وزبەكستاندا ۇيىمداستىردىق.

– ابايدىڭ قارا سوزدەرىنەن قانداي ادامزاتتىق قۇندىلىقتاردى كەزدەستىردىڭىز؟

– اباي مەيىرىم مەن ماحاببات تۋىن كوتەرەدى. وزىڭە قانداي جاقسىلىقتى قالاساڭ، وزگەلەرگە دە سونى تىلەۋگە شاقىرادى. ونىڭ ويلارىنىڭ قاينار كوزى – اللانىڭ كىتابى. اقىن قارا سوزىندە «قۇراننان» مىسال كەلتىرمەگەنمەن، ادامزاتتى ءسۇيۋ، باۋىرمالدىق، عىلىم-بىلىمگە ۇمتىلۋ – مۇنىڭ ءبارى دە «قۇران» اياتتارىندا ايتىلعان. سويتە تۇرا، ول ءدىن اتىن جامىلىپ، ەلدى الداپ جۇرگەندەردى سىنعا الادى. بۇل جەردە ءبىز اباي يسلامدى ەمەس، ءدىننىڭ اتىن جامىلىپ، دۇنيەلىك ارام پيعىلدارىن ىسكە اسىراتىنداردى شەنەگەنىن ۇعىنۋىمىز كەرەك. ازەربايجاننىڭ ميرزا فاتالي احۋندوۆ، تەيمۋربەك بايرام-الىبەكوۆ سەكىلدى اعارتۋشىلارى دا وسىنداي ماسەلەلەردى كوتەرگەن. ولار دا بۇقارانىڭ كوزىن اشىپ، عىلىمنىڭ ءمان-ماڭىزىن تۇسىندىرۋگە تىرىسقان. حالىقتارىمىزدان شىققان ويشىلدار ءتول ءداستۇرىڭ مەن مادەنيەتىڭدى، تاريحىڭدى قۇرمەتتەپ، الەمدىك وركەنيەتتەن دە كەرەگىڭدى الۋعا ۇندەگەن. ابايدىڭ ەڭبەكتەرى ءالى دە وزەكتىلىگىن جويماعانىن ايتا كەتۋ كەرەك. سەبەبى ادامدار ءالى دە وزگەرگەن جوق، قوعام ءالى دە سول باياعىداي. زامان دامىعانمەن، كىسىلەردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن كوزقاراسى، قارىم-قاتىناسى ءالى سول قالپىندا. جەردەگى تىرشىلىك باستالعاننان بەرى وسىلاي بولعان جانە، وكىنىشكە قاراي، وسىلاي بولا بەرەدى. سوندىقتان ابايدىڭ ناقىلدارى ەسكىرمەيدى. ابايدىڭ ءوزى وتكەن عاسىردىڭ باسىندا ومىردەن ءوتىپ كەتسە دە، ونىڭ ىزگىلىك ءۇشىن كۇرەسى تولاستامايدى.

– قازاقستاننىڭ بىرنەشە قالاسىندا بولعان ەكەنسىز. ءبىزدىڭ ەلىمىز جايلى قانداي پىكىردەسىز؟

– ءيا، مەن نۇر-سۇلتان، الماتى، شىمكەنت، تۇركىستان، تالدىقورعان قالالارىن كوردىم. ءار شاھار وزىنشە ساۋلەتتى بولعاندىقتان، ءبارى دە جاقسى اسەر قالدىردى. تۇركىستان رۋحاني ورتالىققا اينالىپ كەلەدى. ال استانا مەنى قاتتى تاڭعالدىرىپ، ەلوردا جايلى كولەمدى ماقالا جازدىم، ول «كازاحستانكايا پراۆدا» گازەتىندە جاريالاندى. سونىمەن بىرگە، العىس ايتۋ كۇنىندە رەسەيلىك سايتقا قازاق حالقى تۋرالى ماقالا جازىپ، ۇلتىڭىزعا راحمەتىم مەن ريزاشىلىعىمدى ءبىلدىردىم. ويتكەنى، وتكەن عاسىردا كوپتەگەن ۇلت جۇك ۆاگوندارىنا وتىرعىزىلىپ، قازاقستانعا كۇشتەپ كوشىرىلگەن. قازاقستانداعى ازەربايجان دياسپوراسى دا وسىلاي پايدا بولعان. سونداي قيىن كۇندەردە قازاقتار ازەربايجاندارعا سوڭعى نانىن ءبولىپ بەرىپ، كومەكتەسكەن. مۇنداي جاقسىلىقتى ءبىز ۇمىتپايمىز، ءبارى ەسىمىزدە. قازاق حالقىنا زور العىس ايتامىز. قازاق ەلىنىڭ بەت-بەينەسى وسىنداي.

– ازەربايجاندار كىتاپ وقي ما؟ ەلىڭىزدە قانداي جانرلار كەڭ تاراعان؟

– وكىنىشكە قاراي، قازىر بۇكىل الەمدە ادامزات بۇرىنعىداي كىتاپ وقىمايدى. بۇرىن جۇرت كىتاپ وقىپ، سول ارقىلى ءبىلىم جينايتىن. ال قازىر ءبارى عالامتوردا وتىرادى. وندا اقپارات جەڭىل ءارى ءۇستىرت بەرىلەدى. سوندىقتان تەرەڭدىكتەن، تەرەڭ بىلىمنەن ايرىلىپ بارا جاتقاندايمىز. ال كىتاپ وقيتىن ازشىلىققا كەلسەم، اركىم ءوزىنىڭ تالعامىنا ساي ءارتۇرلى جانردى ءجون كورەدى.

– ءبىرىنشى قاراباق سوعىسىنىڭ ارداگەرىسىز. بۇل مايداندا، وكىنىشكە قاراي، ازەربايجان ءبىراز اۋماعىنان ايرىلىپ قالدى. ال – ەكىنشى قاراباق سوعىسىنداعى جەڭىس ازەربايجاندارعا رۋحاني تۇرعىدا قالاي اسەر ەتتى؟

– بۇل جەڭىس – باس قولباسشى، پرەزيدەنتىمىز يلحام اليەۆ باستاعان قۋاتتى اسكەرىمىزدىڭ ارقاسى. ءبىز 30 جىل بويى ماسەلەنى بەيبىت جولمەن شەشۋگە تىرىستىق. بىراق بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى دا، حالىقارالىق وزگە ۇيىمدار دا حالىقارالىق قۇقىق بويىنشا ازەربايجاندىكى سانالاتىن جەردى قايتارۋ ءۇشىن 30 جىل بويى ەشتەڭە ىستەگەن جوق. سوندىقتان حالىقارالىق زاڭدارعا سايكەس ءوزىمىزدىڭ جەرىمىزدى كۇشپەن قايتارىپ الۋعا ءماجبۇر بولدىق. ءسويتىپ، ادىلدىك سالتانات قۇردى. قازاقستاننىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ تا، قازىرگى مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ تا ءاردايىم ازەربايجاننىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىن قولدادى. جەڭىسپەن قۇتتىقتاۋ دا جولدادى. ءبىز باسقىنشىلاردى ءوز جەرىمىزدەن قۋىپ شىقتىق. ولار ءبىزدىڭ مەشىتتەرىمىزدى شوشقا باعاتىن قوراعا اينالدىرعان، مادەني ەسكەرتكىشتەرىمىزدى قيراتقان. بىراق شۋشا قالاسى – ازەربايجان حالقىنىڭ جانى، مادەنيەتىمىزدىڭ وشاعى. بۇل شاھار ءوزىنىڭ ناعىز يەسىنە قايتارىلدى. بۇل ءبىزدىڭ رۋحاني-مادەني تۇرعىدان عانا ەمەس، ساياسي-ەكونوميكالىق جاعىنان دا وركەندەۋىمىزگە اسەرىن تيگىزىپ جاتىر. حالىقتىڭ رۋحى كوتەرىلدى. كوپۇلتتى، كوپدىندى ازەربايجان حالقىنىڭ ىنتىماق-بىرلىگى نىعايا ءتۇستى.

– ادامزاتتىڭ بولاشاعى جونىندە نە ويلايسىز؟

– قازىر جەر بەتىندە كەرەعارلىق بار. كەي مەملەكەتتەر عارىشقا دەيىن ۇشىپ، تەحنيكا مەن تەحنولوگيانىڭ قىزىعىن كورىپ وتىرسا، ال كەي ەلدەر كەدەيلىك پەن اشتىقتان، جۇقپالى اۋرۋلاردان كوز اشپاي وتىر. عىلىم قانشا دامىعانمەن، جان دۇنيەمىز روبوتتانىپ بارا جاتىر. ەگەر ادامزات ءبىر-ءبىرىن سىيلاۋدى، ءبىر-بىرىنە جاناشىر بولۋدى ۇيرەنسە عانا بولاشاعىمىز جارقىن بولماق. ال ءبىر-ءبىرىمىزدى قاناپ، قىرا بەرسەك، ءبارىمىزدىڭ ەرتەڭگى كۇنىمىز قاراڭ. بۇل رەتتە، الەمدىك دىندەر شاقىراتىن ادامگەرشىلىككە ۇمتىلۋىمىز كەرەك. سونداي-اق، ابايدىڭ ىزگىلىك يدەيالارىن ۇستانۋىمىز قاجەت. بۇكىل عالام ەلدەرىن ابايدى وقۋعا شاقىرامىن.

– «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ وقىرماندارىنا قانداي تىلەك ايتاسىز؟

– عىلىم-بىلىمگە قۇشتار بولىڭىزدار دەر ەدىم. ءوز حالقىڭىزدىڭ رۋحاني بايلىعىن ءسىڭىرىپ، الەمدىك مادەنيەتتىڭ دە اسىل قازىنالارىن يگەرگەنىڭىز ءجون. سوندا جان دۇنيەڭىز باي تۇسپەك. سونىمەن قاتار، اتا-اناڭىزدى، اتا ءداستۇرىڭىزدى دە قۇرمەتتەڭىز.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇحباتتاسقان الپامىس فايزوللا

Abai.kz