ۇلداي يبايدۋللاەۆا. قالام ۇستاعاندار قايىر سۇرامايدى
جەلتوقساندا قازاق جاستارى جازالاۋشى الىپ ماشيناعا قۇر قول قاسقايا قاراپ تۇردى. سول كۇندەرى ۇستالعاندارى، تەرگەۋ كەزىندە ساۋساقتارىن يتكە تالاتتى، قارۋلى جەندەت باسىنان تەپتى. 1986-داعى «نازىك جاندار» قاتارىندا تەلەجۋرناليست قىزدار الدىڭعى ساپتا بولدى، وشاعىنىڭ قامى ءۇشىن ءبىر ءتوسىن كەسىپ، وڭ قولىمەن ءسابيىن قورعاپ، سول قولىمەن ساداق تارتقان تەگى تۇرىك امازونكالار جۇراعاتتارى نامىسىن تاپتاعاندارعا الاڭدا تاپجىلماي تۇرىپ، ءۇنسىز سەس كورسەتى. جازالاۋشى ماشينانىڭ تەرىس ۇگىت، وتىرىك ناسيحاتىن ەستىدىك، كوزبەن كوردىك. وسى وزبىرلىق پەن كەمىستۋشىلىك كەۋدەدە نامىس وتىن لاۋلاتتى. جەلتوقساندا «وسى ءبىز كىمبىز؟» دەگەن سۇراق سانانى قامشىلادى. وقيعا ءدۇبارالاردىڭ ۇلتتىق بولمىسىن ەسىنە ءتۇسىردى. ۋاقىت بىزگە يمپەريانىڭ قۋاتى يدەلوگياسىنىڭ كۇل-قوقىسىن اراشالاپ، جاس مەملەكەتتىڭ ايباتتى ناسيحات قۇرالى جاڭا تەلەۆيزياسىن جاساۋدى جۇكتەدى. الدىمىزدا ەندىگى مىندەت ۇلت-ازاتتىق رەڭدەگى حابارلار دايىنداۋ بولاتىن. بۇل پارىزدى ويداعىداي اتقاردىق. جەلتوقساننان كەيىن مەنىڭ زامانداستارىم تەلەەكرانعا ءوز كەلبەتىن جاڭاشا ايشىقتادى. ءبىز بوستاندىقتى اڭساعان بابالاردىڭ ارماندارىن بۇحاراعا جەتكىزىپ، ءسۇيىنشى سۇراعان قارلىعاشتار بولدىق. بىراق، بۇگىندە ولار ۇمىت قالدى.
جەلتوقسان جانە تەلەجۋرناليستتەر
جەلتوقساندا قازاق جاستارى جازالاۋشى الىپ ماشيناعا قۇر قول قاسقايا قاراپ تۇردى. سول كۇندەرى ۇستالعاندارى، تەرگەۋ كەزىندە ساۋساقتارىن يتكە تالاتتى، قارۋلى جەندەت باسىنان تەپتى. 1986-داعى «نازىك جاندار» قاتارىندا تەلەجۋرناليست قىزدار الدىڭعى ساپتا بولدى، وشاعىنىڭ قامى ءۇشىن ءبىر ءتوسىن كەسىپ، وڭ قولىمەن ءسابيىن قورعاپ، سول قولىمەن ساداق تارتقان تەگى تۇرىك امازونكالار جۇراعاتتارى نامىسىن تاپتاعاندارعا الاڭدا تاپجىلماي تۇرىپ، ءۇنسىز سەس كورسەتى. جازالاۋشى ماشينانىڭ تەرىس ۇگىت، وتىرىك ناسيحاتىن ەستىدىك، كوزبەن كوردىك. وسى وزبىرلىق پەن كەمىستۋشىلىك كەۋدەدە نامىس وتىن لاۋلاتتى. جەلتوقساندا «وسى ءبىز كىمبىز؟» دەگەن سۇراق سانانى قامشىلادى. وقيعا ءدۇبارالاردىڭ ۇلتتىق بولمىسىن ەسىنە ءتۇسىردى. ۋاقىت بىزگە يمپەريانىڭ قۋاتى يدەلوگياسىنىڭ كۇل-قوقىسىن اراشالاپ، جاس مەملەكەتتىڭ ايباتتى ناسيحات قۇرالى جاڭا تەلەۆيزياسىن جاساۋدى جۇكتەدى. الدىمىزدا ەندىگى مىندەت ۇلت-ازاتتىق رەڭدەگى حابارلار دايىنداۋ بولاتىن. بۇل پارىزدى ويداعىداي اتقاردىق. جەلتوقساننان كەيىن مەنىڭ زامانداستارىم تەلەەكرانعا ءوز كەلبەتىن جاڭاشا ايشىقتادى. ءبىز بوستاندىقتى اڭساعان بابالاردىڭ ارماندارىن بۇحاراعا جەتكىزىپ، ءسۇيىنشى سۇراعان قارلىعاشتار بولدىق. بىراق، بۇگىندە ولار ۇمىت قالدى.
جەلتوقسان جانە تەلەجۋرناليستتەر
كوپكە بەلگىلىنى كەلىستىرىپ ايتۋ قيىن. قازاق تەلەديدارىنا جۇمىسقا 1986 جىلدىڭ جازىندا كەلدىم. ءۇش مىڭ ادام جۇمىس ىستەيتىن قازاقستاننىڭ ەڭ ءىرى، مەملەكەتتىك تەلەارناسىنىڭ كەڭسەلەرى مەن تەحنيكا جابدىقتارى ورنالاسقان قازاق راديوسى جەلتوقسان كوشەسى مەن رەسپۋبليكا الاڭىنداعى 2-ءشى اپپاراتتىق ستۋدياسى جوعارى قاراي «قازاقتەلەفيلم» بولىپ جالعاسىپ جاتقان قالاشىق بولاتىن. جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ ناعىز كۋاگەرلەرى - قازاق راديوسى مەن تەلەديدارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ەدى. جۇمىس ورنىمىز الاڭعا جاقىن جايعاسقاندىقتان، قايسىمىز قانداي پيعىلدا بولساق تا، بۇل وقيعانى كورۋگە ءماجبۇر ەدىك. العاشقى ساعاتتان باستاپ باسشىلار «الاڭعا جولاماڭدار» دەپ قاتاڭ ەسكەرتتى. كابينەتىمىزدىڭ تەرەزەسى الاڭعا قاراپ تۇراتىن. سول كۇنى رەداكتسيادا بىرگە جۇرگەندەر ۇلتتىق بەت-بەينەسىنە قاراپ ءۇنسىز ەكىگە جارىلدىق. اسك-2 (قازىرگى تيميريازەۆ كوشەسىنىڭ بويىنداعى «حابار» ارناسى وتىرعان بيىك عيمارات) كەشەنىندە قاراگوزدەر مۇڭايىپ، تەرەزەگە تەلمىرىپ تۇرمىز. كۇندە بىرگە جۇرگەن قىزمەتكەرلەر اراسىندا سالقىندىق ورناپ، قايناپ جاتقان «تەلەنىڭ» مازاسىز جۇمىسى توقتاپ قالعانداي، مىلقاۋ تىنىشتىق ورنادى. ەكى ەركەك ارىپتەسىمىز جەلكەمىزدەن «ەسلي بى ۋ مەنيا بىلو رۋجيو، تو يا بى نەزادۋمىۆاياس پەرەسترەليال بى ۆسەح ەتيح بارانوۆ» دەپ زىركىلدەدى. باسشىلاردىڭ «ول جاققا بارماڭدار» دەگەن كۇندىزگى ەسكەرتۋىن تىڭداماستان، جۇمىستان شىققان بويدا الاڭعا قاراي اسىقتىق. بۇل كەشكى ساعات 18.00-19.00-دار شاماسى بولاتىن. ۇجىم ۇلكەن بولعاندىقتان ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ ءجۇزىمىزدى بىلگەنىمىزبەن، جىعا تانىمايتىنبىز. الاڭدا «الاتاۋ» ارناسىنىڭ بىرىنەن ءبىرى وتەتىن، قاراساڭ كوز تويمايتىن سۇلۋلارى تۇگەل ءجۇر ەكەن. ەستە قالعانى، «توپ مودەل» دەيتىن ۇزىن بويلى گۇليا، بۇيرا باس بوران، ءۋاليحان، باسقا دا قىز-جىگىتتەر بولدى. قىزداردىڭ ءبىرى ورىستىڭ شۇرايلى تىلىمەن رۋح كوتەرەر ءسوز ايتىپ، اراسىندا قازاقتىڭ حاندىق تاريحىنىڭ ايتۋلى كوباسشى تۇلعالاردى جەتى اتامىزدان بەرى قاراي ءتىزىپ جاتتى. ەلدەن ەرەكشە بەلسەندى رەجيسسەر ياحين رۋبيكجاندى، تۇماق كيگەن تۇڭعىشباي اعانى، باسقا دا ونەردىڭ قاس جۇلدىزدارىن «تىرىلەي» العاش وسىندا كوردىم. الاڭدا رەداكتسيانىڭ قىزدارى - زۋحرا، ءشاريپا، نازگۇل، روزا بىرگە تۇرعانبىز. ءشاريپا جامقاەۆا ستۋدەنتتەرگە «شىرشانى جۇلماڭدار»، «مەنىڭ ەلىمدى» ايتا بەرىڭدەر» دەپ، ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىن جۇرگىزىپ جاتتى. ساعات 22.00-لەر شاماسىندا بەتكە سوققان سۋدىڭ ەكپىنىنەن ءبىز ءبىر-بىرىمىزدەن اداسىپ، ءبولىنىپ كەتتىك. سۋ شاشىلعانان كەيىن الاڭداعىلاردىڭ قاراسى سەلدىرەي بەردى. ۇستىمىزدەگە شاشىلعان سۋ سىرتقى كيىمدەرىمىز مۇز بولىپ قاتا باستادى. ءبىرشاما ۋاقىتتان كەيىن الاڭعا قايتا ورالىپ، مىنبەگە قاراي جاقىنداي بەرگەندە، روزانى قۋاتى قول سۇيرەي، قاپتالى اشىق اسكەري جۇك ماشيناسىنا لاقتىرىپ جىبەردى. بىزدەر جان ۇشىرا الاڭنان تومەنگى، «ستۋديا» دەيتىن قازىرگى «قازاقستان» ارناسىنىڭ عيماراتىنا قاراي قاشتىق.مەن قازىرگى جەلتوقسان قۇرباندارىنا قويىلعان ەسكەرتكىش الدىندا جازدا سۋ اعىپ جاتاتىن ارىققا جاقىنداعاندا اياعىم تايىپ قۇلاپ ءتۇستىم، بىرەۋ باسىمنان تەۋىپ ءوتتى. باسىمدى كوتەرە بەرگەندە الدىمدا قاشىپ بارا جاتقان ەكى قىزدى اسكەري جەندەت يىعىنا تۇسكەن شاشتارىن قولىنا ورادى دا، ەكەۋىنىڭ باسىن ءبىر-بىرىنە سوعىستىرىپ جاتقانى، قىزداردىڭ شىڭعىرعان جان داۋسى ءالى قۇلاعىم دا، كوز الدىمدا. جەلتوقسانداعى باس جاراقاتى 26 جىل بويى جان ازابىن تارتقىزىپ كەلەدى. سونىمەن، روزا جوق بولىپ كەتتى. ول الماتىداعى اۋداندىق ىشكى ىستەر ءبولىمىنىڭ بىرىندە قامالىپتى. كوبىمىز بويداقپىز، پاتەر جالداپ تۇرامىز. قالادا پاتەرى بار جالعىز ارىپتەسىمىز - نازگۇل، ءبارىمىز سول ۇيگە توپىرلاپ قونىپ جۇردىك. ءۇش كۇننەن سوڭ نازگۇل روزانى، دەنساۋلىق مينيسترلىگەن قايىرىمدى ءبىر قازاقتى تاۋىپ، الىپ شىقتى. روزانىڭ، تەرگەۋ بارىسىندا، قولىن يتكە قاپتىرعان، بىراق ول ەشقايسىمىزدىڭ اتىمىزدى اتاماعان. «مەن الاڭعا بارعان جوقپىن، قاسىمدا ەشكىم بولعان جوق، جۇمىسپەن بەت الدى ءوتىپ بارا جاتتىم» دەپ ءمىز باقپاي ۇندەمەي وتىرا بەردىم، «باعىما قاراي، تەرگەۋشى جىگىت تاۋ حالقىنىڭ وكىلى بولدى»،- دەپ كۇلە ەسكە الاتىن. جاڭا جىل جاقىنداعاندا روزا ەكەۋمىز كەڭساي زيراتىنىڭ ەتەگىندەگى تاۋلى قىراتتاعى پاتەرىمىزگە ورالساق، ماشا اجەي «كوزدەرىڭدى جوعالتىڭدار، قانشىقتار، ءما!»،- دەپ، تۇيىنشەگىمىزدى بەتىمىزگە لاقتىردى.جاسىرىن رەداكتسيانى پانالاپ قونىپ جۇردىك. جاڭا جىلدان كەيىن باسقاشا دۇربەلەڭ باستالدى. الاڭعا بارعان قىزداردىڭ سۋرەتىن ۇستاعان قارا كيىمدى «سويلەمەيتىن» جىگىتتەر قاپتادى. ديرەكتسيانىڭ كەزەكتى وتىرىسىنان ورالعان رەداكتسيا باسشىسى بايمۇرات جولامانوۆ اعاي زۋحرانىڭ سۋرەتىن كورگەندە زارەم قالمادى. «تىنىش جۇرمەيسىڭدەر-اۋ!» دەپ ىمداپ، كوزى كۇلىپ، ريزالىق سىڭاي تانىتتى.مارقۇم ءاردايىم جارقىلداپ جۇرەتىن ىسىنە تىندىرىمدى كاسىبي ءبيشى قىز زۋحرا وسى وقيعادان كەيىن ۇزاق ۋاقىت باس كيىمىن كوزىنە ءتۇسىرىپ كيۋدى ادەتكە اينالدىردى.بۇل الىپ ۇجىمنىڭ ءبىر رەداكتسياسىنىڭ باسىنان وتكەن وقيعانىڭ ۇشقىنى عانا.
كومسومول ۇيىمىنىڭ حاتشىسى گۇلجان حاميتقىزى سۋرەتىنەن تانىعان تالاي قازاقتى «تەرىسىمەن» اراشالاپ الدى. اۋىلدان شىققان ءبىزدى «مامبا» دەيتىن. الماتىدا تۋىپ ءوسىپ، ماسكەۋ مەن سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتەىندە ءبىلىم العان، انا ءتىلىن بىلمەيتىن، بىلگىلەرى كەلمەيتىن قۇربىلارمەن الاڭدا ءتىل تابىستىق.ولار ۇلت نامىسى اياققا تاپتالعان تۇستا قارا تاباندارمەن بىرگە ابىرويدى اتان تۇيەگە ارتتى. ارىپتەسىمىز، ورىس ءتىلدى جۋرناليست الاڭعا بارعانداردى قورعاپ، عاليا اجەنوۆا كوپ جاپا شەكتى. ەستە قالعان وقيعانىڭ ءبىرى - سول كۇندەرى توراعانىڭ تەحنيكا سالاسىنىڭ ورىنباسارى كرىلوۆ كوكە «الاڭعا بارعاندارىڭ انىقتالسا، جۇمىسپەن قوشتاساسىڭدار» دەپ قايتالاپ قاداپ ايتقانى. وقيعادان كەيىن توراعانىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ساعات اشىمباەۆ ۇجىمنىڭ الدىندا ءبىزدىڭ ءسوزىمىزدى اشىق سويلەدى. ونىڭ تۇتىعا ايتقان جالىندى ءسوزى مەن جابىرقاۋلى ءجۇزى، مۇڭدى جانارىن سوزبەن جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.سودان كەيىن باسشىمىز اۋرۋحانادا ۇزاق جاتىپتى، جۇرەكتەگى جەلتوقسان قايعىسى ساعات ءاشىمبايۇلىن قايتپاس ساپارعا ءبىرجولا الىپ كەتتى.سول كۇندەرى قازاق تەلەديدارىنىڭ ديرەكتورى، ۇلتجاندى، ءادىل باسشى مارقۇم اسىل اعامىز رافاەل بايكەنۇلى جۇماباەۆقا اكەمىزدەي ارقا سۇيەپ ەدىك...
تاۋەلسىزدىك تاڭىن قارسى العان ارىپتەستەر
1991 جىلعا دەيىن جەلتوقسان تۋرالى داۋىستاپ ايتا المادىق. ول تۋرالى سىبىرلاسىپ سويلەسەتىنبىز. «نە ىستەي الامىز؟» - دەپ اۋلادا، بۇرىش-بۇرىشتا كۇڭكىلدەپ جۇرەتىنبىز.
تەلەجۋرناليستەر بۇل وقيعادان كەيىن 92 جىلدارى عانا جەلتوقساندا ءوز كوزىمەن كورگەندەرىن جازا الدى. تەلەنىڭ جاستارى ۇلبوسىن ايتولەنوۆا مەن ساۋلە جيرەنشينا، جامبىلدان سەرىك ابباسوۆ (شاح) كورەرمەنگە ءدۇبىرلى 86-نىڭ شىندىعىن جەتكىزۋگە كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. ارىپتەستەر كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنىن، پرەزيدەنتتىڭ العاشقى رەسمي ساپارلارىن، الاش ارداقتىلارىن اقتاۋ، ۇلتتىق تەڭگە، الماتى مەتروسى قۇرىلىسىنىڭ باستالۋى، باسقا دا ايتۋلى وقيعالاردى كورسەتتى، ايتتى، جازدى. ولار بۇرىن تەك ورتالىق تەلەديداردىڭ تىلشىلەرى باراتىن جابىق تاقىرىپتارعا قالام تارتى. بىزدەر قازاقستان مۇنايىنىڭ ماسەلەسى مەن بولاشاعى جايلى انا تىلدە تۇڭعىش حابار تاراتىپ، «اجداھادان ارىلۋ» اتتى پوليگوننىڭ زاردابى مەن جابىلعانى تۋرالى رەپورتاجدار توپتامالارىن جازدىق. قازاقستاننىڭ باتىسىنداعى «ازعىر»، «تايسويعان»، «ياۆا» سياقتى اجال اپاندارى مەن سەمەيدەگى دەگەلەڭ تاۋىنداعى 101-ك شاحتاسىنا ءتۇسىپ، كوزبەن كوردىك. «كاپۋستين-يار» پوليگون توپىراعىنىڭ استىندا قالعان داۋلەتكەرەي بابانىڭ قۇلىپتاسىن ارشۋ راسىمىنە قاتىسىپ،اياكوز قالاسىنداعى پوليگون سىناعىندا قاقتالعان، جاسىنان بۇرىن قارتاياتىن كوز كورىپ، قۇلاق ەستىمەگەن مايمىل كەيپىندەگى كەرەڭ، سوقىر بالالار تۋرالى اسا قۇپيا ۇستالعان ينتەرناتتان حابار تاراتىق. نارىق پەن تاۋەلسىزدىكتىڭ قاتار كەلۋى ادامزات تاريحىندا وتە سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىس. ارىپتەستەر ەلىمىزدىڭ ىشكى-سىرتقى ەكونوميكاداعى، تاريحىمىزداعى قالىپتاسۋ كەزەڭىندە ەلباسىنىڭ ساياساتىن كورەرمەنگە جەتكىزدى. 1992 جىلداردان باستاپ تاۋەلسىز ارنالار مەن رەسەيلىك «سارى» باسىلىمدار بەلەڭ الدى. ەلگە ءتۇرلى باعىتتاعى ءدىني سەكتالار ەنتەلەپ ەندى.حالىقتىڭ تاريحي تامىرىن ەلەمەيتىن، جالعان مادەنيەتتى دارىپتەۋشى قاپتاعان باق-قا بىردەن-ءبىر توتەپ بەرگەن - جالعىز قازاق تەلەديدارى مەن راديوسى بولدى.ونىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىققان زامانداستارىم ەڭبەگىنىڭ قايتارىمىنا ەشتەڭە دامەتپەدى. قىز -جىگىتتەر كۇن-ءتۇن دەمەي، رەداكتسيالاردا قونا جاتىپ، جۇمىس باسىنان تابىلدى. بالاسىن بوسانا سالا، تۋرا پەرزەنتحانادان حابارىن جاساۋعا كەلگەن قاپىشوۆا لاززاتقا دا تاڭ قالعان جوقپىز. سول تۇستا ارىپتەستەردىڭ كىشكەنتايلارى قاسيەتى شاڭىراق «قازاقستان» ارناسىنىڭ اۋلاسىندا ويناپ ءوستى.اسىرەسە قىزدار جاعى ماحامبەت ايتقانداي، ارتار جۇككە شىدادى، تارتار بەينەتكە توزگەن كاتاپتى قارا نارلار بولدى. سەبەبى ولاردىڭ موينىندا جاس مەملەكەتتىڭ ماقسات مۇراتىن ناسيحاتاۋ سياقتى ءزىل باتپان جاۋاپكەرشىلىك تۇردى.جاس ارىپتەستەر، اعا-اپالارىڭ ازات ەلدىڭ جاڭا تەلەۆيزياسىنىڭ بولاشاعىنا وسىلايشا ۇلەس قوستىق. تاۋەلسىزدىك تاڭدارى ارىپتەستەرگە دە ساۋلەسىن شاشتى.1994 جىلدىڭ ناۋرىزىندا تەلەراديو كوميتەتىنىڭ تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان «كىسى ەسىگىندە» ءۇيسىز جۇرگەن راديو مەن تەلەماماندار «قازاقتەلەفيلم»، «تەلەورتالىقتىڭ» باسقا دا سالانىڭ جۇزدەگەن جاستارى الماتىنىڭ تورىنەن جايلى جاتاقحانا مەن 54 وتباسى قونىستاناتىن پاتەرگە قول جەتكىزدى.بۇل يگى ءىستىڭ باسىندا زامانبەك پەن شەرحان، عادىلبەك اعالار تۇردى.
«قازاقستان» ارناسىندعى 2002 جىلعى «الاساپىران» - وتاندىق تەلەمەكتەپتىڭ قيراۋى
قازاق تەلەديدارىنداعى ءداستۇردىڭ ءۇزىلۋى شەر-اعا مۇرتازانىڭ قىزمەتتەن كەتىپ، 1994 جىلى «قازاقستان» تەلەراديو كورپوراتسياسىنا ءلايلا بەكەتوۆا-حراپۋنوۆا ءتورايىم بولىپ كەلگەن كۇننەن باستالدى. 1986-1988 جىلدارى «الاتاۋ» ارناسىندا رەجيسسەردىڭ كومەكشىسى، اتشابار قىزمەتىن عانا اتقارعان ءلايلا بەكەتوۆانىڭ باسشىلىعىنا تەلەجۋرناليستەر اشىقتان اشىق قارسىلىق اكتسياسىعا شىقتى.تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ ايبىندى ناسيحات قۇرالى-الىپ ۇجىم جاستارىنىڭ ۇزدىكسىز نارازىلىعى بيلىكتەن قولداۋ تاۋىپ، بەكەتوۆا-حراپۋنوۆا ورنىن بوساتۋعا ءماجبۇر بولدى.بىلەتىن اعا-اپالار «انا قاتىنان اۋلاق جۇرىڭدەر،ەشكىمگە ايتپاڭدار» دەپ سىبىرلادى: «ءلايلا سەندەرگە، «ارىزقويلارعا» ەرەگىسىپ ارنانىڭ تاڭداۋلى تەحنيكاسىن، «التىن قورىنىڭ» ءبىر بولىگىن، اسك-2 اپپاراتتىق ستۋديانى «حابارعا» باسقادا «بىردەڭەلەردى» بەرىپ جىبەردى-مىس». جولى بولعان «قارا تىزىمگە» ىلىكپەگەن قارسىلىق اكتسياسىنا قاتىسپاعان باسقادا ارىپتەستەردىڭ ءبىر توبى «حابار» اگەنتتىگىنە اۋىسىپ، جان ساقتادى.1995-2001 جىلدارى «قازاقستان» ارناسىنىڭ احۋالى كۇن ساناپ السىرەي بەردى، ەڭبەك اقى 5-10 تەڭگە، قالاماقى مۇلدەم تولەنبەدى. تەحنيكا توزدى. ىسساپارعا بارۋ توقتاتىلدى. ارىپتەستەر ەڭسەسى ءتۇسىپ، تۇرمىس بيلەدى. سول جىلدارى رەداكتسيالاردا كومپيۋتەر دەگەن اتىمەن بولمادى. قازاق تەلەديدارى تاريحىنداعى ايتۋلى رەفورما 2001 جىلى ارناعا توراعا بولىپ كەلگەن عالىم دوسكەن مىرزانىڭ كوماندالىق اۋىسۋىنان كەيىن باستالدى.
ارنا قىزمەتكەرلەرى جاس-كارىسىنىڭ حابارلارى جابىلدى، «جارامسىز» دەپ تانىلىپ، جۇمىستان شىعارىلدى. قىسقارتۋعا الدىمەن بەدەلدى، بەلسەندى جۋرناليستتەر ىلىكتى. سول تۇستا رەداكتسيالارىمىزعا كومپيۋتەرلەرىن كوتەرگەن تەلەكاسىپتەن حابارسىز قىز-جىگىتتەر قاپتادى. جاي كەلگەن جوق، ەكپىنمەن، «ءبىز قازاق تەلەديدارىن «قايتا قۇرامىز» دەپ كەلىپ، اراعا 4-5 جىل سالىپ «ءبىز جاسادىق» دەپ قايتا كەتتى. جارتى عاسىردان اسقان تاريحى بار قازاق تەلەديدارىنىڭ وتكەنىن اعا بۋىن جاساپ كەتكەن ەدى. شىعارماشىلىق توپتىڭ تالاي جىلعى قابىلەتى مەن ەڭبەگى زايا بولدى.تەلەديداردىڭ دامۋىندا ءداستۇر جالعاستىعى ايرىقشا ءرول اتقارادى.وسىلايشا وتاندىق تەلەنىڭ شەبەرحاناسىندا شىڭدالعان، ءداستۇرلى مەكتەپتىڭ سوڭعى تاربيەسىن كورگەندەر تەلەۆيزيادان ءبىرجولا الاستاتىلدى.كەيبىرى جۇمىسسىزدىقتان تاعدىر تالكەگىنە ءتۇستى، ايىقپاس دەرتكە شالدىقتى، ءبىرى قالالىق اۆتوكولىكتە جولاۋشىدان جول اقىسىن جيناسا، بىرەۋلەرى قىتاي اسىپ الا قاپ ارقالادى. تالانتتى جۋرناليستەر - ابدۋللا سۇلەيمەنوۆ پەن اسى بايباتشا وسى ادىلەتسىزدىكتى كوتەرە الماي، تەلەديدارعا قايتىپ بارۋدى ارمانداۋمەن ومىردەن ەرتە كەتتى. سول ۋاقىتتا قىزمەت ىستەگەن ارىپتەستەردىڭ اتىنا كۇيە جاعىلدى. ءسويتىپ، قازاق تەلەۆيزياسى ۇزاق ۋاقىت «كوماندالىق اۋىسۋ» سىرقاتىنان ءالى دە ايىعا الماي كەلەدى. تۋا بىتكەن تەلەماماندار، مەنىڭ زامانداستارىم ۇلگى تۇتقان-كامال سمايلوۆ، سۇلتان ورازالى، عادىلبەك شالاحمەتوۆ، روزا تەمىرعاليقىزى، ادىلبەك تاۋاساروۆ، بولات ماجەنوۆ، فەرۋزا پەرزاداەۆا، شولپان قاراتايقىزى، جاننا احمەتوۆا، اسقار باپيشەۆ، فاتيما مامىربەكقىزى، سۆەتلانا تاتەنكو، عۇسمان يگىسىنوۆ، ءماريام ايىمبەتوۆا،تىنىس وتەباەۆ، قاجى،كلارا قورعاندار،روزا ءجۇنىسوۆا،رابات جانىبەكوۆ، روزا حايرۋللينا، ەلجاس قاسيمانوۆ،توكەن قايمولدينوۆ، لۇقپان ەسەنوۆ، جەڭىس ماقاتاەۆ، مەلس بايسانباەۆ، ءجۇرسىن ەرمانوۆ،گۇجان ەرعاليەۆا، الەكساندر پونامارەۆتار جالعاستىرعان تەلەمەكتەپ ءبىرجولا وپات بولدى.ولار قازاق تەلەۆيزيانىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىسىن جاساپ بەردى. بىزدەر دە، سىزدەر دە جۇمىس ىستەگەن تەلەارنالاردا سول ۇلگىنى زامان تالابىنا ساي، بەزەندىرىپ پوشىمىن عانا وزگەرتە الدىق.ارداگەرلەرىمىزدىڭ ادامگەرشىلىك، كاسىبي شەبەرلىك، ۇستازدىق ءداستۇرىن جوعالتىپ الدىق. وكىنىشتىسى، ولاردىڭ اتى بۇگىندە اتالمايدى، ۇمىت قالىپ، اعا- اپالاردان ۇيات بولدى.ال،بىزدەر وزىمىزدەن كەيىنگى جاستارعا ءداستۇر ساباقتاستىعى، ۇرپاقتار جالعاستىعىن تاپسىرا المادىق.
...تالايدىڭ تاعدىرىنا اراشا بولعان ارىپتەستەر نالىپ، «وسىلاي كەتە بەرەمىز بە؟» دەپ تۋلادىق. «ۇلكەن داريانى كەسىپ وتۋدەن، قۇدرەتتى اداممەن جاۋلاسۋدان جانە كوپپەن ايتىسۋدان قورىق» دەيتىن حالىق ءسوزىن ەسكە الدىق. ءبىرسىپىرا ارىپتەستەر جاڭا كوماندانى ۇيرەتكەنشە، التى ايدان ءبىر جىلداي «قولبالا» قىزمەتىن اتقاردى.ولار «قازاقستان» ارناسىنىڭ ەكرانىنان بۇرىنعى قىزمەتكەرلەردى «قابىلەتسىز»، «ارنانى جەكە باسىنا پايدالانعان» دەگەن سياقتى اۋىر سوزدەردى ايتۋدان جالىقپادى. بىراق 2002-2005 جىلدارى «قابىلەتسىزدەر» دايىنداعان ءبىراز حابارلار ەفيرگە قايتالانىپ بەرىلىپ جاتتى. مىسالى، تامىزدىڭ 29 كۇندەرى، ياعني، پرەزيدەنت پوليگوندى جابۋ تۋرالى جارلىعىنا وراي جاسالعان «ەلىم-اي» پوليگوننىڭ قاسىرەتى تۋرالى دەرەكتى حاباردى ەفيرگە دايىنداعان شىعارماشىلىق توپتىڭ اتى جوندەرىن تۇگەل ءوشىرىپ بەرەتىن.
«قابىلەتسىزدەر» جىرى عالىم بوقاش مىرزا الماتى قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى بولعان تۇستا داستانعا اينالدى.حابارلارى جابىلىپ، نامىسقا تيەر سوزدەردى كوتەرىپ، جۇمىسسىز قاڭعىپ قالعان ونداعان جۋرناليستەر مەن تەلە ماماندار تاعدىرى جايلى پارلامەنتەگى اعا-اپالار ەستىمەگەن، كورمەگەن بولىپ سىرت اينالدى، بىردە-ءبىر باق جاعىن اشپادى، ايتەۋىر ەگەمەن ەلدە ءومىر سۇرۋگە قۇقىعىمىز بولعانىنا قۋانىپ جۇرە بەردىك. بىراق،«قالام ۇستاعان قايىر سۇرامايدى» دەپ تۇيدىك.وسى ءناۋباتتىڭ اقيقاتى مەن ءمان-ءجايىن توراعانىڭ ورىنباسارى- «ەلىم، ۇلتىم» دەپ جۇرگەن ازاماتتار، رەجيسسەر سلامبەك تاۋەكەل اعامىز بەن باس رەداكتور تۇرسىنجان شاپاي مىرزالار بىلەدى.الدىنا بارعان ارىپتەستەر «تۇرسىنجان اقىن عوي، جەرگە قارادى» دەگەن-ءدى.سونىمەن، 2002 جىلدىڭ 14 قاڭتارىندا ءبىز توبىمىزبەن اتا-انامىزدىڭ ۇيىندەي بولعان قارا شاڭىراققا قارايلاي-قارايلاي كەتە بەردىك. كەتىپ بارا جاتىپ كوزدە جاس، كەۋدەدە وكسىك تىعىنى تۇردى. كەشە جەلتوقساندا الاڭدا جىلامادىق. بۇگىن نەگە ەگىلدىك؟ نەگە؟ بۇل تۋعان ۇيدەي بولعان قازاق تەلەديدارىن، قىزدارىمىز بويجەتىپ، جىگىتتەرىمىز ازامات اتانىپ، ءبىزدى ەكران ارقىلى ميلليوندارعا تانىتقان، قولىمىزدان جەتەكتەپ، تەلەكاسىپتى ۇيرەتكەن اعا-اپالار، بىرگە جۇرگەن ارىپتەستەردى قيماۋ شىعار. الدە، ءوز باسىمىزدى اتا زاڭدا جازىلعان قۇقىعىمىزدى قورعاي الماعان ساناعا سىڭگەن قۇلدىق، كۇڭدىك پسيحولوگيا - بەيشارا تۇرىمىزگە دەگەن شاراسىزدىق ىزاسى ما؟ «نەگە بۇلاي؟»، «قالاي بولدى؟»، «ارىپتەستەر نەگە ءۇنسىز قالدى؟» دەگەن ساۋالدار جاندى جەگىدەي جەپ كەلدى، مىنە، ارادا 10 جىلدان اسا ۋاقىت ءوتتى. وتكەندى ەسكە الۋعا تۇرتكى بولعان كۇزدە «الماتى» ارناسىنان توبىمەن كەتكەن جۇمىسسىز قالعان جاس ارىپتەستەردىڭ تاعدىرى الاڭداڭداتسا، بۇگىنگى باق بەتتەرى مەن عالامتور پاراقتارىنداعى جاستار جاعى «تەلەديداردى ءبىز جاسادىق» الدىمىزدا ۇلگى بولار ەشكىم جوق دەگەندى ءجيى ايتاتىن بولدى. ول راس.
ورايى كەلگەندە اتاي كەتسەك، «جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت، نۇرى تاسىن» دەيدى حالقىمىز اقىل-ويدىڭ استاناسى-الماتىنىڭ «الماتى» ارناسى قازاقتىڭ مۇددەسىن كۇيتتەيتىن ۇلكەن ارنالاردىڭ «تۇمسىعى باتپايتىن» وزەكتى تاقىرىپتار كوتەرىپ مەجەلەگەن ماقساتىنا جەتىپ ءجۇردى.ەلىمىزدە تەلەجۋرناليستەردىڭ توبىمەن جۇمىستان كەتۋگە ءماجۇبىر بولۋى، توسىن جاعداي ەمەس، وكىنىشتىسى ارىپتەستەر قاۋىمى ءتىل، ۇلتتىق مۇددە، جۋراليست قۇقىعى توڭىرەگىندەگى مايداندا باسى بىرىكپەيتىن سىڭايلى؟
...«قىتىعىڭا تيسە، قۇمىرىسقا دا شاعادى»،- دەيدى دانا حالىق بىزدە قۇمىرسقا سەكىلدى جەر باسىپ جۇرگەنىمىزدى بىلدىرگىمىز كەلدى. سىزدەرگە دە وكپە جوق، «تانىماسىن سىيلاماس» دەپ اتام قازاق تەگىن ايتپاعان. جاس ارىپتەستەر، قوعامنىڭ «كوماندالىق دەرتتىڭ» قۇربانى بولعان ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ العاشقى جىلدارىنىڭ جارشىلارى كوپ نارسەنى بىلگەن، تۇيگەن ءتىرى كۋاگەرلەرى، جۇزدەرىن جەلتوقساننىڭ ىزعارى قارىعان، اعا-اپالارىنىڭ وتكەنى وسىنداي بولدى.
...كەيدە بابالاردىڭ «قاتىن باسقارعان، ەل وڭبايدى» دەگەن قاعيداسىن مويىنداۋ دا كەرەك.شىندىعىندا كۇندەر وتە كەلە ءلايلانىڭ قاھارىنا ىلىكەندەردىڭ جولى بولماپتى.ارادا جىلدار ءوتىپ، قاتارىمىز سيرەپ، شاشىمىزعا اق قىراۋ جارماسقان سايىن، جەلتوقساندا «ۇلتتىق ارىمىزدى تاپتاتپايمىز دەپ، الاڭدا تاپجىلماي تۇرىپ، ءۇنسىز قاسارىسقان» تەلەجۋرناليست قۇربى قىزداردىڭ بالعىن جۇزدەرى سانادا ەسكىرەر ەمەس...
...2002 جىل 14 قاڭتارى. تۇنگى ەفيردەن قايتقاندا ءۇيدى-ۇيىمىزگە تاراتاتىن، ءبىر قادام ارتىق اياق باسپايتىن قىرسىق شال - توليا اتاي تاڭ اتقانشا قىڭق ەتپەي، داڭعىرلاعان ءداۋ كونە اۆتوبۋسىمەن تۇنگى الماتىنى اسىقپاي ارالاتتى. سونىمەن، ءبارىمىزدى قويماشى شۋرا مەن توليا اكەي شىعارىپ سالدى. ءبىزدى تۇسىنگەن، قازاق تەلەۆيزياسىنىڭ ارداگەرلەرى، كونەنىڭ كوزى - وسى ەكى كىسى ەدى. قازاقتىڭ «اكەڭ ولسە، ءولسىن، اكەڭنىڭ كوزىن كورگەندەر ولمەسىن» دەگەن ءسوزىنىڭ استارىن سول كەشتە تۇسىنگەندەيمىز.
اۆتوبۋستا ءبارى دە، ونەردەن قۇر الاقان ەمەس ارىپتەستەر تاڭ اتقانشا جىر وقىپ، بي بيلەپ، اندەتىپ، 2002 جىلدىڭ 15 قاڭتارىندا توبىمىزبەن الماتىنىڭ جۇمىسسىزدار قاتارىن تولىقتىردىق.
قازان، 2011جىل
ۇلداي يبايدۋللاەۆا، ەكس-تەلەجۋرناليست
«Abai.kz»
