قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
IV
ءنازيپانى داستارقانعا قايتا وتىرعىزعان كۇلان، بالالارىنىڭ بىزگە دايىنداپ كەتكەن ەتى مەن ءۇزىم اراعىن ەكەۋمىزدىڭ الدىمىزعا اكەلىپ قويا سالا كيىندى. قۇلىپتى قولىنا الىپ، جيەنىن ەرتە جونەلدى. ءبىزدى وڭاشا قاماپ كەتپەك ەكەندىگىن ەكەۋمىز دە سەزىپ جالتاقتاستىق...
- قۇلپىڭ نە، اپكەتاي؟ - دەپ سۇرادى ءنازيپا.
- سىرتىنان بىرەۋ كەلمەۋ ءۇشىن.
- مەن دە بىرگە بارايىنشى! - ءنازيپا قىزاراقتاي ءوتىندى.
- بيعاندى جالعىز قالدىرمايىق، نازىكەش! - دەپ كۇلان ەسىكتى جاپتى. قۇلىپ ساق ەتە ءتۇستى سىرتتان.
- ءۇيباي! - تۇقىرا كۇلدى ءنازيپا. - سىرتتان بىرەۋ كەلىپ قاراسا، بىتپەس جالاعا قالامىز-اۋ ەندى! - ورنىنان تەز تۇرىپ بارىپ، تەرەزەنىڭ پەردەسىن قىمتاپ كەلىپ شاي قۇيدى. نارتتاي قىزاردى ءجۇزى.
- جالاعا قالا قويماسپىز! - دەپ كۇرسىندىم دە ەكى ىدىسقا دا ۆينو قۇيدىم. ەكەۋمىز دە تومەن قاراپ، ءۇنسىز قاعىسىپ ىشتىك. كوز استىمەن عانا ءبىر-ەكى رەت قاراپ العان ءنازيپا مەنىڭ موماقانسىنا قالعان بەيعام شىرايىمنان ەشقانداي جەڭىلتەكتىك جەلىك شىعارمايتىندىعىمدى بايقاعان سياقتى. وزىنە دە بەيعامدىق سالماق تاپقانداي جايلانىپ ورنىعا وتىردى. كۇلاننىڭ مۇنشالىق جانقيار قامقورلىعىنا تاڭدانىسىن جاسىرا الماي، ءسوزدى سول جونىنەن اشتى:
- ايەل زاتتىڭ بارلىعى كۇلاش اپايداي بولساشى! - دەپ كۇبىرلەدى تومەن قاراپ.
- نە جايىنان ايتاسىز؟
- ايەلدەردىڭ كوبى... كۇندەگىش كەلەدى عوي. بۇل كىسى ونداي مىنەزدەن مۇلدە جات ەكەن!
IV
ءنازيپانى داستارقانعا قايتا وتىرعىزعان كۇلان، بالالارىنىڭ بىزگە دايىنداپ كەتكەن ەتى مەن ءۇزىم اراعىن ەكەۋمىزدىڭ الدىمىزعا اكەلىپ قويا سالا كيىندى. قۇلىپتى قولىنا الىپ، جيەنىن ەرتە جونەلدى. ءبىزدى وڭاشا قاماپ كەتپەك ەكەندىگىن ەكەۋمىز دە سەزىپ جالتاقتاستىق...
- قۇلپىڭ نە، اپكەتاي؟ - دەپ سۇرادى ءنازيپا.
- سىرتىنان بىرەۋ كەلمەۋ ءۇشىن.
- مەن دە بىرگە بارايىنشى! - ءنازيپا قىزاراقتاي ءوتىندى.
- بيعاندى جالعىز قالدىرمايىق، نازىكەش! - دەپ كۇلان ەسىكتى جاپتى. قۇلىپ ساق ەتە ءتۇستى سىرتتان.
- ءۇيباي! - تۇقىرا كۇلدى ءنازيپا. - سىرتتان بىرەۋ كەلىپ قاراسا، بىتپەس جالاعا قالامىز-اۋ ەندى! - ورنىنان تەز تۇرىپ بارىپ، تەرەزەنىڭ پەردەسىن قىمتاپ كەلىپ شاي قۇيدى. نارتتاي قىزاردى ءجۇزى.
- جالاعا قالا قويماسپىز! - دەپ كۇرسىندىم دە ەكى ىدىسقا دا ۆينو قۇيدىم. ەكەۋمىز دە تومەن قاراپ، ءۇنسىز قاعىسىپ ىشتىك. كوز استىمەن عانا ءبىر-ەكى رەت قاراپ العان ءنازيپا مەنىڭ موماقانسىنا قالعان بەيعام شىرايىمنان ەشقانداي جەڭىلتەكتىك جەلىك شىعارمايتىندىعىمدى بايقاعان سياقتى. وزىنە دە بەيعامدىق سالماق تاپقانداي جايلانىپ ورنىعا وتىردى. كۇلاننىڭ مۇنشالىق جانقيار قامقورلىعىنا تاڭدانىسىن جاسىرا الماي، ءسوزدى سول جونىنەن اشتى:
- ايەل زاتتىڭ بارلىعى كۇلاش اپايداي بولساشى! - دەپ كۇبىرلەدى تومەن قاراپ.
- نە جايىنان ايتاسىز؟
- ايەلدەردىڭ كوبى... كۇندەگىش كەلەدى عوي. بۇل كىسى ونداي مىنەزدەن مۇلدە جات ەكەن!
- ول جايىن قاي جونىنەن ءبىلدىڭىز؟
ءنازيپا كۇلىپ جىبەرىپ، تاعى دا تۇقىرا سويلەدى:
- سىزبەن بۇرىننان... كوڭىلدەس ەكەنىن بىلەمىن عوي. ءسىزدى امان كەلەر مە ەكەن دەپ كۇرسىنىپ، الاڭداپ جۇرەتىن. ءتىپتى جىلاپ جىبەرگەنىن دە تالاي كورگەنمىن. بايقاۋىمشا بار ارمانى ءسىز بولاتىنسىز. سول ارمانى ءۇشىن عانا قارتايماي كەلە جاتقانداي ەدى. ەندى سول ارمان قۇسى قولىنا كەلىپ قونعاندا مىنا قاماۋى...
- ونداي جاقىندىعىمىزعا مەن سەنبەيمىن! - دەپ كۇلىپ جىبەردىم. ءنازيپا ويلى سۇلۋ كوزىن كەڭ اشىپ، تاڭىرقاي قارادى ماعان:
- ونداي جاقىندىقتارىڭىز جوق پا ەدى؟
- سىرت بايلانىسىمىز ارقانداي جاقىنداردان دا جاقىن. ىشكى جاقتان مۇلدە جات. ءدال وسىنداي ورايلى كەزەڭدە باسقا سۇلۋلارعا يتەرە سالىپ، ءوزى قاشقالاقتاپ قاڭسيدى دا جۇرەدى!
ءنازيپا قاتتى كۇلىپ جىبەردى دە، وڭاشا قامالىپ وتىرعانىمىزدى ەسىنە كىلت ءتۇسىرىپ، اۋزىن قولىمەن باسا قويدى.
- قالايشا؟ بۇل سوزىڭىزگە مەن دە سەنبەيتىن سياقتىمىن!
- ول، ءوز تاعدىرىنا ەگەسىپ، جاراتىلىستىق ءناپسىسىن جەڭىپ العان قۇرىشتاي بەرىك كەمپىر. مەن جاستايىمنان-اق وسى بەرىكتىگى مەن وسى مىنەزىنىڭ قۇلاقكەستى قۇلىمىن!...
- «كەمپىر» دەمەڭىزشى، ءوزى جاستان دا سىمباتتى، تاپتىرمايتىن جوعارى ءبىلىمنىڭ ايەلى عوي!.. تەك، اسا ناداندار عانا كەمسىتەر!
- دۇرىس، ءدال وزىمشە باعالادىڭ، نازىكەش! ول، بىراق، ءوزىن جىلتىرار ايەلدىڭ بارىنەن تومەن سانايدى. جاستايىنان قورلانىپ قالعان جەتىم بولاتىن. ءوزى مەنىڭ ارمان قۇسىم ەكەندىگىنە سەنبەي كەمسي بەرەدى!
ءنازيپانىڭ مولدىرەي قادالعان كوزىنەن قوس تامشى ىرشىپ كەتتى دە، سىرت ايلانىپ ءسۇرتتى.
- سولاي ما ەدى؟ باسە، مۇنىسى دا ءوزىن تومەن ساناعانى دەڭىزشى. ارەڭ كەلگەن جوعارى باقىتىنا وزىنەن جاسىراق قوساق تاۋىپ بەرمەك بولعانى عوي.
- «جوعارى باقىتى» دەمە، نازىكەش، مەن قاڭعىپ جۇرگەن توتەنشە كەسىرلى سورمىن!.. مۇنىڭ ماعان وزىنەن جوعارى ساناپ قوسقان ەكى نۇرياسىن ەكى داۋىردە سورلاتتىم. العاشقىسىن، گومەنداڭ ماعان وشتەسىپ، اتىپ ولتىرگەن. كەيىنگىسىن، تاعى دا ماعان وشتەسىپ، مىنا «گۇڭشانداڭ» ولتىرمەك ەدى. سوندىقتان قازاقستانعا ۇلكەن ۇيىممەن بىرگە ءوتىپ كەتە تۇرۋىنا رۇقسات ەتكەنمىن. جاقىندا عانا بىرەۋگە ءتيىپ كەتتى دەپ ەستىدىم. جولىنان تيگەن بالالى ايەلدى قاستەرلەيتىن قانشا اراقكەش بار دەيسىڭ. ءسويتىپ، جاس بالاسىمەن ءتىرى جەتىم-جەسىر ەتىپ، ونى دا سورلاتىپپىن! مىنا جاعدايدا ەندىگى مىنا قادىرلى قۇشتارىمنىڭ ءوزىن دە سورلاتارمىن دەپ قورقامىن! - وسىنى سويلەگەنىمدە كوزىمنەن سورعالاتىپ وتىرعانىمدى ءنازيپانىڭ جىلاپ جىبەرگەنىنەن سەزدىم.
- ءسىز ءۇشىن قۇربان بولعان ارقانداي قىزدىڭ دا ارمانى جوق شىعار! - دەپ ءسۇرتتى كوز جاسىن. -ماقپالدى ءوزىڭىز شاي قايناتىپ بەرە ءجۇرىپ وقىتىپ، جوعارى ءبىلىم اپەرگەنىڭىزدى، ونىڭ باسقا ەرگە ءتيىپ كەتكەنىن ەستىگەندە كۇلاش جىلاپ وتىرىپ ايتىپ، جىلاتىپ ەدى ءبىزدى! -ءنازيپا سوزا كۇرسىنىپ الىپ، ۆينو قۇيدى. - «تاعى دا سورلاتارمىن» دەپ، ەندى كونە قيماسىڭىز كۇلاشتان قاۋىپتەنبەڭىز! بۇل اپكەمىز - بارلىق قيىنشلىعىڭىزعا دايىندالعان زور ماحاببات يەسى! قانە، ءبىر-بىرىڭىزگە باياندى، باقىتتى بولىڭىزدار! - ءنازيپا باستاپ، توستى وسىلاي كوتەردىك تە، ءبىر-بىرىمىزگە ەندى تۋرا قاراسىپ كۇلىسىپ الىپ كۇرسىنىستىك.
اشىق شىرايلى وسى كۇلكىمىزبەن سوڭىنداعى وسى كۇرسىنىسىمىز، ىشكى دۇنيەمىزدى ءبىر-بىرىمىزگە ايقىن كورسەتكەندەي بولدى. شىن ماحاببات جولى ءتۇزۋ دە، بارار ۇياسى تار. قوس عاشىقتىڭ كەڭ توسەكتە ءبىر-بىرىنە تىعىلىسا تۇسەتىنى دە بالكىم سودان شىعار. قۇشتارى بار ءبىر كوكىرەككە ەكىنشى قۇشتار سيمايدى. سيعىزۋعا زورلانسا، ادامگەرشىلىكتەن ازعانى - نەگىزگى قاسيەتىنەن ايىرىلعانى. سانالى ءنازيپا وسىنى تولىق تۇسىنەتىندىگىن كورسەتتى. ەندى جالعىز قارىنداس، ءيا، ەركە بالدىزىمشا سۇيىسپەنشىلىكپەن ەركەلەي قارادى ماعان. وكپەسىز-كىناراتسىز دە قىلىمسۋسىز، تەنتەكسي قاراپ كۇلدى. قاتار كۇلدىك. كۇلاننىڭ سوزىمەن از كۇن ورەكپي قالعان جاس كوڭىلى ءوز ارناسىن تابا قويعانىنا ءسۇيىندىم. قاراسقان سايىن كۇلاننىڭ ەكەۋمىزدى قوسپاق بولىپ، قوساقتاپ قۇلىپتاپ كەتكەن «جەڭگەلىگىنە» كۇلەمىز. ونشالىق ىستەس سىرلاس بولا قويماعان وتكىر سۇلۋ جەسىرگە بار سىرىمدى شەرتكەندەگى ماقساتىم، قايتسەك تە ەمىن-ەركىن قوساقتالىپ وتىرىپ مەنسىنبەي كەتكەندەي بولماي، ءوز رازىلىعىن الىپ ءۇمىت ءۇزدىرۋ ەدى. بۇل ماقساتىما جەتكەندەي بولىپ، تاعى ءبىر شىندىعىمدى ايتتىم:
- كەشە كەشتە كۇلان ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزگە وكپەلەپ قايتتىق: ول، مەنى سەنىڭ ۇيىڭە قونباي، سويلەسپەي كەتكەنىمدى جازعىردى. «ءوزىڭ مەنى راس جاقتىرمايمىسىڭ؟» دەپ تومسارىپ ەدىم. قاتال ۇنمەن «جاقتىرمايمىن» دەپ اشىق تويتاردى. وزىنەن كۇدەرىمدى ءۇزدىرىپ، قايتسە دە ساعان قوسۋ نيەتىن ونىڭ الدىندا دا ءبىلىپ جۇرگەنمىن: «مەنىڭ سەنى جۇباتارلىق-ۋاتارلىق قاسيەتىم جوق. ماقپال جونىندەگى قاسىرەتىڭدى تەك ءنازيپا عانا ۇمىتتىرا الادى» دەگەن بولاتىن. «جاقتىرمايمىن» دەگەنىن دىق كورىپ، بولىنە ءجۇرىپ ەدىم، ءوزى كەلىپ قولتىقتاپ تاعى دا سونى ايتتى: «راس ايتامىن، مەن ەجەلدەن جارىڭ ەمەس، ەڭ ادال دوسىڭمىن، دوسىڭ عانا بولىپ وتەمىن» دەيدى!
- ءسىز ەكەۋىڭىزدەي تەپە-تەڭ جارالعان سانالى دوستىقتى باسقا ەشكىمنەن كورمەپپىن دە، ەستىمەپپىن دە! - دەپ كۇرسىندى ءنازيپا. - ەرەكشە ادام ەكەنسىزدەر! تىم بولماعاندا جاس قىز-جاس جىگىت كەزدەرىڭىزدە ءبىر كورىسىپ قالعاندىقتارىڭىزدان قيماس دوستارعا اينالىپ قالعان با ەكەن دەپ مولشەرلەيتىنمىن. دۇنيەدە ەكەۋىڭىزدەي ۇزاق سىرلاس بولعان، قالىس تازا جۇرەكتەرىمەن وتىز جىل سىناسىپ تابىسقان جۇبايلار دا نەكەنساياق شىعار. ەكەۋىڭىزدىڭ باس قوسۋلارىڭىزعا شىن جۇرەگىممەن تىلەۋلەسپىن!
- ول ەكەۋمىز سىرلاس قانا ەمەس، ەڭ ۇياتتى-ماسقارالى جاقتارىمىزدا دا مۇڭداس بولعانبىز: ءوزىن مەن جوقتا (شاۋەشەككە قاشىپ كەتكەن شاعىمدا) ءۇرىمجى گومەنداڭنىڭ ءبىر جەندەتى زورلاپ، ءبىر جىل ايەلدەنىپتى. ودان بولعان بالانى «ءيتتىڭ كۇشىگى» دەپ ءتۇسىرىپ تاستاعانىن ماعان ايتىپ جىلاعانىندا، مەن دە بىرگە جىلاعانمىن. - بۇل بوس اۋىزدىعىما ءنازيپا كۇلىپ جىبەردى. - كۇلاننىڭ مەنەن ءوزىن اسا تومەن سانايتىندىعىنىڭ ءبىر سەبەبى سودان! ال، نازىكەش، سىرتىنان ەكەۋمىزدىڭ بۇلاي باعالاپ، تون پىشكەنىمىزدى وزىنە ايتپاي-اق قوي!
- ايتپاۋ عانا ەمەس، ەندى وزىنەن ەسەمدى قايتارامىن! - دەپ كۇلدى ءنازيپا.
- قالاي؟ نە ەسە؟
- ءوزىنىڭ بىردەن-ءبىر قيماسىنا مەنى قيىستىرىپ قوسپاق بولعانىنا قاراي مەن ءوش المايمىن با! ول قايتىپ كەلگەندە ەكەۋمىز بىتىسە قالعان بولايىقشى!
- ماقۇل، ماقۇل! - قارقىلداپ كۇلدىم مەن. - كەشە ىڭىردەگى «جاقتىرمايمىن» دەگەنىنە قاراي مەن دە ءسويتىپ سىناپ كورەيىن، قايتەر ەكەن؟ ءاي، بىراق، ول مەنى مۇلدە جاراتپاي كەتەر وندا!
ءنازيپا سىقىلىقتاپ كۇلىپ بۇل قاۋپىمە كۇرسىنىپ جىبەردى:
- ەركەكتىڭ ءبارى دە ايەلدى سىزدەي قادىرلەيتىن بولساشى! - بۇل ارماندى ءسوزىن شورت توقتاتىپ، ىستىق شاي قۇيدى دا، ەت تۋراپ، ءوز قولىمەن اساتتى ماعان. ءبىر ساۋساعىن قوسا تىستەپ جىبەرمەي قويىپ ەدىم، قيپىلجىقتاي كۇلىپ ارەڭ شىعارىپ الدى دا توسەك استىنان اق اراق تاۋىپ اكەلىپ قۇيدى.
- سوگە كورمە، جەزدەتاي، ساۋساعىم اشىپ بارادى. كۇشتىسىنەن مەن دە ءبىر ىشەيىن!
- ىشە عوي، بالدىز، ايتەۋىر قىنجىلماساڭ بولعانى! - ەكەۋمىز قوسارلانا كۇلىپ قاعىستىق. ءنازيپا ءىشىپ الىپ ويلانا قالدى.
- كۇلاش اپايدىڭ مەنى قانشالىق جوعارى باعالايتىندىعىن وسى ىسىنەن-اق تولىق ءتۇسىندىم! - دەپ كۇرسىندى. - ءومىر بويى قۇرمەتتەپ-اق وتەرمىن!
- نازىكەش، سەنىڭ ول ايتسا ايتقانداي، نەكەنساياق باقىتتى ەردىڭ ماڭدايىنا عانا بىتەتىن داۋلەت قۇسىنداي جار ەكەندىگىڭە ءشۇبام جوق!
- ءوزارا مۇنداي ءسوزدى ەندى مۇلدە جاۋىپ تاستالىق، جەزدەتاي! - ءمولدىر كوزىن ويناقتاتىپ، ەركەلەي قارادى ءنازيپا. - ءبارىن ءتۇسىندىم. بۇل بۇكپەسىز ادال دوستىق ىقىلاسىڭىزعا راحمەت!
- كەل ولاي بولسا، الىتن باسىڭدى الدىما الىپ ءبىراز وتىرايىنشى!
ءنازيپا قىزارا كۇلىپ جاقىنداپ تىزەمە باسىن قويدى. تولقىندى قارا شاشىن ماڭدايىنان تارتىپ سىلاپ-سىلاپ جىبەرىپ، ەكى قاسىنىڭ اراسىنان ءسۇيدىم. ەرىنىم ايىرىلار ەمەس. ءنازيپا ەكى قولىمەن بەت-اۋزىن باسا سىقىلىقتادى.
- نىساپتى بول، جەزدەتاي! اپكەمە ايتام!
- ايتساڭ، ول ەكى قولىڭدى ۇستاپ تۇرىپ، اۋزىڭنان سۇيگىزەر!
- شىنىمەن وزىنىكى ەكەنىڭدى بىلسە قىزعانباعانىن كورەرمىن، بالەم، تۇرا تۇر!
سىرتتان تىقىر ەستىلدى. كۇلان مەن كەلدىم دەگەندەي تاماعىن قىرىنىپ بەلگى بەردى. ءنازيپا باسىن تەز كوتەرىپ، مەنەن الىستاي بارىپ وتىرا قالدى دا، ءۇن شىعارا كۇلىپ جىبەردى. جاڭاعى وعان كورسەتپەك بولعان وينىمىز ەسىنە تۇسە قالعان ەكەن. قايتادان سىرىلىپ كەلىپ، الدىما قايتا جاتا قالدى دا «اپكەم كەلىپ قالادى، قوي ەندى!» دەپ ەستىرتە سويلەدى. - «قويا تۇرشى ەندى، ۇيات بولادى!» اۋزىن باسا، تۇنشىعا كۇلدى..
- كىرۋىمە رۇقسات پا؟ - دەگەن كۇلاننىڭ داۋىسىن قاساقانا ەستىمەگەنسىپ كۇلە بەردى ءنازيپا.
- رۇقسات، رۇقسات! - دەدىم مەن. ءنازيپا تىك وتىرا قالدى دا كيىمىن اپىل-قۇپىل تۇزەگەنسىپ، مەنىڭ كويلەك، بەشپەت تۇيمەلەرىمدى سالعانسىپ، ابىرجىعانسي قالدى. كۇلان كىرىپ كەلگەندە يىعىما ارقاسىن سۇيەي قويدى دا، ۇيپالاقتانعان شاشىن جيعانسىپ، سىلانا بەردى. سۇم كەلىنشەكتىڭ مىنا ارتىستىگىنە كۇلىپ جىبەرىپ، مەن دە بوي جيعانسي قالدىم. كۇلكىنىڭ قىستاۋىنان ەكەۋمىز دە قىزارىپ، الا بۇرتىپ العان سياقتىمىز. جىميا قاراعان كۇلان ءجۇزىنىڭ دە قىزعىش تارتقانى ءبىلىندى. مەن قىلمىس وتكىزگەنسىپ تۇقىرا كۇلدىم.
- وڭدەرىڭ جايىنا كەلىپ قالىپتى! - دەپ كۇلان دا كۇلىپ جىبەرىپ، كوزىن تومەن ءتۇسىردى.
- ءوزىڭىز عوي جالاڭ قاققان ەكى جەسىردى وڭاشا قاماپ كەتكەن! - ءنازيپا دا جىميا تۇقىردى دا، كۇلىپ جىبەرىپ، مەنەن الىستاڭقىراپ بارىپ وتىردى.
- وتىرا بەر، وتىرا بەر! - دەپ قالدى كۇلان. - قوسىلاۋلارىڭا تىلەۋلەس بولماسام بىرگە قامايمىن با، قوساقتارىڭمەن قوسا اعارىڭدار! بيعاشتى ماقپالىن جوقتاپ قاجىتپاۋ، ءوزىڭنىڭ عانا قولىڭنان كەلەتىندىگىنە سەنىپ، قوسىلۋ تىلەۋلەرىڭدە بوعلانىما كوپ بولدى!
كۇلاننىڭ جۇزىندەگى قىزعىش قان ءاپ ساتتە تاراپ، اعى-اق، قىزىلى-قىزىل، قۋانىش رەڭىنە كەلە قالعانىنا قاراپ قالدىم مەن. «مەنى راسىمەن-اق سۇيمەي مە، قالاي ءوزى!» دەگەن كۇدىكپەن قارادىم. ءنازيپا تۇرەگەلىپ بارىپ، كۇلاندى قۇشاقتاي الدى.
- ماعان ارناعان جوعارى باعاڭىزعا، سەنىمىڭىزگە مىڭ راحمەت، اپكەتاي! - كۇلاننىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ-ءسۇيىپ الدى. كۇلان دا قۇشاقتاپ ءسۇيدى. ەكەۋىنىڭ دە كوز جاستارى اعىلدى.
- بيعاشقا وپالى، ومىرلىك ادال جانسەرىك بولا الساڭ، سەنەن جاقىنىم بولماس! قولىڭنان كەلىسىنشە بارلىق ىقىلاسىڭمەن كۇت! ەر ادامدى ساقتايتىن ءدارى، تەك سۇيگەننىڭ سۇيىسپەنشىلىك ماحابباتى عانا! - كۇلان ءنازيپانى ورنىنا وتىرعىزىپ، ءۇش ىدىسقا كونياك قۇيدى. - كەل ەندى، ەكەۋىڭدى الدىمەن ءوزىمنىڭ قۇتتىقتاۋىما رۇقسات ەتىڭدەر!
كۇلان بۇرىنعى ادەتىنەن وزگەشە تەزدىكپەن ءىشىپ جىبەرىپ، اراقتى وتكىرسىنگەن سىلتاۋمەن سوزا كۇرسىندى. وعان جىميا قاراپ قويعان ءنازيپا مەنىڭ تىزەمە ءتۇرتىپ قالىپ، تومەن قاراپ سويلەدى:
- سىزگە بورىشتىمىن، اپكە، ايتقانىڭىزدى ءومىر بويى مۇلتىكسىز ورىنداپ وتەرمىن! - دەگەن جاۋاپپەن ىشكەندە، بىرگە ءىشىپ اپ، مەن دە سويلەدىم:
- مەنىڭ ۇيلەنۋىم ءۇشىن بۇرىنعى ىستەگەن جەڭگەلىكتەرىڭنەن وسى رەتتە الدەقايدا جوعارى ەڭبەك سىڭىرگەنىڭىزدى وسى قازىر-اق كورىپ بولدىم! - اشكەرەلەپ قويدىڭ دەگەندەي بەينەمەن ءنازيپا ۇيالعانسىپ، تىزەمنەن قاعىپ قالدى دا، ەكى قولىمەن بەتىن باسا قويدى. قۋ بالدىزدىڭ اپكەسىنىڭ ىشىنە ءورت قويعانداي كەلىستىرگەنىنە كۇلە جالعاستىردىم ءسوزىمدى. -ءدال وسى جولعى جاقسىلىعىڭا ورايى كەلگەندە بار مازىرىممەن قارىمجى قايتارامىن! -دەدىم.
كۇلان، قىلىمسىعان ەكەۋمىزگە كەزەك قاراپ قىزاردى دا، تومەن قاراپ، ءسوزدى بۇگىنگى ءوز ىسىنە بۇردى:
- ال، قازىرشە ءبىتىرىپ كەلگەن جۇمىسىمدى ايتايىن، - دەپ باستاپ باياندادى ءىسىن. جاۋ جاعىمىزدىڭ ىستەۋى مۇمكىن بولعان زيانكەستىگىنەن قورعاناتىن دالدا، قارسى شارا ىزدەپ، ىقپالى بار ءۇش ادامعا جولىعىپ قايتىپتى. بىراق ءوزى كوڭىلسىزدەۋ، سولعىنداۋ باياندادى. كۇلاننىڭ بۇل كوڭىلسىزدىگىنە باعا قاراعان ءنازيپا ماعان كوزىن قىسا جىميدى.
- ءتۇس ۋاقىتىندا سولارعا ءوزىم دە بارىپ، قورعاۋلارىن ءوتىنىپ قايتايىنشى! - ماعان ادەيى بۇرىلا قاراپ قويىپ، قويقاڭداي جونەلدى سول سوزبەن.
- قايتتىڭ ەكەن، ايتەۋىر شەكسىز رازى ەتىپسىڭ! - دەپ كۇلان ول كەتكەن سوڭ ماعان قاراپ كۇلدى. - ماستاندىرعىش سيقىرىڭ بار ەكەنىن نۇرياشپەن العاش تانىسا سالا اۋىرتىپ تاستاعانىڭنان ءبىلىپ ەدىم! - كۇرسىنىپ جىبەرىپ، تومەن قاراپ الدى. - ال، نازىكەشىم، قالاي ەكەن؟
- نەسىن ايتاسىڭ، قۇيىنداي جورعا ەكەن ءوزى! - دەگەنىمدە ساقىلداپ كۇلدى كۇلان. ەسەلەپ-ەسەلەپ كۇلىپ الىپ سۇراۋ قويدى. - ماعان ەندى رازى بولدىڭ با؟
- رازى بولعاندا دا قالاي! ايتتىم عوي بۇل جاقسىلىعىڭدى بار مازىرىممەن قايتارامىن!
- بار مازىرىممەن؟ ەندى قايداعى «بار-ءمازىرىڭ»؟ -تاعى كۇلدى كۇلان.
- مەنى قيماعانىڭ با؟ ءوزىڭ كەشە ىڭىردە «جاقتىرمايمىن» دەگەن سوڭ...
- بولدى ەندى، قىرتپا! - كۇرسىنە تويتاردى اقىلى جەسىرىم. - سەن باقىتتى بولساڭ... وتكەن قاسىرەتتەرىڭدى ۇمىتساڭ بولعانى ماعان! - وكسىپ قالىپ كوزىن سۇرتە بەردى. مەن دە توگىپ جىبەردىم كوز جاسىمدى:
- مەنىڭ باقىتتى بولۋىمنان ساعان نە پايدا!
- الدەنەندەي كۇشپەن جانىمىز قوسىلىپ كەتكەن دوسپىز عوي، سەنىڭ كوڭىلدىلىگىڭدى كورسەم، مەن دە كوڭىلدەنەدى ەكەنمىن! - ورنىنان تۇرەگەلىپ، باسىما جاستىق قويا جالعاستىردى ءسوزىن. - نازىكەشتى بۇرىنعى جارلارىڭشا قادىرلە! ول سەنى جوعارى باعالايدى. سەن ەندى ونى تەڭدەسسىز باعالاۋعا بورىشتىسىڭ! كوڭىلىنە اقاۋ تۇسىرمە! ال، ەندى ءبىراز ۇيىقتاپ ال!
- ءوزىڭ دە جاتشى قاسىما!
- ءۇيباي، نە بولعان ساعان؟ ايتپا دەگەمىن عوي مۇنداي ءسوزدى! ماعان ەندى ونداي ءسوز شىعارساڭ شاپالاق جەيسىڭ!
تۇسكى دەمالىسقا قىز بەن كۇيەۋ قايتىپ كەلگەن دىبىرىن ەستىپ، ۇيىقتاۋعا كىرىستىم.
تۇستەن كەيىن كۇن ەڭكەيىپ قالعان شاقتا وياتتى كۇلان. قولىما قازاقشا، ۇيعىرشا ارالاس تىلمەن جازىلعان قىسقا عانا حات ۇستاتتى. وزىمە بەيتانىس قابىلتاي اتتى بىرەۋدىڭ ۇيىنە قوناققا شاقىرعان حاتى ەكەن. «نازاربەك جولداس» دەپ اتاپ شاقىرىپتى.
- تۇستەن بۇرىن مەن بارىپ، قورعاۋ كومەگىن سۇراعان كىسىمنىڭ ءبىرى. شەشەسى قازاق، اكەسى ۇيعىر، ايەلى دە ۇيعىر، - دەدى كۇلان. - جاڭا وسىندا ءوزى كەلىپ، ۇيىقتاپ جاتقانىڭدى كوردى دە، وسى قاعازدى جازىپ كەتتى. جۇزىڭە ءبىراز قاراپ تۇرىپ كۇلىمسىرەگەنىن بايقادىم.
-تانىپ قويعاننان ساۋ ما؟
- مۇمكىن، شىرامىتار دا. بىراق، بۇل كىسى، «ستيل تۇزەتۋ» ناۋقانىندا دا، مادەنيەت توپالاڭىنان دا وزىنە كىر جۇقتىرماي، امان كەلە جاتقان، ۇكىمەتكە بەلگىلى سەنىمى بار، پارتيا مۇشەسى. سوندا دا ەشكىمگە زيان كەلتىرمەي كەلە جاتقان، «يتتىگى جوق كىسى»! -بۇل اتاۋىنا كۇلاننىڭ ءوزى كۇلىپ جىبەردى. -باعانا نازىكەش وسىلاي اتاپ تانىستىرعان سوڭ بارعانمىن. مەنىڭ سۇراعان كومەگىمە «قولىمنان كەلىسىنشە» دەپ قانا جاۋاپ بەرگەن بولاتىن. مەن سەنى نازاربەك اتاپ تانىستىرعانمىن. جۇزىڭە قاراپ نەلىكتەن كۇلىمسىرەگەنىن بىلمەيمىن.
- بۇرىن ۇرىمجىدە قىزمەتتە بولعان كىسى مە ەدى؟
- ەستۋىمشە، وسى قۇلجادان شىقپاعان، ءجاي ساۋاتتى عانا كىسى. العاشقى كەزدەگى بەلسەندىلىگىمەن پارتياعا كىرىپ، جەر-سۋ مەكەمەسىنىڭ ءبىر بولىمىنە باستىق بولىپ تاعايىندالعان ەكەن. ءوز سالاسىنداعى قىزمەتكەرلەرمەن جۇمىسشى-شارۋالار اراسىندا ىقپالى بار كىسى. قالا جانجالقورلارى قۇتىرا قالعاندا شىعارا قوياتىن جاسىرىن قوسىنى بارىن ءنازيپا ايتتى باعانا. سەنىڭ شايزاداڭدى دا قانات استىنا الىپ، قالا ماڭى كوممۋناسىنا ورنالاستىرعان وسى قابىلتاي ەكەنىن ەستيتىنمىن.
- وعان مەنى ىشتەي سول قۋلار تانىستىرىپ قويعان سياقتى عوي، بارالىق!
- ءجا، كەشتە ءنازيپا كۇتىپ قالماسىن، ەرتىپ كەتەيىك پە؟
- قوناق يەسىنىڭ ءوزى شاقىرماسا، بىزگە قوساقتالىپ بارماعانى ءجون. بۇگىن-ەرتەڭ كورىسپەۋگە كەلىسكەنبىز...
كىشكەنە جيەندى دە شەشەسىنە قالدىرىپ، كۇلان ەكەۋمىز عانا باردىق. قابىلتاي ۇزىن بويلى اقسۇر، قويۋ قارا ساقال-مۇرتتى، ورتا جاستى كىسى ەكەن. ءوز ەسىگىنىڭ الدىنان «نازەكە» اتاپ قارسى الدى مەنى. قاسىندا ءبىز تانيتىن اقىن مۇعالىم بار. باسقا ۇيعىر-قازاق ارالاس بەيتانىس ءۇش-ءتورت ءداۋ جىگىت قوناق ۇيىنەن تۇرەگەلىپ قارسى الدى. بۇل تورتەۋىن ءۇي يەسى قىزمەتتەستەرىم دەپ قانا تانىستىردى. شاي ۇستىندە «نازەكە» اتاسا وتىرىپ، بار احۋالىمدى سۇرادى داستارقانداستارىم. باركولدىك نازاربەكتىڭ احۋالىنان يگەرگەنىم بويىنشا ءدال سونىڭ ءوزى بولىپ سويلەي بەردىم. ءۇي يەسى مەن اقىن مۇعالىم عانا كوز قيىقتارىمەن قاراپ قويىپ كۇلىمسىرەيدى. باسقالارىن نازاربەك بۇعالتىر ەكەندىگىمە سەندىرگەنىمدى بايقادىم.
دايىنداعان قوناقاسى مەن اراق-شارابى، «يتتىگى جوق كىسىنىڭ» مەنى نەداۋىر ۇلكەن قۇرمەتپەن شاقىرعاندىعىن كورسەتتى. اراقتى اۋرۋ نازاربەكشە تالعاپ، ازداپ قانا ءىشتىم. بەيتانىس تورتەۋىنىڭ ەكەۋى سىرتقا ارەدىك-ارەدىك ەكى-ءۇش رەت شىعىپ كەلىپ وتىرعانىنان قورعاۋشىلار ەكەنى بايقالدى. بۇگىن ىمىرت تۇسكەننەن بەرى كوشە تىنىش ەمەس سياقتى. بۇل ەكەۋىنىڭ ەكى توبى وسى ماڭداعى ەكى كوشەدە بولسا كەرەك. سولاردىڭ بەيعامدىق ىستەمەۋىن، تاراپ كەتپەۋىن تاپسىرىپ، كورىپ قايتىپ تۇراتىن كورىنەدى.
- ءسىزدى اۋقان تانۋشى ما ەدى؟ - دەپ سۇرادى ءۇي يەسى ءبىر شاقتا.
- تانىمايتىن شىعار، - دەدىم مەن. - مەن ءوزىم كورمەگەن كىسىم.
- وسى قالاعا كەلگەنىڭىزدەن بەرى كوردى مە؟
- جوق، كورىسكەنىمىز جوق. ايتەۋىر وسى قالادا اۋقان دەيتىن ءيىر سارى جالاقور بارىن ەستيمىن. شەگىنە جەتكەن قاندى قول جەندەت سياقتى عوي! -بۇل سوزىمە داستارقانداستار تۇگەل كۇلدى دە، كۇلان قوسىمشا قوستى:
- اعا، ونىڭ تەرەزەدەن سىعالاپ جۇرەتىن كوزى كوپ. ءسىزدى ءبىزدىڭ ۇيدەن دە، باسقا قوناققا بارعان ۇيلەرىڭىزدەن دە سول ۇرى كوزدەرىمەن كورىپ جۇرسە كەرەك. ءسىزدى بيعابىل دەيتىن كىسىگە ۇقساتادى ەكەن؟
- بيعابىلگە؟ الدەقاشان جوعالعان بيعابىلدىڭ ول ۇقساتاتىنداي قانداي ەن-تاڭباسى بار ەكەن، جالاسى دا باياعى، ءوزىن وڭاشا شىعارىپ الىپ، مەنىمەن ءبىر سويلەستىرىڭىزدەرشى!
- ول دا بولىپ قالار، ناعاشى! - دەپ ءۇي يەسى كۇلىپ جىبەردى. - كەرەمەتى اشكەرەلەنىپ بولىپ قالدى عوي، ونىڭ «جىنى» قازىر ازايىپ قالدى. ەندى بۇرىنعىداي قورقىنىشتى ەمەس!
كوشەگە شىعىپ كەلىپ تۇراتىن ەكى ءداۋ، ءبىز قايتار شاقتا كەلمەي قالدى. كۇلان ەكەۋمىزدى ءۇي يەسى مەن اقىن مۇعالىم ەرتىپ شىقتى. تۇراقتى داستارقانداس بولعان ەكى ءداۋ بىزدەن بۇرىنىراق شىعىپ ەدى، قاقپا الدىندا تۇر ەكەن. قاستارىنا تاعى دا ءتورت جىگىت پايدا بولىپتى.
- ەكى جاق مىنا كوشە بۇرىلىسىندا قاقتىعىسىپ جاتىر! - دەدى داستارقانداس بولعان ەكەۋدىڭ ءبىرى. قابىلتاي ءبىزدى توقتاتا سۇرادى ودان:
- جارلانعاندارى بار سياقتى ما؟
- شوقپارعا شوقپار ءتيىپ، ءبىراز شاقىلداپ بارىپ تىندى. تىڭداڭىزدارشى!
- الەم سوعىس[1] توقتاپ قالسىن! - ار جاعىنان ۇيعىرشا سويلەپ زەكىدى ءبىر جەندەت. قالاممەن سويلەسەلىك![2]
- الەم سوعىسىن باستاعان وزدەرىڭ، ءبىز قورعانۋشىمىز! - دەدى بەر جاعى.
- سەندەر وزدەرىڭدى ەمەس، جاۋدى قورعاۋشىسىڭدار، اناۋ شەتتەن كىرگەن بەيتانىستاردى ءبىزدىڭ تەرگەۋىمىزگە بەرسەڭدەر، سەندەردە جۇمىسىمىز جوق! - دەدى ارعى جاق. كۇلان ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزگە قاراسىپ قويدىق.
- ءبىزدىڭ ارامىزدا ەشقانداي جاۋ جوق. توڭكەرىستىك قوناعىمىزدى جەز تىرناقتارىڭا بەرە المايمىز! «بىزگە كىم سوقتىقسا ءبىز دە سوقتىعامىز. سوقتىقپاعان ەشكىمگە ءبىز دە سوقتىقپايمىز - بەرگى جاقتىڭ داۋىسى وكتەي ءتۇستى. - سەندەرگە ءبىز بارىپ تيىستىك پە، سەندەر كەلىپ سوقتىعىپ تۇرمايسىڭدار ما! قايتىڭدار دەرەۋ، ەگەر ەندى قويماساڭدار، ءبارىڭدى قولعا الامىز دا ءوز ىستەيتىندەرىڭدى ءبىز دە ىستەيمىز!
- «ءزاۋپان يۋلي!»[3] - دەپ ۇراندادى ار جاعىنان ءبىر حانزۋ داۋىسى. ءبارى وسى ءسوزدى قايتالاپ شۋ كوتەردى. بەرگى جاق قارقىلداپ كۇلىستى جەندەتتەردىڭ بۇل ۇرانىنا:
- كوتەرىلىستەرىڭنىڭ ەشقاشان دا زاڭدى بولىپ كورمەگەندىگىن ءالى بىلمەدىڭدەر مە! ارالارىڭداعى وتكەن زاماننىڭ ءتۇسىن كورىپ، ۇيقىسىراپ تۇرعاندارىڭ قايسىلارىڭ، سونى عانا شىعارىپ بەرىڭدەر بەرى، ءوز زاڭىن كوزىنە كورسەتىپ قانا قايتارالىق!
- بۇل، ەڭ جوعارى نۇسقاۋ، اش كوزدەرىڭدى، ماۋجۋشيعا، ۇكىمەتكە قارسىسىڭدار ما!
- قازىر زاۋپان يۋلي دەپ قان توگۋگە نۇسقاپ تۇرعان ۇكىمەت بار ما، سەندەر اشىڭدار كوزدەرىڭدى!
- سوعىڭدار ءيتتىڭ بالالارىن! - دەگەن بىرەۋىنىڭ بۇيرىعى شىعىسىمەن بەرگى جاق شۋ كوتەرىپ، شاقىلداتىپ جىبەردى دە، قۋا جونەلدى.
- مىنالارىڭ باياعى سوراقى قالپىندا عوي! - دەپ داۋىستاپ جىبەردىم مەن.
- «بۇل قىزىم ول قىزىمنان دا سوراقى» شىعىپ تۇر. «ەل جاتسا دا ەنەكەم جاتپايدى» دەيتىن جۇمباق بار ەمەس پە ەدى! - دەپ قارقىلداپ كۇلدى قوناق يەسى. - ءجا، ەكى مەيمان قايتقىلارىڭىز كەلسە، مىنا كوشەمەن شىعارىپ سالامىز، قاۋىپتەنسەڭىزدەر بۇگىن ءتۇن وسىندا قونىپ قالساڭىزدار دا بولادى!
اقىن مۇعالىم ءبىزدى قايتارىپ اكەتۋ جاعىندا بولدى:
- بۇل كىسىلەر مەكتەپ قاراۋىنداعى ۇيلەردە عوي. بۇگىن قوزعاۋشى اتىرەتىمىز جاساقتالدى. قايتسا دا بولادى! - دەدى. ءسويتىپ قابىلتايدىڭ وزىمەن ون شاقتى ادام بولىپ بۇرىلىس كوشەدەن ۇلكەن كوشەگە شىقتىق. كوشەنىڭ ەكى جاعىنداعى تال-تەرەكتەر اراسى سىبدىر قاقتى. اياق دىبىستارى دا ەستىلدى. ءبىزدىڭ قورعاۋشىلارىمىز سىبىرلاسىپ، ۇشەۋى الدىمىزعا ءتۇستى. كوشە ورتاسىمەن جۇرە بەردىك. ەكى جاق شەتتەن تەرەك دالدالاپ ءۇش-ءتورت ادام جۇگىرە جونەلىپ ەدى، جاۋ جاعىنىڭ بارلاۋشىسى ەكەن. ايىرىق كوشەنىڭ اۋزىنان شەپ قۇرىپ توسقان كوپ ادام كورىندى. ءۇش كوشە ءتۇيىلىسىنىڭ ارعى شەتىندەگى باعانا باسىنان عانا ءبىر شىراق جىلتىراپ تۇر. باسقا شىراقتار تاسپەن ۇرىلىپ شاعىلىپ ءبىتىپتى. ەكى جاق شەتتەگى تال-تەرەكتەر كوشەنى قورقىنىشتى تۇنەكپەن تۇمشالاپ العانداي.
- ارتقا قايتا تۇرالىق! - دەدى قوناق يەسى. كلت بۇرىلىپ جۇرە بەرگەنىمىزدە ارتىمىزدان دا شەپ جايىلا قالعان ەكەن. قورشاۋعا تۇسكەنىمىزدى ءبىلىپ تۇرىپ قالدىق.
- قۇرالدارىڭدى تاستاڭدار! - دەپ زەكىدى الدىمىزدان.
- تىرپ ەتپەڭدەر! - دەگەن بۇيرىق ارتىمىزدان ساقىلدادى. قابىلتاي الدىعا شىعىپ، ۇلكەن شەپكە ۇيعىر تىلىندە سۇراۋ قويدى:
- ەي، بۇلارىڭ نە سەندەردىڭ؟ زاۋپان توقتاتىلسىن دەگەن بۇيرىق الدەقاشان تۇسپەپ پە ەدى، ۇكىمەت بۇيرىعىن تىڭدايسىڭدار ما، جوق پا؟
- ءبىز سەندەردى ۇكىمەت بۇيرىعى بويىنشا قورشادىق! - دەپ ۇيعىرشا جاۋاپ قاتتى ءبىرى. -ارالارىڭدا شۋجۇڭجۋيشىلاردان كەلگەن جاسوس بار، سولاردى عانا شىعارىپ بەرىپ قايتا بەرىڭدەر!
- مەنىڭ اتىم قابىلتاي مامۇت، بىلەسىڭدەر! شۋجۇڭجۋيشىلار ماعان كەلىپ پانالاي المايتىندىعىن دا بىلسەڭدەر كەرەك! بەكەر جالا جاپپاي بوساتىڭدار جولدى!
- كونفەت قاعازىنا ورالعان بومبىنىڭ ىشىڭە كىرىپ العانىن دا بىلمەيسىڭ سەن قاپاق باس!
- ەي باسسىز، ءتىلىڭدى تارتىپ، داۋلي بويىنشا جاۋاپ بەر، سەن كىمسىڭ ءوزىڭ؟ باتىر بولساڭ اتىڭدى ايتشى!
- قارسى جاقتان حانزۋشا سويلەگەندەر قابىلتايدى سويلەتپەي دۇرىلدەسە جونەلدى:
- ارالارىڭدا شار پاتشادان كەلگەن بومبى بار، تەكسەرەمىز!
- تۇندە تەكسەرمەي ادام وتكىزبەۋگە مىندەتتەلگەنبىز!
- سەندەرگە تەكسەرمەي كوشەدەن ادام جۇرگىزبە دەپ مىندەت تاپسىرعان كىم؟ - دەپ قابىلتاي الدىعا ءبىر ادىم اتتاپ ءتۇسىپ سۇرادى. بۇعان جاۋاپ الا الماعان سوڭ تالابىن قويدى. - ونداي مىندەتتەرىڭ بولسا، بىرەۋىڭ كەلىپ، بۇيرىق، ياكي كۋالىك قاعازدارىڭدى كورسەتىڭدەر!
- سىرتتان كەلگەن شپيوندار مەن كەرى توڭكەرىسشىلەردى تەكسەرىپ، قولعا الۋعا بيلەت كەرەكسىز! - دەدى جاۋ جاق.
- بيلەتتەرىڭ بولماسا جول بوساتىڭدار! ءبىزدىڭ ارامىزدا سىرتتان كىرگەن ەشقانداي جاۋ جوق!
- بار، ءبىز بىلەمىز! سىرتتان كىرگەن جاۋ بولماسا نەگە تەكسەرتپەيسىڭدەر!
- ۇكىمەت جاعىنان شىققان تەكسەرۋشى بولساڭدار كىنەشكە-بيلەتتەرىڭدى كورسەت دەپ تۇرمىن مەن! ونداي كۋالىكتەرىڭ بولماسا كوشە لۇكشەكتەرىنە تەكسەرتىپ باسىندىرا المايمىز!
- ءبىزدى ىڭعاي وڭشىل-ۇلتشىل، كەرى توڭكەرىسشى، ساتقىنداردىڭ تەكسەرۋىنە بەرگەن كىم؟ حا-حا-حا-ھا...ا..، - قارقىلداسا جونەلدى جول توسقىندار:
- قازىر باسسىزدىقتى، ۇكىمەتسىزدىكتى، قوزعالاڭ كوتەرۋدى توقتاتىڭدار دەپ بۇيرىق تۇسىرگەن ۇكىمەت، زاڭسىز تەكسەرۋشىلەردىڭ وزدەرىن تەكسەرۋگە دە رۇقسات ەتىپ وتىر، ۇقتىڭدار ما؟
- ءبىز شەتتەن كىرگەن جاۋدى قولعا الۋعا، حالىقتىڭ تالابىن ورىنداۋعا قاشان دا حاقىلىمىز! - دەگەن ۇيعىرشا ءتىلدى بىرەۋىنە مەن دە ۇيعىرشا ايقايلاپ جاۋاپ قايتاردىم:
- ەي جولداستار، شەتتەن كىرگەن جاۋ بولسا، قولعا الۋعا ءبىز دە مىندەتتىمىز. بىراق، ءتۇسىنىسىپ الماساق زور قاتەلىك تۋىلعالى تۇر. ماسەلەن، ءبىز قازىر از كورىنگەنىمىزبەن وڭايلىقشا قولدارىڭا الىنبايمىز! شەتتەن كىرگەن جاۋ بار دەگەن سىلتاۋمەن كەيبىر قانىشەر توپتىڭ قاراقشىلىق ىستەگەنىنە، تۇندە شىعىپ ادام ۇرلاعانىنا، جاسىرىن ولتىرە سالاتىن بولعانىنا ون جىل تولدى. سوندىقتان كىم ەكەندىكتەرىڭدى بىلمەي بەرىلمەيمىز! بيلەتتەرىڭ بولماسا تەكسەرتپەيمىز. تىم بولماعاندا وزدەرىڭدى ۇيىمداستىرىپ، بۇگىنگى كوتەرىلىسكە شىعارعان باسشىلارىڭنىڭ كىم ەكەندىگىن ايتىڭدار، تەلەفوندا سويلەسەلىك!.. مۇنى دا ايتقىلارىڭ كەلمەي مە؟ شەتتەن كەلگەن جاۋ بار، بۇگىن تۇندە كوشە توسىپ، حالىقتىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىن توقتاتىڭدار دەگەن باسشىلارىڭنىڭ اتى كىم دەپ سۇراپ تۇرمىز، اتىن-ادرەسىن ايتىپ بەرىڭدەر! ولاي بولماسا، كوشەدە قاندى سوعىس تۋدىراتىن مۇنداي توسقاۋىلعا، تىنتۋگە ەندى جول جوق! حالىقتىڭ قازىرگى تالابى وسى! بيجىننەن باستا وسى تالاپ ىسكە اسىپ بولدى. سوعان باعىنبايتىن ەرەكشە جارالعان باستىقتارىڭ كىم، قانە ايتىڭدار! ايتپايسىڭدار ما؟ «اتىمىزدى ايتپاي، كوشە بۇلىگىن وزدەرىڭ جۇرگىزە بەرىڭدەر!» دەپ بۇيىرعان عوي، سولاي ەمەس پە؟ كىمنىڭ قولى ەكەندىكتەرىڭ ەندى بەلگىلى بولدى! مۇنداي، ءوزى جاسىرىنىپ جاتىپ، سوعىسقا حالىقتى يتەرمەلەيتىن بۇل قانقۇمار كەزەپ قاندىقول، حالىقتىڭ دا، پارتيانىڭ دا وكىلى ەمەس، ودان اۋلاق بولىڭدار! وعان ەرىپ، ەرتەڭ-اق قاراقشى اتالىپ، جاۋاپقا تارتلىپ قالماي عانا تاراپ كەتىڭدەر! ون جىلدان بەرى توگىلگەن قانعا سەبەپكەر بولىپ كەلگەن سوعىسقۇمارلار تەكسەرىلمەي، قاتال جازالانباي قالمايدى! تاعى دا ايتىپ قويالىق، ءبىزدىڭ ىشىمىزدە شەتتەن كىرگەن ەشقانداي جاۋ جوق! ەگەر باستىقتارىڭ جاۋ دەسە، وتقا سەندەردى يتەرمەي، اپانىنان ءوزى شىعىپ سويلەسسىن! ول ءۇشىن سەندەر شوقپار جەي بەرمەڭدەر، حالىقتىڭ جاۋى كىم ەكەن تەكسەرىسىپ كورەلىك! جاۋ دەپ ەستىگەن سول قوناقتارىڭ كۇندىز دە تابىلادى. اشىق كورىنىپ جۇرگەن كىسى! ول، جاسىرىنبايدى، قاشپايدى، تەك باستىقتارىڭ ىننەن-ىنگە تىعىلا بەرمەي شىعىپ كورسىن ءوزى!
الدىمىزدان توسىپ قورشاپ تۇرعاندار ءوزارا قارسىلاسىپ، دابىرلاسا كەتتى:
- كىم بولىنسە، شەبىمىزدى پارشالاسا، جاۋعا تىزە بۇككەندىك رەتىندە جازاعا تارتىلادى! - دەپ زەكىدى ءبىر باستىعى.
- ءىسىمىزدىڭ جولسىز ەكەندىگى تاعى دا بەلگىلى بولىپ قالدى، تارالىق! - دەپ كۇڭگىرلەگەن بىرەۋىن زور داۋىستى وكتەم بىرەۋى ىزدەدى:
- كىم بۇل ىرىتكى سالىپ تۇرعان، شىقسىن بەرى!
- «ءبىزدىڭ جاۋ، شپيون دەپ جاريالاپ ىزدەپ تۇرعان ادامىمىز، ءار كۇنى زياپاتقا شاقىرىلىپ جۇرگەن ۇلكەن ابىرويلى ادام!»، «جاۋ بولسا، پارتيانىڭ يناباتتى مۇشەسى قابىلتاي دا قورىقپاي شاقىرا ما!» - دەستى شەت جاقتان بىرنەشەۋى. ۇتىلاپ ءار جەردەن سويلەدى. - «بۇل كىسىنى ۇيىنە شاقىرىپ زياپات بەرىپ جاتقاندار كوپ. سولاردىڭ ءبارى جاۋ ما؟»، «قازىرگى ۋاقىتتا ءبارىن قولعا الۋعا بولا ما؟»
- باسشىلىق ءبارىن ۇستا دەسە ءبارىن ۇستايمىز! - دەپ جاڭاعى زور داۋىستىسى گۇر ەتە ءتۇستى. - پرولەتاريات پارتياسى ءوزىنىڭ مايدانىن جاسىرعان ەمەس، جاڭكايشىنىڭ سەگىز ميلليون ارمياسىن جويعان گۇڭشانداڭ بۇل ءبىر ۇشىم نەمەلەردەن قورقا ما!
- جاڭكايشىنىڭ سول سەگىز ميلليون ارمياسىن جويعان جاۋىنگەرلەردىڭ ىشىندە ءدال قازىر قولعا الماق بولىپ تۇرعان ادامدارىڭ دا بار بولاتىن! - دەپ وكتەمىرەك داۋىسپەن مەن دە ايقايلاپ جىبەردىم. - مادەنيەت توڭكەرىسىندە سەندەردىڭ باسشىلارىڭ ولتىرگەن ادامداردىڭ كوبى، سول قاھارماندارىمىز بولدى. ماسەلەن، ليۋشياۋشي، حەلوڭ، پىڭدىحۋيلار كىم ەدى، بىلەسىڭدەر عوي! قازىر ورتالىق كوميتەت سول ۇزدىك قاھارماندارىن جوقتاپ، ازا تۇتىپ جاتىر، ەستىپ قويىڭدار! جاڭكايشىنىڭ سەگىز ميلليون جەندەتىن جويىپ بەرگەن سول ناعىز كوممۋنيزمشى قاھارمانداردى زيانكەستىك قىپ ءولتىرۋشى بۇزاقىلاردى كوممۋنيست دەپ تانيسىڭدار ما! قازىرگى وزدەرىڭ اتىن اتاي الماي تۇرعان باستىقتارىڭ، ۇشىنا شىققان سول بۇزاقىلاردىڭ ءبىرى! ول كوممۋنيزمشىلدىكتەن-ماركسيزمشىلدىكتەن، توڭكەرىسشىلدىكتەن مىڭ ساداعا كەتسىن! وسى باستىقتارىڭ وقىماعان قاتىنىن بالالارىمەن تاستاپ، وقىعان سۇلۋ قاتىن ىزدەگەنىنە وتىز جول بولدى! (قارسى جاقتىڭ ءوز ىشىنەن قاتتى كۇلكى شىعاردى بۇل ءسوزىم.) ءالى ىزدەپ، ءوزى «كەرى توڭكەرىسشى» اتاعان جەسىرلەردىڭ ەتەگىن يىسكەپ جالبارىنىپ ءجۇر! وسى ماڭداعى سول جەسىرلەردىڭ ەسىگىنە قۇلىپ بولۋعا سەندەردى مىندەتتەپ، ءبولىپ-ءبولىپ كۇزەتكە قويىپ وتىر. سونشالىق كوپ جەسىردىڭ وزىنە ءبىرى دە تيمەي، مەنسىنبەي قويعان ەكەن. سونىڭ قاپالىعىمەن ىستەپ جاتقان ءىسى وسى. بۇل كوشەلەرگە كەلگەن قوناقتىڭ ءبارىن كۇندەيدى. وسىنداي ءراسۋا فەودال قاراقشىعا جەندەت بولىپ، تۇندە ادام ۇستاپ بەرۋدەن نامىستانبايسىڭدار ما؟
بۇل ءسوزىمدى ءوز شەپتەرىنەن دە كۇلە قۇپتاپ، «راس!»، «راس!» دەسكەن ۇندەر ەستىلدى.
«كىم؟»، «كىم؟»، «كىم؟» ەلەڭ قاعا زەكىگەن باسشىلارى ىزدەي جونەلدى بۇل قۇپتاۋشىلاردى.
مەن ءتىپتى قاتتى داۋىستاپ سويلەدىم:
- لاي سۋدان بالىق اۋلاپ وسكەن ءبىر جار ورايشىل بۇزاقىلارعا ەندى الدانا بەرمەڭدەر، جولداستار! اسىرەسە سۋ تۇنىپ قالعان قازىرگى كەزەڭدە الدانۋلارىڭ وزدەرىڭە قاتەر بولادى!
- ءبارىن ۇستاڭدار! - دەپ قاتتى اقىرا بۇيىردى قولباسشىسى. - ءبىرى قۇتىلىپ كەتپەسىن!
قولباسشىسىنىڭ ءوز ماڭىنداعى ءبىر توبى بىزگە قاراي ۇمتىلىپ بەرگەندە ارتىنداعى نەگىزگى قول ءوزارا كۇڭگىرلەسىپ-گۋىلدەسىپ تۇرىپ قالدى. اپەرباقاندارىن وزدەرى ۇستاپ شەكتەگەن نىسايلارى بار. ءبىزدىڭ بەس-التى عانا ءداۋىمىز جەڭدەرىنەن قۇرالدارىن شىعارىپ شابۋىلشىلاردىڭ الدىنان توسۋعا شىعىپ ەدى.
- الدىمەن قۇرال جۇمساماڭدار! - دەپ ولاردىڭ الدىنا قابىلتاي ىرشىپ شىقتى دا، شابۋىلشىلارعا قاتتى داۋىستاپ ەسكەرتتى. - قانە، باستاپ كورىڭدەر سوعىستارىڭدى، سىلتەپ كورىڭدەرشى الدىمەن!
شابۋىلشى توپ جان-جاعىنا جالتاقتاپ، توقىراي قالعاندا وڭ جاق تۇستارىنداعى تەرەك اراسىنان ءبىر داۋىس شىقتى:
- قابىلتاي جولداس، الدىڭعى سۇراقتارىڭىزدى قايتادان سۇراڭىزدارشى، جاۋاپ بەرسىن!
داۋىس شىققان شەتتەن لەزدە جيىرما شاقتى ازامات شىعىپ قاتار تۇرا قالدى. شابۋىلشى توپ جالت بەرىپ، كوشەنىڭ سول جاعىنا ىعىسقاندا، ول شەتتەگى تەرەك سىرتىنان كوپ ادامنىڭ كۇلكىسى ەستىلدى. شابۋىلشىلار ورتادا تۇرىپ قالدى. قولباسشى ارت جاقتارىنا اقىرىپ قوزعاي المادى.
- قازىر قان توگىلەدى، كىسى ولەدى! - دەپ داۋىستاي سويلەدى قابىلتاي. - وزدەرىڭە وسى مىندەتتى تاپسىرعان باسشىلارىڭنىڭ اتىن ايتىپ بەرىپ سوعىسپاساڭدار، ولگەندەرىڭ ىزدەۋسىز-سۇراۋسىز قالادى. سەندەردى وسى زاۋپانعا بۇيىرعان كىم، ايتىڭدار!
شابۋىلشىلار جاۋاپ بەرمەي ارت جاقتارىنا قايتا شەگىنىپ بارىپ تاعى دا توقتاي قالدى. قوزعالماي قالعان قوسىنى سىرت جاقتارىنا قايىرىلىپ، قۇرال تاستاپ جاتىر ەكەن. ءبىزدى قۇتقارۋعا كەلگەن ۇلكەن توپ ولاردىڭ سىرتتارىنا كەلىپ قورشاپ، قۇرال تاپسىرۋعا بۇيىرىپتى. شوقپار، قانجارلارىن تاستاعان اۋقانشىلاردى تىنتۋدەن وتكىزىپ، ارتقا قايتارىپ، تاراتىپ جاتىپتى. كەلىسىمگە كەلىپ، تاتۋلاسىپ العانداي، ەشقاي جاعىنان قاتتى ءۇن شىقپايدى.
- قۇرال تاستاماڭدار! - جەندەت قولباسشى بارا سالا اقىردى. - ەرىڭدەر مەنىڭ سوڭىمنان! - دەي سالا قايتا جالت بەرىپ، جيىرما-وتىزىن ىلەستىرە زىتتى. ورتادا تۇرىپ قالعان جاڭاعى شابۋىلشىلارمەن ەلۋ شاقتى بولىپ قۇرالىپ، ءبىزدىڭ سول جاعىمىزدان قىلىش جالاڭداتىپ وتە شىقتى. كوشەنىڭ سول جاق شەتىنە جاڭا كەلىپ شەپ جايعان حالىق جاساعىن دوڭىز ايباتپەن ىعىستىرا ءوتتى. ەرىپ قاشقاندارىنىڭ كوبى قىلىشتى ەكەن.
- قۇرال تاستاعاندارىڭ جاۋاپقا تارتىلاسىڭدار، بەرىلمەڭدەر! ەرىڭدەر سوڭىمىزدان! - دەپ جەندەت قولباسشىسى ارت جاق شەبىنە جەتە تاعى دا اقىردى. ءبىزدىڭ سىرتىمىزدان قورشاعان جاۋ قولى دا ءوز سىرتتارىنان كەلىپ قورشاعان حالىق جاساعىنا قۇرال تاپسىرىپ جاتىر ەكەن. ولاردان مىنا بۇيرىقتى تىڭداعان ەشكىم بولماعان سياقتى. جەندەت باسشىسى جەپ جىبەرەردەي اقىردى. - قۇرال تاستاماڭدار دەيمىن، قىلىش جەمەي تۇسىڭدەر الدىما! - دەپ بۇيىرىسىمەن ونىڭ ءوز قىلىشىنا قارسى قىلىش شاقىلداسا كەتتى. جەندەت قولباسشىنىڭ اسا زور داۋىسى ازدان سوڭ الىستاپ بارىپ ەستىلدى. - قۇرال تاستاعاندارىڭ ەرتەڭ-اق كورەسىڭدەر مەنەن! - وسى سوزبەن ءوزىنىڭ قىلىشى از توبىن عانا باستاپ قاشىپ جوعالعانى بەلگىلى بولدى.
بۇل، وسى قالانىڭ اتاقتى سوعىس قۇمار لۇكشەگى ەكەندىگىن قابىلتاي تانىستىردى ماعان. اۋقاننىڭ ەڭ سەنىمدى كۇشىنىڭ ءبىرى وسى لۇكشەك ەكەن.
- ادامىمىز كوبەيگەنىمەن قۇرالىمىز از! - دەپ كۇرسىندى قابىلتاي. - ايتەۋىر قارا كوبەيتىپ قانا قۇتىلىپ ءجۇرمىز!
- ءبىزدىڭ مەكتەپ وقۋشىلارىندا قۇرال ءتىپتى جوقتىڭ قاسى! - دەدى اقىن مۇعالىم. - پىشاقپەن، تەمىر شوقپارمەن قۇرالدانسا، مەكتەپ باستىعىمىز ءتىنتىپ جيىپ الادى!
- اۋقاننىڭ قازىرگى بار ۇيىتقى كۇشى، وسىنداي ءۇش جالدانبا لۇكشەك قانا. وسىلارىن كوشەگە كۇرىلدەتىپ شىعارىپ، ەرتەڭ-اق قول جيىپ الا قويادى. ال، كۋليدەن كەلگەن قارا ساناق لۇكشەكتەرىن وعان شتاب باستىعى بولىپ العان كومەكشىسى جيىپ بەرەدى. سوندىقتان اۋقاننىڭ كۇشىن شەكتەي الماي جاتىرمىز!
- بۇگىن بىزگە زاۆودتان شىققان تەمىر شوقپاردىڭ وزىنەن عانا جەتپىس نەشەسى، قانجاردان جيىرما نەشەسى قولعا ءتۇستى! - دەدى بىرەۋى كەلىپ قابىلتايعا. الدىمىزدان توسقان جاۋ جاساعىن سىرتتان قورشاپ قۇرالسىزداندىرعان ۇلكەن توپتىڭ باستىعى ەكەن. ونى جەكە شىعارىپ الىپ سويلەسكەن قابىلتاي قايتىپ كەلىپ، قاسىمداعى اقىن مۇعالىمگە سويلەستى:
- بۇگىن نازەكەڭ ءبىزدىڭ ۇيدە بولسىن! - دەدى ماعان ەستىرتە. - اۋقاننىڭ سۇيەنىشى بولعان ساقشى جاق تەكسەرمەك بولىپتى. مەن بۇل كىسىمەن وڭاشا سويلەسىپ، قۇتقارار جول ىزدەپ كورەيىن!
ءسويتىپ، كۇلاندى ۇيىنە جەتكىزىپ سالۋعا اقىن مۇعالىم بىرنەشە قورعاۋشىمەن مىندەتتەلىپ تۇرعانىندا ەركەكشە كيىنگەن ءنازيپا مەن گۇلسىم بار بىرنەشە ايەل كۇلە كەلىپ امانداستى بىزبەن. قابىلتاي جاۋىنگەرلەرىنىڭ ءبىر ءبولىمى وسىلار ەكەن. ولار كۇلاندى ەرتىپ اكەتتى دە، مەن قابىلتايعا ەرىپ، سونىڭ ۇيىنە قايتتىم.
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، «پرولەتارياتتىڭ زور مادەنيەت توڭكەرىسى» دەپ اتالعان بۇلكىتەرىڭىزدىڭ قىپ جالاڭاش قالعان مىنا قۇيرىعىنا ءوزىڭىز، مەنىڭ كوزىمشە ءبىر قاراڭىزشى! نەنىڭ قۇيرىعىنا ۇقسايدى؟ ەسەكتىڭ قاساسى ەمەس پە!.. وزدەرىڭىز ەڭ قاتەرلى رايون سانايتىن وسى ءۇش ايماق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ ورتالىعىنا پرولەتاريات مادەنيەتىن ورناتۋدى بۇيىرىپ، اۋقاندارىڭىزعا باقانداي-باقانداي ءۇش زاڭگىنىڭ قاساسىن ۇستاتىپسىزدار عوي. باسە، ون جىل وتسە دە تىنىم تاپپاي ارقىراپ، مازامىزدى نەعىپ الا بەرەدى دەپ جۇرسەك، «ۇزدىك قۇرالدارىڭىز» بار ەكەن-اۋ! پرولەتارياتتىڭ زور مادەنيەتىن وسى قۇرالدارىڭىزبەن ەگىپ دامىتىپ، كوممۋنيزم دەگەندەرىڭىزدى وسىنىڭ ساناسىمەن ورناتپاقپىز دەسەڭىزدەرشى!
بەسىكتەن بەلى شىعا سالا اتا-انا تاربيەسىنەن، مەكتەپتەن بەزىپ اڭىراپ كوشەگە شىعىپ كەتكەن سوتقارلاردى تاربيەلەپ، ادام قاتارىنا قوسۋ تالابىنداعى اعارتۋشىلاردان زور كەرى توڭكەرىسشى جوعىن ماعان دا ەندى تۇسىندىردىڭىزدەر! ەسەك مىنەزدى قاراقشىلار مۇنشالىق نەدەن قۇتىردى دەپ جۇرسەك، قوزدىرۋشى-شابىتتاندىرۋشى قۇدىرەت وزدەرىڭىز بولعان ەكەنسىزدەر عوي. ەندى وندايلاردى مەكتەپكە تارتىپ تاربيەلەپ «ازدىرۋدان» قاتەرلى قىلمىس بار ما؟
(جالعاسى بار)
«Abai.kz»
[1] قۇرالدى سوعىس.
[2] سويلەسۋ. قۇرال ىستەتپەي ايتىسۋ.
[3] كوتەرىلىس زاڭدى (ىزدەپ بارىپ سوعۋدىڭ ۇرانى).
