جاسى ۇلعايىپ، قارتىققا اياق باسقاندا، تۇركى ەلىنىڭ ۇلى حانى شىڭعىس، ءوزىنىڭ بيلىگىندەگى ۇلان-عايىر قاعاناتتى ۇلدارىنا ءبولىپ، يەلىگىنە بەردى.

ەڭ كىشى بالاسى تولەگە، ۇلى دالانىڭ زاڭى بويىنشا، قارا شاڭىراقتى، ياعني، اتاقونىسىن «... پەرۆوناچالنىە ۆلادەنيا سۆوەگو وتتسا ي  وسنوۆنۋيۋ ماسسۋ كوچەۆوي رەگۋليارنوي ارمي» سونىڭ قاراماعىنا بەردى (قارا شاڭىراقتى كىشىگە قالدىرۋ، بۇل ءداستۇر قازاقتا قازىرگە دەيىن كەزدەسەدى). سونىمەن قاتار، ۇلكەن ۇلى جولشىعا (جوشى) ەرتىستىڭ باتىسىنان، ارعىماقتىڭ تۇياعى جەتكەن اۋماققا دەيىنگى دالانى ەڭشىسىنە  ءبولدى. «...دو تەح ستران, كۋدا موجەت دويتي كوپىتو تاتارسكوگو (قازىرگى تاتارلاردى ايتىپ تۇرعان جوق، ولار كونە زاماننان بۋلگارلار. ول كەزدە، كوشپەلى ەل تۇتاسىمەن، جالپىلاما تۇردە «تاتارلار» دەپ اتالعان) كونيا. ەتي رايونى ەششە نۋجنو بىلو پوكوريت، نو دجۋچي ۋمەر نەزادولگو دو سمەرتي سۆوەگو وتتسا، ي ەمۋ ناسلەدوۆال ەگو سىن ۆاتۋ (باتىل)»، - دەيدى دجۋۆەيني. ءۇشىنشى ۇلى ۇكىتايدىڭ (ۋگەدەي) يەلىگىنە ۇلىتاۋدىڭ باتىس ءوڭىرىن بيلەۋگە تاپسىردى. «... ۋگەدەي، ترەتي سىن، پولۋچيل ۆ كاچەستۆە ۋلۋسا (ۆلادەنيا) زەملي ك زاپادۋ وت ۋلۋگ تاۋ. پوسلە سمەرتي وتتسا  ون بىل پروۆوزگلاشەن ۆەليكيم حانوم، كوتورومۋ بىلي پودچينەنى ۆسە وستالنىە كنيازيا. سونداي-اق، ەكىنشى ۇلى شاعاتايعا ماۆەرانناحردى قوسىپ، بۇكىل ورتا ازيا ايماعىن يەلىگىنە بەردى. «... ا تاك جە، يۋجنۋيۋ چاست حورەزما، افگانيستان ي سەميرەچە. وردا چاگاتايا راسپولاگالاس ۆ دولينە رەكي يلي; زيموي ون پەرەدۆيگالسيا ك يۋگۋ، ا لەتوم ك سەۆەرۋ».

يادرو ۆوورۋجەننىح سيل، ناحوديۆشيحسيا ۆ راسپورياجەني دارۋگي، سوستاۆليالي كيپچاكسكيە ۆويسكا، راسپرەدەلەننىە چينگيزوم مەجدۋ ەگو سىنوۆيامي. ءبارتولدتىڭ ايتۋى بويىنشا: «يز وبششەي رەگۋليارنوي ارمي ۆ ستو دۆادتسات دەۆيات تىسياچ ۆوينوۆ، سامىي ملادشي سىن تۋلي (تولە) پولۋچيل ۆمەستە س كيپچاكسكوي ۆوتچينوي ستو چەتىرە تىسياچ چەلوۆەك. كاجدىي يز ترەح ستارشيح سىنوۆەي پولۋچيل پو چەتىرە تىسياچي، وستالنىە بىلي راسپرەدەلەنى سرەدي درۋگيح چلەنوۆ ديناستي. ۆ 1251 گودۋ ۆ رەزۋلتاتە دۆورتسوۆوگو پەرەۆوروتا نا ۆەليكوم كۋرۋلتاە چينگيزيدوۆ، ناسلەدنيكي ۋگەدەيا (ۇكىتاي) بىلي سۆەرگنۋتى، ا ترون پەرەشەل ك مۋنكە (موڭكە), سىنۋ تۋلي. باتىي (باتىل)  يز زولوتوي وردى بىل گلاۆنوي سيلوي ەتوگو پەرەۆوروتا. ەگو سويۋز س مۋنكە بىل ناپراۆلەن نە تولكو پروتيۆ ۋگەدەيا، نو ي چاگاتاەۆ.  كونترول ناد سرەدنەي ازي پەرەشەل وت ناسلەدنيكوۆ چاگاتايا ك باتۋ، ا پوسلە نەگو ك ەگو براتۋ بەركە، كوتورىي ستال ناسلەدنيكوم حانسكوگو ترونا زولوتوي وردى.

وسى ارادا ايتا كەتەرىمىز، ءبىزدىڭ ۇزاق جىلعى جۇرگىزگەن زەرتتەۋىمىز بويىنشا، شىڭعىس حاننان باستاپ، ونىڭ بۇكىل ۇلدارى مەن نەمەرەلەرى جانە ءۇرىم-بۇتاقتارىنىڭ ەسىمدەرى، تۇركى قىپشاقتاردىڭ (اسىرەسە، قازاقتاردىڭ) اتتارىمەن اتالعان. قازىرگى موڭعول اتالىپ وتىرعان بۋرياتتاردىڭ ەسىمدەرىن قاراپ، زەرتتەگەنىمىزدە، ولار مۇلدە ۇلى اۋلەتتىڭ اتى-جونىنە ۇقسامايدى، ءتىپتى، جۋىق كەلمەيدى.

ۆ 1260-ح گوداح، ۆنۋك چيگاتايا (شاعاتاي) الگۋي (العىر) ۆوسپولزوۆالسيا رازدورامي مەجدۋ سىنوۆيامي تۋلى، چتوبى ۆوسستانوۆيت سەبيا ۆ چاگاتايسكوم ۋلۋسە (1260 – 1266 گگ.) ون راسپراۆيلسيا س پرەدستاۆيتەليامي زولوتوي وردى ي جەنيلسيا نا پرينتسەسسە وركينە (وركەن), ۆدوۆە ودنوگو يز ۆنۋكوۆ چاگاتايا.

سونىمەن، ۇلى دالانى مەكەندەگەن كوشپەلى تۇركى - قىپشاق ەلىنىڭ ءتورت يمپەرياسى پايدا بولدى.

ك 1260 گودۋ بىلي سفورميروۆانى چەتىرە تيۋركسكيە  يمپەري: حۋبيلاي (قۇبىلاي), ۆنۋك چينگيزا  ناسلەدوۆال وتتسۋ سۆوەمۋ تۋلي ۆ كاچەستۆە ۆەليكوگو حانا. زاتەم ون ستال يمپەراتوروم كيتايا ي پەرەۆەل سۆويۋ ستوليتسۋ ۆ پەكين. بەركە، ۆنۋك چينگيزا، پراۆيل وبشيرنىمي ۆلادەنيامي زولوتوي وردى وت سيبيري دو ۆوستوچنوي ەۆروپى. حۋلاگۋ (قۇباعۇل), برات حۋبيلايا، وسنوۆال يمپەريۋ نا بليجنەم ۆوستوكە ي پراۆيل پەرسيەي ، مەسوپوتاميەي ي ارمەنيەي. الگۋي ( العىر) پراۆيل چاگاتايسكوي يمپەريەي ۆ سرەدنەي ازي.         

ۆ.ۆ. بارتولد «وبرازوۆانيە يمپەري چينگيسحانا» («زاپيسكي ۆوستوچنوگو وتدەلا»، ت. X, 1896).

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz