سوڭعى ۋاقىتتا ەلىمىزدىڭ ۇستازدار قاۋىمى وزدەرىنىڭ مارتەبەلەرىنىڭ ازداپ بولسا دا كوتەرىلگەنىن، جالاقىلارىنىڭ كوبەيگەنىن كوڭىلگە مەدەت قىلىپ، اللاعا شۇكىرشىلىگىن ايتىپ ءجۇرۋشى ەدى. ەندى مىنە، جاڭا وقۋ جىلىنىڭ باستالۋىن مەرەكەلىك كوڭىل-كۇيمەن قارسى الۋدىڭ ورنىنا، ۇستازدار قاۋىمىنىڭ ۇلكەن ءبىر بولىگى، ءوز ومىرلەرىنىڭ وتىز-قىرىق جىلىن شاكىرت تاربيەلەۋگە جۇمساعان، زەينەتكەرلىككە شىقسا دا، ۇستازدىق ىستەرىن جالعاستىرىپ، وسكەلەڭ ۇرپاقتى ءبىلىم بۇلاعىمەن سۋعارىپ جۇرگەن، جوعارى سىنىپتى، تاجىريبەسى دە مول، دەنساۋلىقتارى دا سىر بەرمەگەن جاندار ءبىر كۇن ىشىندە دالادا قالىپ وتىر. بۇل ماڭعىستاۋ وڭىرىندە، اقتاۋ قالاسىندا بولىپ جاتقان جايلار.

ارينە ەشكىم دە ماڭگىلىك ەمەس، اسىرەسە، اڭگىمە زەينەتكەرلىك جاسقا كەلگەن ۇستازدار تۋرالى بولسا. بىراق، وسى ماسەلەدە كوڭىلگە كولەڭكە تۇسىرەتىنى باسقادا. جوعارىدا ايتقانىمىزداي جۇمىستان بوساتىلعان ۇستازدار ءبىر ورىندا وتىز-قىرىق جىل جۇمىس ىستەگەن، شاكىرتتەرى مەن ولاردىڭ اتا-انالارى تاراپىنان قۇرمەتكە بولەنىپ جۇرگەن جاندار. سوعان قاراماستان مەكتەپ اكىمشىلىگى ولاردى وزىنە شاقىرىپ، جاعدايدى ءتۇسىندىرىپ، العىسىن ايتىپ، شىعارىپ سالۋدىڭ ورنىنا، تەلەفون ارقىلى ۆاتتساپ جۇيەسىمەن: «سىزدەردىڭ قىزمەتتەرىڭىزگە قاجەتتىلىك جوقتىعىنا بايلانىستى جۇمىستان بوساتىلاسىزدار»، - دەگەن حابارلاما جىبەرۋمەن شەكتەلگەن. بۇل نە مەكتەپ باسشىلارىنىڭ مادەني دەڭگەيىنىڭ وسىنشاما قۇلدىراعانى ما، الدە ولاردىڭ ادامي قاسيەتتەن جۇردايلىعى ما؟ ەگەر مەكتەپ باسىندا وسىنداي باسشىلار وتىرسا، وندا ماڭعىستاۋ وڭىرىندەگى ءبىلىم دەڭگەيى قايدان جوعارى بولماقشى؟..

ارينە، ءبىلىم بەرۋ سالاسىنا وزگەرىس قاجەت، ونى ءبارىمىز دە كوپ ۋاقىتتان بەرى ايتىپ ءجۇرمىز. مەن ءوزىم وتكەن جىلى جاز ايىندا «قازاقستان مۇعالىمى» جۋرنالىنىڭ №7 سانىندا «ەلىمىزدەگى ءبىلىم بەرۋدىڭ بۇگىنگى جاعدايىنا بەيتاراپ كوزقاراس» اتتى كولەمدى ماقالا جازىپ، وندا وسى سالاداعى ورىن الىپ وتىرعان جۇيەلى كەمشىلىكتەر مەن قولايسىز جاعدايلار تۋرالى تاپتىشتەپ ايتقانمىن. وسى كۇندەرى تاجىريبەلى ۇستازداردى جۇمىستان جاپپاي شىعارىپ اتقانىن ەستىپ، بۇعان قانداي سەبەپ دەپ سۇراستىرعانىمىزدا، بۇل جوعارىنىڭ شەشىمى، مينيسترلىكتە وسىنداي شەشىم قابىلدانعانىن، ويتكەنى ماڭعىستاۋ وڭىرىندە وتكەن وقۋ جىلىنىڭ ناتيجەسىندە وقۋشىلاردىڭ ۇلگەرىمى بويىنشا ەلىمىز بويىنشا ەڭ تومەنگى ورىندى يەلەنگەنى تۋرالى ايتىلدى. وسىعان بايلانىستى مينيستر مىرزا ءبىزدىڭ وڭىرگە باسقا ايماقتاردان ءبىر توپ مۇعالىمدەر جىبەرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعانىن بىلدىك. ارينە، مۇنداي شەشىمگە تەك قۋانۋىمىز كەرەك سياقتى، ءبىر قاراعاندا. بىراق بۇل ماسەلەگە جان-جاقتى قارايتىن بولساق، بۇل شەشىمنىڭ سول ەلوردادا وتىرىپ قابىلدانعانىن، بۇل وڭىردەگى ءبىلىم ساپاسىنىڭ نەگە تومەندىگىن ءجىتى تالداماي، بىرجاقتى قابىلدانعانىن بايقايمىز. بۇل شەشىم باياعى، رەسەي پرەمەر-ءمينيسترى بولعان مارقۇم ۆيكتور ستەپانوۆيچ چەرنومىردين ايتقان «حوتەلي كاك لۋچشە، پولۋچيلوس كاك ۆسەگدا» دەگەن قاناتتى سوزىنە سايكەس كەلەتىن سياقتى. ارينە، مينيسترلىك جەرگىلىكتى باسشىلاردان وسىنداي جاعدايلاردىڭ سەبەبىن سۇراعاندا، ولار وزدەرى تاراپىنان جىبەرىلگەن كەمشىلىكتەردى ايتپاي، مۇعالىمدەردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى سياقتى ويدان شىعارىلعان سەبەپتى العا تارتقان سىڭايلى.

شىن مانىسىندە، اقتاۋ قالاسىندا ەشقاشاندا مۇعالىمدەر تاپشىلىعى سەزىلگەن ەمەس. ولاي بولسا، ماڭعىستاۋ وڭىرىندەگى ءبىلىم دەڭگەيىنىڭ قۇلدىراۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟

ماڭعىستاۋ ءوڭىرىنىڭ ءبىلىم سالاسىن وسىنداي مۇشكىل جاعدايعا اكەلگەن ەڭ باستى سەبەپ، ول وسى وڭىردە، اسىرەسە اقتاۋ قالاسىندا وقۋشى ورىندارىنىڭ، باسقاشا ايتقاندا مەكتەپتەردىڭ جەتكىلىكسىزدىگى. سوڭعى 15-20 جىلدىڭ ىشىندە ءوڭىر باسشىلارلى بۇل ماسەلەگە تيەسىلى كوڭىل اۋدارماعان سىڭايلى. ماڭعىستاۋ ءوڭىرى قاشاندا دا بالالار سانىنىڭ ءوسۋى جونىنەن ەلىمىزدە الدىڭعى قاتارىنان ورىن الىپ جۇرگەنى بەلگىلى. سونىمەن قاتار سىرت ەلدەردەن، وزبەكستان مەن تۇرىكمەنستان مەملەكەتتەرىنەن، ماڭعىستاۋعا كوشىپ كەلىپ جاتقان قانداستارىمىزدىڭ سانى جىلدان-جىلعا ارتا تۇسۋدە. وسى وڭىردەگى بەببي-بۋم جانە ميگراتسيا پروتسەسستەرىن جەرگىلىكتى اتقارۋ ورگاندارى ءوز جوسپارلارىندا جەتكىلىكتى دەڭگەيدە ەسكەرە الماعان سياقتى. وسىعان بايلانىستى مەكتەپ جاسىنداعى بالالار سانى گەومەتريالىق پروگرەسسيا بويىنشا وسۋدە، ال قالاداعى مەكتەپتەر مەن وقۋشى ورىندار سانى وعان ىلەسە الماي، كەنجە قالىپ وتىر. بۇگىنگى كۇنى اقتاۋ قالاسىنداعى جەتى-سەگىز شاعىن اۋداندارىندا مەكتەپ اتىمەن جوق. باسقا مەكتەپتەردىڭ كوپشىلىگى ءۇش اۋىسىمدىق رەجيمدە جۇمىس ىستەسە، سىنىپتاردىڭ ارقايسىسىندا 30-35 بالادان وقيدى. قازاق سىنىپتارىنا ورىن جەتىسپەگەننەن كەيبىر 5-6 سىنىپتى قازاق تىلىندە بىتىرگەن بالالاردى كۇشتەپ ورىس سىنىپتارىنا بەرۋ سياقتى كەلەڭسىز وقيعالار دا ءجيى كەزدەسىپ وتىر. سونىمەن قاتار، سوڭعى جىلدارى جالپى ءبىلىم بەرۋ مەكتەپتەرىندە ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى ەنگىزىلگەنى بەلگىلى. ناتيجەسىندە مەكتەردە قالىپتى بالالارمەن قاتار ەرەكشە سيپاتتاعى بالالار، ناقتىلاپ ايتساق اقىل-وي قابىلەتى كەنجەلەپ قالعان بالالار، قاتار وقيدى. وسىنداي جاعدايلاردا بالالارعا ساپالى ءبىلىم بەرۋ مۇمكىن ەمەستىگى بەسەنەدەن بەلگىلى.

باسقا وڭىرلەردە قانداي ەكەنى بىزگە بەلگىسىز، ال وسى ماڭعىستاۋ وڭىرىندە جالپى ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنىڭ رەيتينگىن انىقتاعاندا وبلىستىق جانە قالالىق وقۋ باسقارماسى مەن بولىمدەرى باستى ولشەم (كريتەري) رەتىندە وقۋشىلاردىڭ جوعارى باعالار الۋىن مەكتەپتەردەن قاتاڭ تالاپ ەتەدى. ءبىر جاعىنان قاراعاندا بۇل دۇرىس تا شىعار. بىراق ءبىز قازاق حالقى «شاش ال دەسە باس الۋعا» داعدىلانعانبىز عوي. وبلىستىق جانە قالالىق باسشىلارىنان وسىنداي نۇسقاۋ العان مەكتەپ ديرەكتورلارى ءوز مۇعالىمدەرىنەن وقۋشىلارعا تەك جوعارى باعا قويۋدى نەگىزسىز تالاپ ەتۋدى داعدىعا اينالدىرعان. ورىس اعايىندار ايتقانداي «زاستاۆ بوگۋ موليتسيا كوە-كوگو، ون ي لوب راسشيبيوت». ال ونداي جاعدايعا كونگىسى كەلمەيتىن، ادىلەتتى، ءپرينتسيپتى مۇعالىمدەر كوبىنەسە اكىمشىلىكتىك پرەسسينگكە ۇشىراپ جاتادى. ارينە جوعارى ۇلگەرىمدى تالاپ ەتۋ قاجەت، بىراق سونداي جاقسى كورسەتكىشتەرگە جەتۋدىڭ دۇرىس، ادىلەتتى جولى قانداي. بۇگىنگى كۇنى مەكتەپ باسشىلارى وسى پروبلەمانى شەشۋدىڭ ەڭ وڭاي جولىن تاڭداعان سىڭايلى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا مەكتەپتەردىڭ ءبىلىم بەرۋ دەڭگەيىن انىقتايتىن رەيتينگتىڭ باستى ولشەمى (كريتەري) ول مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ ءارتۇرلى وليمپيادالار مەن ءبىلىم سايىستارىنا قاتىسىپ، ولاردا جەڭىمپاز اتانۋى دەپ ەسەپتەيمىز.

قىسقاشا ايتقاندا، ماڭعىستاۋلىق وقۋ سالاسىنىڭ باسشىلارى وسىنداي مۇشكىل جاعدايعا جەتكىزگەن سەبەپتەردى جويۋدىڭ ورنىنا، ونىڭ سالدارىمەن كۇرەسۋدى تاڭداعان سىڭايلى. ناتيجەسىندە قانشا جىلداردان بەرى ءبىلىم سالاسىنا ادال قىزمەت ەتىپ كەلگەن، بەرگەنى كوپ بولسا دا، ءالى بەرەرى ودان دا كوپ جوعارى بىلىكتى ۇستازدار كەرەكسىز بولىپ قالىپ وتىر.  وسىنداي شەشىمنىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىن قر وقۋ مينيسترلىگى، مينيستر ا. ايماعامبەتوۆ مىرزا ءالى دە زەرتتەپ، بايىپپەن قاراپ شىعادى دەگەن سەنىمدەمىز.

سامەت ىقىلاسۇلى بايقوڭىروۆ،

اقتاۋ قالاسى، زەينەتكەر

Abai.kz