كۇيشى تۋرالى ءسوز ءوربىتىپ وتىرعان سوڭ، كۇيشى تۋرالى اڭىزدان باستايىق. ءاشىم كۇيشىنىڭ سەگىز جاسار كەزى ەكەن. دومبىرانىڭ قۇلاعىن ۇستاپ، بىرەر كۇيدىڭ ىرعاعىن كەلتىرە باستاعان شاعى بولسا كەرەك. اۋىل مولداسىنان كيىز ۇيدە ءدارىس الىپ ءجۇرىپتى.

ءبىر كۇنى اۋىلعا قوناق كەلەدى. قوناق بولعاندا ىلە مەن تارباعاتاي اراسىن كۇيمەن الديلەگەن قوڭقاي كۇيشى. اۋىل ورتاسىنداعى راقىم زاڭگىنىڭ ۇيىنەن دومبىرا ءۇنى شىعا باستاعاندا-اق ءاشىم دە تاعات قالماپتى. اقىرى، سىتىلىپ شىعىپ، اق بوز ءۇيدىڭ ءىشىن تولتىرىپ وتىرعان القالى جۇرتتىڭ ىشىنە ءسىڭىپ كەتەدى. توردە قوڭقاي دومبىرا تارتىپ وتىرادى. ءبىر كۇيدەن ءبىر كۇيگە وتەدى. كۇي اراسىندا اڭىزعا بەرگىسىز حيكايالار ءوربيدى. ۋاقىتتىڭ قالاي وتكەنىن جۇرت تا، قوڭقاي دا سەزبەي قاراڭعى تۇسەدى. كۇيشىگە دەمالىس، جۇرتقا جان باعىس كەرەك. ەل تاراي باستاعاندا ءدۇڭشى ۇلىن كورەدى. الدەنەگە ۇيىپ قالعان. ەس-ءتۇسسىز قۇنىعىپ وتىرىپتى. ورنىنان تۇرعىزىپ، ۇيىنە قايتادى. ءاشىم ەسىن جيىپ، سوزگە كەلگەنىمەن قىزىپ اۋىرا باستايدى. تۇنىمەن ساندىراقتاپ، شەكەسى سولقىلداپ،  ءدۇڭشىنىڭ زارەسى ۇشادى. ەمشى سوقپا بولعانىن ايتادى. نەدەن بولعانىن ول دا ايىرا  المايدى. ەرتەسى ءاشىم تۇيىقسىز ەسىن جيىپ، ورنىنان قارعىپ تۇرىپ، كەرەگەدە قىستىرۋلى تۇرعان قىزىل دومبىرانى الىپ، شاتىپ-بۇتىپ ءبىر كۇي تارتادى دا، قايتا سىلق ەتىپ قۇلايدى. كوزدەرى باقىرايىپ تۇرعان جۇرت سوندا بارىپ، بالانى نە سوققانىن بىلەدى. كۇي! قوڭقايدىڭ كۇيى. سونىمەن، نە ۋلاسا، سول جازادى دەگەن ۋاجبەن قوڭقايدىڭ الدىنا اپارادى. قوڭقاي دا اتتانعالى تۇرعان جەرىنەن تىزگىن ىركىپ، ءاشىمدى ۇشىقتاپ بەرەدى. ءاشىم شىنىمەن ەسىن جيىپ، ءوزىن تابادى. قوڭقاي وعان كۇي تارتقىزىپ كورەدى. تارتىسىنا ريزا كەيىپ كورسەتەدى. ءاشىمنىڭ اكەسى ءدۇڭشى ءوزى دومبىرا جاساۋدىڭ شەبەرى بولعان. دومبىرانىڭ تىلىنە بەيىمى بار كىسى. اشىمگە العاشقى اسەر اكەسىنەن ەدى. ءدۇڭشى قوڭقايدان ۇلىن شاكىرتتىككە الۋدى وتىنەدى. جانىپ تۇرعان بالانى باۋلۋدان قوڭقاي دا شەگىنشەكتەمەيدى. تەك، ءبىر سىناعى بارىن ايتادى.

– بالانى كەشكە قاراي توعىز جولدىڭ تورابىنا اپارىپ،  ۇيىقتاتىپ كەتەسىڭ. ويانعاندا كورگەن ءتۇسىن ەشكىمگە ايتپاي ماعان كەلسىن. ماعان ايتسىن. قالعانىن سونان سوڭ كورەيىك، – دەيدى.

ماقۇل دەسىپ، بالانى توعىز جولدىڭ تورابىنا اپارادى. جول تۇيىسكەن تۇسقا جاقىن جالعىز اعاش بار ەكەن. سونىڭ تۇبىنە ءاشىمدى الداۋسىراتىپ، ۇيىقتاتىپ تاستايدى. ەرەسەكتەر كەزەكتەسىپ الىستان قاراۋىلداپ جۇرەدى. ءاشىم تاڭ ساز بەرە باستاعاندا جۇزىنە قان جۇگىرىپ، كوزىنەن ۇشقىن اتىپ ويانىپتى. قوڭقاي تۇسىندە نە كورگەنىن سۇرايدى. بالا كۇي تارتىپ وتىرعانىن كورگەنىن ايتادى. سول كۇيدى قازىر تارتا الاسىڭ با دەسە، تارتام دەپ تارتىپ بەرەدى. قوڭقاي قاتتى ريزا بولىپ، باتاسىن بەرىپ، ءاشىمدى شاكىرتتىككە الادى. سودان قوڭقاي قايتىس بولعانشا ءاشىم ودان ەكى ەلى قالماي كۇي ۇيرەنىپ، ءوزى دە داۋلەسكەر كۇيشى بولىپ جەتىلىپتى دەسەدى.

بۇل ءوزى دەرەكتى اڭىز، بىراق، ميفكە ايلانىپ تا ۇلگىرگەن. جۇرتشىلىق ءوزى بۇعان يمانداي سەنەدى. ءميفتىڭ استارىندا نە جاتقانىن بۇگىنگى عىلىم تالداپ، جىلىكتەپ اشقانىمەن، ءوز زامانىندا جۇرت ءوزىنىڭ تۇپساناسىنداعى ارحەتيپتىك اقپاراتتاردىڭ جەتەگىندە ءاشىمنىڭ توعىز جولدىڭ تورابىندا تۇسىندە كۇي تارتىپ ويانعانىنا ءشۇبا كەلتىرمەيدى. ال، مەن بۇنداعى ميفتىك بوياۋدىڭ مانىنە ۇڭىلمەس بۇرىن، بۇعان قالاي سەنەتىنىمدى دالەلدەمەس بۇرىن: «قوڭقاي كىم، ءاشىم كىم»، – دەگەن ساۋالدارعا ءوزىم يەلەگەن مالىمەتتەر بويىنشا جاۋاپ بەرگىم كەلىپ وتىر.

قوڭقاي تۋرالى مەن ايتپاس بۇرىن، بەلگىلى كۇيشى، زەرتتەۋشى مۇرات ابۋعازىنىڭ  قوڭقاي تۋرالى ماقالاسى بار ەكەنىن، وندا جەتكىلىكتى دەرەكتەر، كۇيشىگە ءدال باعا بەرگەنىن ايتقىم كەلەدى. «قوڭقاي – ىلە كۇي مەكتەبىنىڭ تۋ ۇستاۋشىسى» دەيدى. بۇدان ءوتىپ باعا بەرۋ بىزگە قيىن. سول داۋلەسكەر كۇيشى قوڭقاي شوقىراقۇلى 1838 جىلى قحر شۇار تارباعاتاي ايماعىندا دۇنيە ەسىگىن اشقان. رۋى جاعىنان نايماننىڭ ماتاي بۇتاعىنان تارايتىن قىزاي تايپاسى. قوڭقايدىڭ اكەسى شوقىراق تا دومبىرا جاسايتىن شەبەر بولعان. قوڭقايدىڭ دومبىرا تارتۋداعى العاشقى ساۋاتى   ءوز شاڭىراعىندا اشىلعان. نۇربەك دەگەن مولدادان ءدىنني  ساۋاتىن اشىپ، ءىلىم-ءبىلىمى كوتەرىلگەن سوڭ، ءوزى دە مولدا اتانعان.    العاشقى ۇستازى ءوز تۇسىنداعى داڭسالى كۇيشى بەردىكە بي بولعان. ونان كەيىن ءمۇسىرباي مەن تەكەباي اۋليەلەردەن كۇي ۇيرەنگەن. قىزايدا «قىزايدىڭ ءتورت اۋليەسى» دەپ اتالعان ءتورت اۋليە بولعان. سونىڭ ەكەۋى وسى ءمۇسىرباي مەن تەكەباي. تەكەباي ايگىلى كۇيشى بايجىگىتتىڭ ءتول شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى. بايجىگىتتىڭ ونەردەگى ءمورىن ۇستاپ قالعان جانە ءبىر شاكىرتى قىزىل مويىن قۋاندىقپەن سىيلاس بولعان ادام. ال بايجىگىتتىڭ ءبىر اپەكەسى قىزايدىڭ قوجانازارىنا ۇزاتىلعان. قوجانازار بۇگىن دە «قىزايدىڭ نوقتا اعاسى» سانالادى.

قىزىل مويىن قۋاندىقتىڭ ۇلى قايتىس بولعاندا تەكەباي بارىپ، كۇيمەن كوڭىل ايتقان. كۇيدىڭ اتى «قۋاندىققا» دەپ ايتىلادى. قۋاندىق وعان كۇيمەن جاۋاپ بەرگەن. قازاقتا جىرمەن كوڭىل ايتۋ، جىرمەن كوڭىل سۇراۋ بار بولعانى سەكىلدى كۇيمەن كوڭىل ايتىپ، كوڭىل سۇراۋدىڭ دا ەش تاڭدانىس تۋدىرماس ءداستۇر   بولعانىن، ەكى دوستىڭ اراسىنداعى وسى جاۋاپتاسۋدان بايقاۋ قيىن  بولماسا  كەرەك. ءوزى العىر جاس دومبىراشى، ءوزى تەكەباي اۋليەنىڭ شاكىرتى بولعان قوڭقايدىڭ دا قۋاندىققا سالەم بەرۋى، كۇي ىزدەگەن كوكىرەگى تىنشىماي قۋاندىقتان دا قاعىس ۇيرەنىپ قايتۋى جايلى جورامال جاساۋ وسى ارادا قىيسىنعا دا شەت ەمەس، كۇيشىلىك ءداستۇر دە بۇل جورامالدى نەگىزدەي تۇسەدى دەپ ويلايمىن. ال، تاتتىمبەتتىڭ قىزىل مويىن قۋاندىقتىڭ شاكىرتى ەكەنىن ەسكەرسەك،  كۇي اڭىزى قۋاندىق بۇل ارادا ەكى كۇيشىلىك مەكتەپتىڭ اسقارىندا تۇرعان ەكى قىرانعا باتا بەرگەن بولىپ ەسەپتەلەدى.

سونىمەن قاتار، قوڭقاي تارباعاتاي كۇي بۇتاعىنىڭ باسىندا تۇرعان ايگىلى كۇيشى، سىبىزعىشى شالەكەنۇلى قايراقباي ءبيدىڭ دە باۋلۋىن كورگەن شاكىرت.

قوڭقاي سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى بولىپ ەرجەتەدى. اعاشتان ءتۇيىن تۇيگەن شەبەرلىگى، اتبەگىلىگى، قۇسبەگىلىگى، بالۋاندىعى جايىندا اڭىزداردى مەن بۇل ارادا ءتىزىپ وتىرۋدى ءجون كورمەدىم. باستىسى ونىڭ عۇمىر كەشكەن تۇسى ۇركىن مەن قورقىنعا تولى ەدى. مامىراجاي كۇندەر از بولعان. سوناۋ ابىلايدىڭ تۇسىندا، ابىلايدىڭ جارلىعىمەن ابىلپەيىز تورە مەن قابانباي باتىردىڭ باستاۋىندا، ءبىر جاعىنان شىعىس شەكارانى قورعاپ، ءبىر جاعىنان جوڭعاردان بوساعانىمەن، تسين يمپەرياسى باسىپ قالعان ولكەلەردى بىرتىندەپ قايتارۋ ءۇشىن جاسالعان كوشى مەن جورىقتارىنىڭ سوڭى قوڭقاي زامانىندا دا جالعاسىپ جاتىر ەدى. تسين ۇكىمەتىنىڭ دەرەگى بويىنشا، ەسەنگەلدى باتىر مەن داۋلەتباي باتىردىڭ 1757 جىلى قىتاي شەكارىسىن مال وتارلاتۋ سىلتاۋىمەن تۇڭعىش بۇزىپ وتكەنى حاتتالىپتى. ارتى بارشامىزعا ماعلۇم. قازىرگى قىتاي قازاقتارىنىڭ نەگىزگى بولىگى سول تۇستان تارتىپ، يەن جاتقان سول ولكەلەرگە قونىس تەبە باستاپتى. بىراق، ەلدىڭ ارالاسۋى جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسقى شيرەگىنە دەيىن كەدەرگىسىز بولعان. وعان دالەل نايمان تانەكە باتىردىڭ كەنەسارىنىڭ قىرعىزبەن سوعىسىنا كومەككە اتتانعان قوسىنىنا، قىزايدان ءجۇز جىگىت ەرتىپ سارايت باتىر مەن قارايت باتىردىڭ قوسىلۋى، كەيىنگى قارامولدا، كوكتۇما سەزدەرىندە قىزاي بايەكە ءبيدىڭ ءۇش توبە ءبيدىڭ ءبىرى بولىپ، ەل ورتاسىنداعى داۋ-شارلارعا بيلىك ايتۋعا قاتىسۋى (كوكتۇما سەزىندە بايەكە بي قاسىنا قوڭقايدى ەرتىپ بارعان), قىزاي ەلى ىلەگە اۋعاننان كەيىن، جەتىسۋ كۇيشىلىك مەكتەبىنىڭ ءىرى وكىلى، قوجەكە باتىر ارقىلى البان جۇرتىمەن سىيلاسۋى، ت.ب. قوڭقاي بۇل ارالىقتا ابدەن ەسەيىپ، قىزايدىڭ يگى-جاقسىلارىمەن ەتەنە ارالاسىپ، جورىققا دا، جورتۋىلعا دا، اعالىققا دا جاراعان مەزەتى ەدى. ەرلىك قىلىپ شىنجىر بالاق باتىرلاردىڭ دا سەنىمىنە كىرگەن. سول باتىرلاردىڭ دا ءبىرازى مىقتى كۇيشى ەدى. ماسەلەن، قارايت باتىردىڭ بۇگىنگە «قارايتتىڭ قىز ۇزاتۋى» دەگەن عاجاپ كۇيى جەتكەن. جۇرەكتى ەلجىرەتىپ، اۋىر دا اياۋلى سەزىممەن تىڭدارمانىن ءالى دە ەمىرەنتەدى. سوسىن، قوجەكە كۇيشىگە ىنىلىك قىلىپ، تاتۋلىعى جاراسىپ، قوجەكە ارقىلى جەتىسۋ كۇيلەرىنىڭ ىرعاعىنا دا بويلاعان، بىردە جاۋلاسىپ جىلقى الىسىپ، بىردە بەرەكەلەسىپ، قۇداندالى بولعان قىرعىز اعايىننىڭ كۇيشىلەرىمەن دە ۇعىسقان. اڭىز بويىنشا، قوڭقاي ءبىر جورتۋىلدا قاپىدا قىرعىز قولىنا تۇتقىن بولادى. قىرعىزدىڭ ءبىر قومىزشىسىمەن كۇي تارتىسقا ءتۇسىپ، جەڭگەنى ءۇشىن بوساتىلادى. سوندا شىعارعان كۇيى دەپ ايتىلاتىن  ءبىر كۇيىنىڭ اتى – «جارالى بۇعى»

سول قوڭقاي، شىعىستىڭ شىڭىراۋ كۇيلەرىمەن ءشولىن قاندىرىپ، جەتىسۋدىڭ جايساڭ دا جارالى اۋەندەرىمەن ءورىسىن كەڭەيتكەن، عۇمىر بويىندا تىنىمسىز ونەر ىزدەپ، كۇي ساۋعان سول قوڭقاي قازاققا اشىمدەي الىپ كۇيشىنى دايىنداپ بەرىپ كەتكەن.

1914 جىلى ىلەنىڭ كۇنەسىندە ومىردەن وزعان.

ءاشىم ءدۇڭشىۇلى 1896 جىلى تۋىپ، 1962 جىلى قايتىس بولعان. ىلە كۇي مەكتەبىنىڭ نەگىزىن قوڭقاي سالسا، ءاشىم كەمەلىنە كەلتىرگەن. اشىمدە ۇستاز كوپ بولدى. قوڭقاي ەڭ نەگىزگىسى بولعانىمەن، جالپى، قىزاي رۋىنىڭ باسقا رۋلارمەن وزگەشەلەۋ كەلەتىن ءبىر جەرى – قىزايدا بيلىك تىزگىنىن ۇستاعان بي-باتىر، ءتايجى-زاڭگىنىڭ مۇلدە كوپ ساندىسى كۇي ساۋعاندار بولىپ كەلەدى. قوجەكەنىڭ قىزايدى “كۇي ساۋعان ەل” دەپ باعا بەرىپ، ءومىرىنىڭ سوڭىندا “قىزايلارمەن قوشتاسۋ” دەگەن ءسۇيىنىش پەن قىيماستىققا تولى كۇي قالتىرۋىنىڭ دا ءبىر سەبەبى سول. ءاشىمنىڭ جاستىق داۋرەنى دە سول قوجەكە باعالاعان كۇيشىلەردىڭ ورتاسىندا ءوتتى. تورەسى قۇدايمەندەدەن تارتىپ، مەن بىلەتىن كۇيى قالعان كۇيشىلەردەن تەرگەۋسىز ءتايجى( اسەت اقىنمەن دەس-جار بولىپ سىيلاسقان، تەرگەۋسىزدىڭ مۇراگەرلەرىنەن اسەتتىڭ ء“ان” دەگەن كۇيى تابىلىپ وتىر.) دارۋباي اقالاقشى، ءوزى كۇيشى، ءوزى ىلەدەگى ەڭ ۇلكەن، داڭسالى ونەر ورداسىن ۇيىستىرعان ونەر قامقورشىسى. الپىسباي اقالاقشى، اقىن تاڭجارىقتىڭ قولداۋشى قورمالى بولعان تۇلعا. تاڭجارىق جايىربەك بايدىڭ تۇلپارى سەتىككوكتى ۇرلاپ سابەتكە قاشىپ كەتكەن كەزدە، جايىربەككە سەتىككوكتىڭ قۇنىن تولەگەن دە وسى الپىسباي كۇيشى. مازاق اقالاقشى، تىلەمىس مامپاڭ سياقتىلار بار. جالپى، بۇلاردىڭ ءوزى اينالاسىنا ءانشى-كۇيشىنى كوپ جىيعان. جورا-جولداستىق جاساعان. ونىڭ ۇستىنە 1916-نىڭ دۇربەلەڭى، ونان كەيىنگى اشارشىلىقتان ىلەگە بارعان ونەر ادامدارى دا از بولماپتى. سولاردىڭ ءبىرى الباننان شىققان ەگىنباي دەگەن كۇيشى. قىزايدىڭ دارۋباي اقالاقشىسى ءوزى ونەرگە قاتتى اۋەس كىسى ەكەن. قاسىنا ونەر ادامدارىن كوپ جىيعان، ءبىر جەردە جاڭا كۇي شىعىپتى دەگەن حاباردى ەستىسە قاسىنداعى كۇيشى، دومبىراشىلاردىڭ ءبىرىن سول كۇيدى ۇيرەنىپ كەلۋگە “كۇي اقىسىن” بەرىپ اتتاندىراتىن بولعان. سول دارۋباي، ەگىنبايدىڭ ونەرىن قاتتى باعالاپ، جيىن-تويلاردا قالتىرماي ەرتىپ، سەرىك قىلىپ جۇرەدى ەكەن. ەگىنباي كۇيشىنىڭ بۇگىنگە جەتكەن ەكى كۇيى بار. ءبىرى “قىمىز دۋمان”، ءبىرى “قىزايدىڭ قىمىز دۋمانى”. وسىنداي قالىڭ ونەرپازدار شوعىرىنىڭ اراسىندا، قوڭقايدىڭ ءۇمىتتى شاكىرتى بولىپ جۇرگەن ءاشىم تەز جەتىلگەن. كۇي ونەرىنە ەرتەدەن-اق تەرەڭ بويلاعان. كۇيشى، ونەرتانۋشى اردابي ماۋلەتتىڭ زەرتتەۋىمەن ابايدىڭ “ابايدىڭ اق تولقىنى” دەگەن كۇيى وسى ىلە كۇيشىلەرىنىڭ قورجىنىنان، ونىڭ ىشىندە كۇيشى تەرگەۋسىز ءتايجى مۇراگەرلەرى مەن ءاشىم شاكىرتتەرىنىڭ قورىنان تابىلىپتى. وسى ارادا قىستىرا كەتەرلىك ءبىر دەرەك بار.  كۇيشى قارايت باتىر ىلەنى باسىپ العان ورىس جاساقتارىمەن جاۋلاسىپ،  ارتىنان قولعا ءتۇسىپ يتجەككەنگە ايدالعان. يتجەككەننەن قايتقاندا قۇنانباي اۋىلىنا ۇزاق ايالداعان. ەگەر اباي “اق تولقىن” كۇيىن وتىزعا جەتپەگەن شاعىندا شىعارسا، وندا كۇيدى قىزاي اراسىنا اكەلۋشى قارايت باتىر بولۋ مۇمكىنشىلىگى ءتىپتى دە كۇشتى، ءتىپتى دە سەنىمدى بولۋى كەرەك. جالپى، قىزاي ورتاسىندا كۇي مەن كۇيشى تىم ەرتەدەن ەلمەن ەتەنە. جاڭاعى كورنەۋ ءتىزىم بەرتىنگىسى.  بايجىگىت كۇيشىنىڭ الدىن كورىپ، ءتالىم العان تەكەباي مەن التاي كۇيشىدەن تارتىپ، ونىڭ الدىندا، جوڭعار داۋىرىندە جاساعان تىلەۋبەردى كۇيشىنىڭ دە كۇيلەرى تابىلىپ وتىر. جالپى، تۇعىرى ەرتەدەن قالانىپ، توپىراعى كۇي داستۇرىمەن ءۇزىلىسسىز جانە تەرەڭدەپ سۋارىلماسا، سونشاما كوپ كۇيشىنىڭ بۋىن سايىن شالقىپ وتىرۋى وتە قيىن ەدى. ءاشىمنىڭ ەل كوزىنە ەرتە ءتۇسىپ، ەرتە مويىندالۋى تەگىن دە ەمەس. سول ورتا، سول كۇي سىڭگەن اۋا ءاشىمدى ءاشىم ەتتى. “ ءۇش ءجۇز الپىس كۇي شەرتكەن ءاشىم كۇيشى” دەگەن لاقاپ جۇرت اۋزىندا تەگىن ايتىلماعان.

قازاق اراسىنداعى سيمفونيالىق وركەستردىڭ العاشقى ۇلگىسى دە ءاشىمنىڭ قولىمەن جاسالسا كەرەك. قازاق كۇيى الميساقتان جەكە تۇلعانىڭ ورىنداۋىنا ارنالعان. مەنىڭشە، ءاشىم وسى ءداستۇردى تۇڭعىش بۇزۋشى بولسا كەرەك. ونىڭ “سەكسەن جىگىت پارلاما” دەگەن كۇيى وسى سوزىمىزگە دالەل. كۇيشى تۇراربەك ياسىنبەكۇلىنىڭ جەتكىزۋى بويىنشا بۇل كۇي – ءاشىمنىڭ شاكىرتتەرى ءۇشىن شىعارعان كۇيى. قالىڭ شاكىرتى بىرگە، يىقتاسىپ، قاتار شەرتەتىن كۇي. بۇل ەندى جاڭالىق ەدى.

1923 جىلى كۇنەستە تۋعان “باتپاقتى ۋاقيعاسى” جۇرتتى قاتتى دۇرلىكتىرەدى. كۇرەدەن (سول تۇستاعى تسين ۇكىمەتىنىڭ ىلەنى باسقاراتىن ورتالىعى)  شاڭباقشى دەگەن قارۋلى اسكەر باستاپ بارىپ، سالىقتى كەشىكتىردىڭ دەگەن سىلتاۋمەن ءبىر اۋىلدى قان جايلاتىپ، رۋلى ەلدىڭ مالىن ايداپ كەتەدى. سوعان وراي قىزايدىڭ ەل اعالارى كۇنەستىڭ المالى دەگەن جەرىندە كەڭەس وتكىزەدى. كەڭەسكە جاس كۇيشى ءاشىم دە قاتىسادى. كەڭەستىڭ اياعى كەك قايىرىپ، سوعىس سالۋدى ەمەس، جۇرتتى قىرىپ الامىز دەسىپ، كۇرەدەگى باس ۇلىققا تىكە كەزدەسىپ، كەلىسىم جاساۋدى، قالعان شەشىمدى سونان سوڭ شىعارۋدى قۋاتتاپ بىتەدى. ارشىنداپ، الامان سايلاۋعا نيەت ەتىپ تۇرعان جاس كۇيشى بۇل شەشىمگە ريزا بولمايدى. سودان “المالى كەڭەس” دەپ كۇي شىعارىپ، ءوز پىكىرىن جەتكىزىپ، وكپەسىن بىلدىرگەن. بۇل كۇيدىڭ مۇراتىن تۋرا جيىرما جىلدان سوڭ اكبار باتىر ورىنداپ ەدى. ونەر قاي-قاشاندا قارسىلىقتى الدىمەن جاساپ، جۇرتتىڭ جىگەرىن سومدايتىنى وسىدان دا. اكبار باتىر باستاعان قىزاي كوتەرىلىسشىلەرىنىڭ تىنىمسىز جەڭىستى سوعىس جۇرگىزىپ، قۇلجانى دا تەز ءارى اقكوز ەرلىكپەن باسىپ الۋى، ىلەنى جىلدام ازات ەتۋىنىڭ دە ءبىر سەبەبى سول جۇرت نامىسىنىڭ ۇزاق قايرالۋىنان بولسا كەرەك. كەيىن دە بۇل كۇيدى ءاشىم كۇي مەكتەبىنىڭ قازىرگى ەڭ مىقتى مۇراگەرىنىڭ ءبىرى اردابي ماۋلەتۇلى بايجىگىت كۇيلەرىن ءتىرىلتۋشى، كەمەڭگەر كۇيشى تالاسبەك اسەمقۇلوۆقا تىڭداتقاندا تالاسبەكتىڭ “كۇيدىڭ ىشىنەن دۇركىرەي جەلكىلدەگەن تۋدى كوردىم” دەۋى جايدان جاي ەمەس.

ءاشىم تۋرالى ءسوز شۇبىرتۋدىڭ قاجەتى بىزگە شامالى. بەيتانىس ەمەس دەپ ويلايمىز. ءسوزىمىزدى ماقالانىڭ باسىنداعى اڭىزعا قايتا بۇرا وتىرىپ، وسى ارادا تۇسىندە كۇي كورۋ ارحەتيپى تۋرالى ازداپ توقتالۋدى ءجون بولار دەپ وتىرمىن. قازاقتا سۇيەككە ءسىڭۋ، سۇيەككە ءبىتۋ دەگەن سوزدەر بار. بولمىسىنا ءسىڭۋ، بولمىسىنا اينالۋ دەگەن ءسوز بولسا كەرەك. بىراق، مۇنداعى سۇيەك دەگەن ءسوزدى جۇرت تانىمىنداعى مانىنەن گورى تەرەڭدەي قاۋزاۋ كەرەك. ياعني، پيسيحولوگيالىق تۇرعىدا مۇنداعى سۇيەك ءسوزى نەگە مەڭزەۋى مۇمكىن. مەنىڭشە، بەيساناعا. ارينە، مۇندا تۇپسانالىق ەلەمەنتتەر دە بار. ونى جوققا شىعارمايمىن. باستىسى تارازى ءبارىبىر بەيساناعا اۋادى. فرەيدتىڭ “اقىن بولۋ بارلىق ادامنىڭ قولىنان كەلەدى، بىراق، ول ادامنىڭ ءسابي شاعىندا ەرەكشەلەنەدى، دامۋىنىڭ نەگىزى ءسابي شاقتا قۇرىلادى” دەيتىن ءسوزى بار. مىنە، بۇل جالپى ونەر ادامى تۋرالى، جانە ولاردىڭ بەيساناسى تۋرالى ءسوز. بەيساناعا سىڭگەن دۇنيە وزىڭە ايلانادى، وزىڭدىكىنە ەمەس، بولمىسىڭا، تابيعاتىڭا. جانە، ول كەزى كەلگەندە، ورايى تابىلعاندا ءوزىن كورسەتەدى. ويانادى، ميىڭدا جاڭعىرادى. ال، بەيساناداعى اقپاراتتاردىڭ كوبىنەسە ادامنىڭ تۇسىنە ەنەتىنىن ەسكەرسەك، ءاشىم سەكىلدى كۇيگە بالا جاسىنان “سوعىلعان” تۇلعانىڭ بالا جاسىندا-اق تۇسىندە كۇي تارتۋى ەشقانداي تاڭعالارلىق قۇبىلىس ەمەس. كۇي سۇيەگىنە ءسىڭىپ ۇلگەرگەن. بار بولعانى سول. ءسوزدىڭ ءجونى كەلگەندە ايتا كەتەلىك. بايجىگىت كۇيلەرىن تۇسىندە كورىپ، ويانعان سوڭ كوزىنە جاس الىپ وتىرىپ تارتىپ، جۇرتقا جەتكىزگەن تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ دا جۇمباعى وسىلاي اشىلۋعا ءتيىس. ناعاشى اتاسى ونى جورگەكتەگى كەزىندە الىپ كەتكەن. قىسقاسى، تالاسبەك نارەستە كۇنىنەن تارتىپ كۇي ەمىپ وسكەن جان. ال اتاسى – بايجىگىت كۇيلەرىنىڭ مۇراگەرى. بالا كەزىندە اتاسىنان ۇيرەنىپ تارتقان كۇيلەرىن ەسەيە كەلە ۇمىتىپ قالۋى ءجاي عانا ءۇزىلىس. ول كۇيلەردىڭ تالاسبەك ۇيرەنىپ تارتقانى بار، تارتپاي-اق ءسابي كۇنىنەن ەستىپ، سانا تۇكپىرىنە شوككەندەرى بار، ءبارىبىر، تالاسبەك سول كۇيلەرمەن بىتە قايناسىپ كەتكەن. بەيساناسىندا قالعىپ كەتكەن قانشاما كۇي بولدى، ونى ءبىز بىلمەيمىز. ويانعان كۇيلەر ءوزى تالاسبەكتى مازالادى. تۇسىنە ەندى. ال، تالاسبەك ءوزىنىڭ ميسسياسىن ورىنداپ، كۇيدى كوپكە ۇسىندى. جالپى، تالاسبەك رۋحاني، تانىمدىق تۇرعىدا ءجۇنىسباي ستامباي كۇيشىنىڭ، سول ءداۋىردىڭ، جانە ونان ارعى ءداۋىردىڭ بيىك رۋحىن، الاعاي دا بۇلاعاي تانىم بايلىعىن ءبىزدىڭ داۋىرگە جەتكىزگەن التىن كوپىر ەدى. ونىڭ بەيساناسى دا وسى ءسوزىمىزدى دالەلدەدى.

ءسوز باسىندا ايتىلعان اڭىزعا ورالايىق. مۇندا ميفولوگياداعى ەڭ عاجايىپ ەكى دەتال بار. ءبىرى – توعىز جولدىڭ تورابى. توعىز جولدىڭ تورابى جايلى ەڭ دايەكتى ءسوزدى ميفولوگ، عالىم سەرىكبول قوندىبايدىڭ پايىمىمەن جەتكىزسەم، “توعىز جولدىڭ تورابى، توقسان جولدىڭ تورابى – كيەلى وقيعالار تۋىلاتىن نۇكتە” دەپتى. ال جالعىز اعاش تۋرالى مەن ايتپاسام دا وزدەرىڭىز باعامداپ وتىرسىزدار. جالعىز اعاش – بايتەرەكتىڭ سيمۆولى. مىقان اعاشى، رۋح اعاشى، عالامدىق بايتەرەك. اتاۋى كوپ بولعانىمەن، بارلىعىنىڭ كورسەتەتىنى ءبىر ۇعىم. ول ءۇش الەمدى تۇتاستىرىپ تۇراتىن وتكەل، باسپالداق. ميفولوگياداعى بارىنشا بىرىلىككە كەلگەن، بايىپتالعان ءمانى وسىلاي.

ەكى بىردەي كيەلى نۇكتەنىڭ توعىسقان جەرىندە ءاشىمنىڭ تۇسىندە كۇي تارتپاۋى مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى، كۇي تارتۋ دا ءمىناجاتتىڭ، قۇدايمەن جالعاسۋدىڭ ءبىر سيمۆولى. ماحمۇد قاشقاريدا “تۇركىلەر كۇيدى تاڭىرمەن جالعايدى دەپ ۇعادى” دەگەن ءسوز بار. قورقىت تا سويتكەن. باقسىلار دا سول جوسىندى جالعاعان. ايتپاقشى، ول دا سوڭىندا جەردىڭ كىندىگىنە (توعىز جولدىڭ تورابى) قايتىپ، سىردىڭ سۋىنا كىلەمىن جايىپ، ءوزى سونىڭ ۇستىندە ءجۇز جىل تىنباي كۇي تارتقان-مىس. قوڭقايعا سول شارتتى قويعىزىپ سىناتقان قوڭقايدىڭ ءتۇپساناسى بولاتىن. ءتۇپسانا الەۋمەتتىك بەيسانامەن تىكەلەي قاتىستى. تاريحي جانە الەۋمەتتىك جادتىڭ ابدەن سىعىمدالىپ، ابدەن سۇزگىلەنىپ بارىپ جاتقان تۇسى. ارحەتيپتەر قويماسى.

ماقالا كۇيشىلەر تۋرالى. ەندەشە، ماقالا باسىن اڭىزبەن، ميفپەن باستاعانىمداي، ماقالا سوڭىن دا اڭىزبەن اياقتاۋعا تۋرا كەلىپ تۇر.

ەرتەدە ءبىر حاننىڭ اي مەن كۇندەي سۇلۋ قىزى بولىپتى. قىز ءوز تۋمىسىنىڭ مارتەبەسىنە قاراماي حاننىڭ ءبىر جارلى جىلقىشىسىنا عاشىق ەكەن. جىگىتتىڭ دە جالعىز ءمىنى كەدەيلىگى عانا بولسا كەرەك. ول دا قىزعا جۇرەگىن ارناپتى. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى تابىسپاسىنا كوزدەرى جەتكەن عاشىقتار ۋاعدالاسىپتى دا، ءبىر تۇندە عايىپ بولىپتى. ءبىر يەن ولكەگە جەتىپ سول جەردى مەكەن تۇتىپتى. ويناپتى، كۇلىپتى، سۇلۋ كۇندەرمەن ماس بولىپتى. قىز ءوز ۋاعى جەتكەندە بوسانىپ، ءبىر قىز بەن ءبىر ۇل دۇنيەگە اكەلىپتى. ەگىز. ءدال سول كەزدە حان قۋعىنشىلارى دا جەر دۇنيەنى ءتىنتىپ ءجۇرىپ بۇلاردى دا تاۋىپتى. تاپقان سوڭ ەكەۋىنىڭ قول-اياعىن بايلاپ حاننىڭ الدىنا اپارعان ەكەن. حان ابدەن قانىنا قارايعان. سول مەزەتتە-اق جىگىتتىڭ باسىن شاپقىزىپتى دا، قىزدى قاماپ تاستاپتى. ال، ەگىز بالانى يەنگە اپارىپ لاقتىرتىپتى.

عاشىق بولىپ قوسىلعان جىگىتى، سول جىگىتتەن تاپقان قوس جاۋھارى قىزدى تىنىش قالدىرسىن با؟! قايعىدان ەسىن جوعالتىپ، ءبىر كۇنى ەسىكتەن سىتىلىپ شىعىپتى دا ايدالاعا مەڭىرەيە بەت تۇزەپتى. كۇن ءجۇرىپ، ءتۇن ءجۇرىپ ابدەن تالىقسىعان كەزىندە ءبىر اعاشتىڭ تۇبىندە ۇيىقتاپ كەتىپتى. الدەن ۋاقىتتا ويانسا قۇلاعىنا بىردە زارلاعان، بىردە كۇڭىرەنگەن ءۇن ىزىڭداپ كەلە بەرىپتى. زەر سالىپ قاراسا، ءوزى ۇيقتاعان اعاش نايزاعاي ءتۇسىپ ۇڭىرەيىپ، قاقتالىپ قالعان ەكەن. سول اعاشقا قۇدىرەتشە ەكى ىشەكتى قولمەن تاققانداي جەل ءتۇيىپ كەتسە كەرەك. جاڭاعى زار ءۇن مەن كۇڭىرەنگەن ءۇن سولاردان جەل قاققاندا شىعادى ەكەن. سۇيتسە، يەنگە تاستالعان ەگىز ءسابيدىڭ سۇيەگىن قارعا-قۇزعىن جەپ، ەكەۋىنەن ءبىر-بىردەن ىشەكتى قاتتى جەل اعاشقا اسىپ كەتىپتى.

قاسىرەتتەن قان جۇتقان قىز ويىنا الدەنە ءتۇسىپ، مالدىڭ ىشەگىن قۋىس اعاشقا تاعىپ ءوزى شەرتكەن ەكەن. دومبىرانىڭ مۇڭلىق، زارلىق اتالعان قوس ىشەگى سودان قالىپ، دومبىرانى تۇڭعىش سول سورلى قىز، سول كەيۋانا جاساعان ەكەن-مىس.

مۇندا دا سول جالعىز اعاش، مۇندا دا سول قاڭعىعان جەل مەن ەسى كەتكەن كەيۋانا، ەسى كەتكەن عاشىق، جەلگە ۇشقان قوس ىشەك تابىسقان جول تورابى.

ارمان ادىلبەك

Abai.kz