قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
V
قابىلتاي ءوزى مەن ماعان توسەكتى قوناق ۇيىنە قاتار سالدى.
- جولىمىزدى بۇل توسۋشىلاردىڭ ۇلكەن باستىعى اۋقاننىڭ ءوزى! - دەدى شەشىنىپ جاتىپ. - وسى قالاداعى «توڭكەرىستىك» ناۋقانىنىڭ ەڭ نەگىزگى باسشىلىق ورنىندا. ونىڭ ءوز بۇيرىعىمەن شىققان كوتەرىلىسشىلەردەن باستىعىڭ كىم دەپ قازبالاپ سۇراعاندار بۇرىن ۇلكەن پالەگە قالاتىن. «اۋقان پولكوۆنيكتىڭ ءوزى بۇيىردى، قانە قايتپەكسىڭ، قارسى پىكىرىڭ بار ما؟» دەپ الىپ ءشاپ ەتە تۇسەتىن. بۇگىن ءسىز ونىڭ اتىن اسا تىگىل سۇراپ، ارعى-بەرگىسىن قوپارا تىلدەگەنىڭىزدە مەن، شىنىمدى ايتسام، شوشىپ تۇردىم. ال، ولار بۇل جولى سۇراقتارىڭىزعا ولاي تىكىرەيۋ تۇگىل، اتىن دا اتاپ جاۋاپ بەرە الماي قايمىقتى! - دەپ كۇلدى قابىلتاي. - بۇگىن وعان جاۋاپ بەرە المايتىندىعىن ءبىلىپ شابۋىلدادىڭىز با، ءيا، ەرلىك تاۋەكەلگە كەلگەنىڭىز بە؟
- مۇنداي جەردە قۇر تاۋەكەل ارانداتادى، - دەپ كۇبىرلەدىم مەن. - ەكى ايدان بەرى اۋقاننىڭ اشكەرە سودىرلىق ىستەي المايتىن بولىپ قالعانىن، ءوزىنىڭ اتىن اتاپ سوعىس جۇرگىزۋدەن جەندەتتەرىن شەكتەيتىندىگىن دە تۇسپالداپ شابۋىلدادىم.
بۇل جاۋابىما تاڭىرقاپ قالعان قابىلتايدىڭ ونداي وزگەرىستەن حابارسىز ەكەندىگىن ۇعىپ، اۋقاننىڭ ءبىر اپتا جوعالىپ تابىلعانىن ەستىگەن-ەستىمەگەندىگىن سۇراپ ەدىم، ودان دا حابارسىز ەكەن. ءفاشيستى حالىقتىڭ ۇرلاپ اپارىپ قاماپ، ءبىر اپتا قيناعانىن، قىلمىسىن تۇگەل مويىنداتىپ، وزىنە جازدىرىپ، ەندى تىيىلۋعا قاتال انت الىپ شىعارعان وقيعاسىن سويلەپ بەردىم.
V
قابىلتاي ءوزى مەن ماعان توسەكتى قوناق ۇيىنە قاتار سالدى.
- جولىمىزدى بۇل توسۋشىلاردىڭ ۇلكەن باستىعى اۋقاننىڭ ءوزى! - دەدى شەشىنىپ جاتىپ. - وسى قالاداعى «توڭكەرىستىك» ناۋقانىنىڭ ەڭ نەگىزگى باسشىلىق ورنىندا. ونىڭ ءوز بۇيرىعىمەن شىققان كوتەرىلىسشىلەردەن باستىعىڭ كىم دەپ قازبالاپ سۇراعاندار بۇرىن ۇلكەن پالەگە قالاتىن. «اۋقان پولكوۆنيكتىڭ ءوزى بۇيىردى، قانە قايتپەكسىڭ، قارسى پىكىرىڭ بار ما؟» دەپ الىپ ءشاپ ەتە تۇسەتىن. بۇگىن ءسىز ونىڭ اتىن اسا تىگىل سۇراپ، ارعى-بەرگىسىن قوپارا تىلدەگەنىڭىزدە مەن، شىنىمدى ايتسام، شوشىپ تۇردىم. ال، ولار بۇل جولى سۇراقتارىڭىزعا ولاي تىكىرەيۋ تۇگىل، اتىن دا اتاپ جاۋاپ بەرە الماي قايمىقتى! - دەپ كۇلدى قابىلتاي. - بۇگىن وعان جاۋاپ بەرە المايتىندىعىن ءبىلىپ شابۋىلدادىڭىز با، ءيا، ەرلىك تاۋەكەلگە كەلگەنىڭىز بە؟
- مۇنداي جەردە قۇر تاۋەكەل ارانداتادى، - دەپ كۇبىرلەدىم مەن. - ەكى ايدان بەرى اۋقاننىڭ اشكەرە سودىرلىق ىستەي المايتىن بولىپ قالعانىن، ءوزىنىڭ اتىن اتاپ سوعىس جۇرگىزۋدەن جەندەتتەرىن شەكتەيتىندىگىن دە تۇسپالداپ شابۋىلدادىم.
بۇل جاۋابىما تاڭىرقاپ قالعان قابىلتايدىڭ ونداي وزگەرىستەن حابارسىز ەكەندىگىن ۇعىپ، اۋقاننىڭ ءبىر اپتا جوعالىپ تابىلعانىن ەستىگەن-ەستىمەگەندىگىن سۇراپ ەدىم، ودان دا حابارسىز ەكەن. ءفاشيستى حالىقتىڭ ۇرلاپ اپارىپ قاماپ، ءبىر اپتا قيناعانىن، قىلمىسىن تۇگەل مويىنداتىپ، وزىنە جازدىرىپ، ەندى تىيىلۋعا قاتال انت الىپ شىعارعان وقيعاسىن سويلەپ بەردىم.
- حالىق قولىندا ءوزى مويىنداعان بارلىق قىلمىسى مەن سول انتى تۇرعاندا اۋقان ەندىگى ءىسىن ءوز اتىنان جۇرگىزە المايتىندىعىن مولشەرلەپ سۇراپ ەدىم. تۇسپالىم دۇرىس شىقتى، جەندەتتەرى ونىڭ اتىن اشكەرەلەۋدەن قاتتى شەكتەلىپتى! - دەدىم سوڭىندا.
- باسە، باسە، باسە! - دەپ قۋاندى قابىلتاي. - قولعا الىنباق ادامنىڭ اۋقانعا مۇنشالىق سوققى بەرگەنىن ەستىمەپپىن. ونىڭ بۇگىنگى شەبى ءسىزدىڭ مىنا وتكىر ماسقارالاۋىڭىزدان ىدىرادى!... ءجا، تاعى ءبىر اشكەرەلەۋىڭىزدىڭ ءجونىن سۇرايىن. ءسىزدىڭ، بۇل پارتيادان الدەقاشان الىستاپ كەتكەن ازامات ەكەندىگىڭىزدى ەستىگەنمىن. ليۋشياۋشي، حىلۇڭ، پىڭدىحۋايلاردى قازىر ورتالىق كوميتەتتىڭ جوقتاپ، ازا تۇتىپ جاتقانى، اسا زور قۇپيالىقتىڭ ءبىرى بولاتىن. پارتيا قاتارىنا قوسىلعانىما كوپ جىل بولعان مەن دە سىرتتاي عانا ەمىس-ەمىس ەستىپ ءجۇر ەدىم. بۇگىن ءسىزدىڭ وپ-وڭاي اشكەرەلەي سالعانىڭىزعا تاعى دا تاڭداندىم. مۇنى كىمنەن ەستىپ جۇرگەنىڭىزدى ايتىپ بەرىڭىزشى، ەشكىمگە ايتپاۋعا انت بەرەيىن! -دەگەنىندە، كۇلىپ جىبەردىم:
- قازىر مۇنداي اقيقاتتى اشكەرەلەمەۋگە انت الۋ قاجەتسىز. مۇنى مەن ەشكىمنەن ەستىمەي-اق ءبىلىپ ءجۇرمىن. «پرولەتارياتتىڭ زور مادەنيەت توڭكەرىسى» دەپ اتالعان وسى توپالاڭنىڭ حالىقتى دا، قوعامدى دا، ءتىپتى ۇكىمەتتىڭ ءوزىن دە توزدىرىپ-توتيتىپ بولعانى راس قوي. وسى توپالاڭ ءتۇۋ باستا ليۋشياۋشيلاردى جويۋدىڭ سىلتاۋى ءۇشىن عانا «پرولەتاريات توڭكەرىسى» دەپ اتالعان. شىندىعىندا، پارتيا ىشىندە ەڭ زور ەڭبەك سىڭىرگەن وسى ۇشەۋى مەن جۋدە ەكەندىگىن بىلسەڭىز كەرەك. ال، مۇنىڭ پرولەتارياتتىڭ قىزىل توڭكەرىسى ەمەس، لاي سۋدان بالىق اۋلايتىن قاراتۇتەك توپالاڭ ەكەندىگىن تولىق تۇسىنگەن ورتالىق كوميتەت، ەندى جيرەنبەي مە بۇل ناۋقاننان، قورىتىندى جاساماي ما! ول ءۇشىن فاكت توپتاماي ما! ول ءۇشىن اسا زور ناقاقشىلىقپەن ولتىرىلگەن بۇل ۇزدىك كوسەمدەرىن مىسالعا الماي ما، ازا بىلدىرمەي مە! بۇل «زور توڭكەرىس» دەگەندەرىنىڭ اياقسىز، جىم-جىرت توقتاپ قالىپ جاتقانى سودان. ءوز ىشتەرىندە جاسىرىن عانا جىلاسىپ، تالقىلاسىپ-ايتىسىپ جاتىر. قورىتىندىسىن وسى جاقىندا-اق جاريالاپ قالار. ال، اۋقان سياقتىلار - ولاردىڭ ءدويدالا اڭىراي بەرەتىن ەسەكتەرى عانا. باعانا ءسىزدىڭ «ەل جاتسا دا ەنەكەم جاتپايدى» دەگەنىڭىز دە سول.
قابىلتاي قارقىلداپ كۇلدى بۇل تۇسىنىگىمە:
- ويپىراي، ءسىزدىڭ لوگيكالىق بولجامىڭىز اسا جوعارى ەكەن-اۋ!.. ءتاڭىردىڭ ىسىندەي قۇپيالىقتى، ەشكىمنەن ەستىمەي-اق اشكەرەلەپ تە بولدىڭىز! ءبىز ارالاسىپ، ەستىپ ءجۇرىپ، ءالى دە ايقىن تۇسىنە الماي ءجۇرمىز! باتىلدىق-باتىرلىق دەگەن، قىراعىلىق پەن ەگىز ەكەن-اۋ! بىراق، اۋقان ەندى ءسىزدىڭ سوڭىڭىزعا مىقتاپ تۇسەدى. ءوز اجالىن تەزىرەك جوعالتۋعا تىرىسادى. ول، قۇبىلمالى، ەرتەگىدەگى جادىگوي كەمپىردەي سيقىرلى جالماۋىزدىڭ ءدال ءوزى. ءسىزدىڭ الدەقانداي ءبىر اۋرۋ نازاربەك ەمەس، اتاعى بار جاۋ ەكەندىگىڭىزدى سەزسە... ءوزىن باعانا اشكەرەلەگەن اشكەرەلەسىڭىزدەن دە سەزەدى ول... ارقانداي جاۋىزدىق پەن زيانكەستىك ىستەۋدەن تايىنبايدى. مادەنيەت توڭكەرىسى ەندى مۇلدە توقتاۋ جاعدايىندا تۇرعانىندا ءسىزدى ونداي زيانكەستىكتەن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ءبىز دە كۇشىمىزدىڭ جەتىسىنشە تىرىسارمىز. بىراق، قانىشەرلەردىڭ بارلىعى سونىڭ قولىندا بولعاندىقتان ونىڭ امالى بىزدەن الدەقايدا ارتىق. جانە ول ءوزى مۇلدە اشكەرەلەنىپ، كەلەشەكتە ماسقارا جازاعا تارتىلىپ قالماۋ ءۇشىن جاسىرىن زيانكەستىكتەن ايانادى ەكەن دەمەڭىز!
- ال ەندى نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ اقىل كورسەتىڭىزشى!
- الدىمەن وزىڭىزدەن ءبىر شىندىقتى سۇراپ الايىن... ءسىز، قاشاندا قازاقستانعا ءوتىپ كەتەتىن بولساڭىز، ءسىزدى قورعاۋ ارەكەتىندە بولعان ءبىز جاۋاپكەرلىككە تارتىلامىز، سولاي ەمەس پە؟
- جوق، ول جاعدايىمنان قاۋىپتەنبەڭىز، مەن ەشكىمدى دە كۇيدىرۋ جاعدايىندا وتپەك ەمەسپىن! كەتسەم، ءتىپتى، ەڭ جاقىنىم كۇلاننىڭ باۋىرى مەن بالالارىنا دا تيتتەي ءسوز كەلتىرمەيتىن شارت دايىندالعان سوڭ عانا كەتۋىم مۇمكىن!
- مەن ءسىزدىڭ قازاقستانداعى ايەلىڭىز باسقا ەرگە ءتيىپ كەتكەنىن ەستىگەن سوڭ وسىنداعى جاقسى، تازا جەسىرلەردىڭ بىرىمەن ۇيلەنىپ قالار دەپ توپشىلاعانمىن. ەگەر وسى بولجامىمداي بولسا، سىزگە ۇكىمەت جاعىنىڭ تيىسپەۋىنە... تانىس ساقشى ارقىلى كۋالىك قاعاز اپەرە تۇرار ەدىم.
- ساقشى كۋالىگىن نازاربەك اتىما اپەرەسىز بە، ءوز اتىما ما؟ نازاربەك اتىما اپەرسەڭىز، بۋ اراسانىنا ءتۇسىپ قانا قايتۋىم شارت ەتىلەدى. ءوز اتىما اپەرسەڭىز ءتىپتى قاتەرلى. ساقشىنىڭ قاتال باقىلاۋىنا تۇسەمىن. ەڭ جەڭىلدىك اپەرگەنىڭىزدە دە، بۇتا باسى قىمىرلاسا-اق مەنى باس سالاتىن بولادى. جانە مۇنداعى جاناشىرلارىمدى باياعىشا تاعى دا ناقاق كۇيدىرە كەتۋىم مۇمكىن!
- قۋىلامىن دەگەن قاتەردەن قورىقپاي، قازىرشە نازاربەك بولا تۇرارسىز. «بالتا سەرمەلگەنشە دوڭبەك جال تابادى» دەگەندەي، ساقشى جاق ءسىزدى ۇرىمجىگە قايتارۋعا قۋزاعانشا، تاعى ءبىر جال تابىلىپ قالار. «ارتقى ەسىك» دەپ اتالاتىن ەسىك، ۇرلىق پەن قياناتقا عانا ەمەس، قازىر بارلىق كاسىپكە اشىلىپ، ۇڭىرەيىپ الدى. ساقشى ورىندارىندا دا بار. كۋالىك قاعازدى سىزگە سودان الىپ بەرە تۇرامىن! قازىر زاڭ ورىندارىنىڭ ءوزى دە ەكى جاققا ءبولىنىپ تۇر. ءبىرى ماۋزىدۇڭشىلاردىڭ اسىرە سولشىلدىق كوزقاراسىندا. ءبىرى ولاردىڭ وڭشىلدىق دەپ اتايتىن، سىزدەردى جاقتايتىن كوزقاراستا. قازىر وڭشىل جاعى كۇشەيىپ قالدى. جاقتاۋشىلارى كوبەيدى. سوندىقتان بۇرىن ماۋدىڭ بىردەن-ءبىر «تۋى ايقىن» سولشىل جەندەتى بولعان حۋاگوپىڭنىڭ ءوزى دە بەلىنەن شويىرىلىپ جاتىر. باس سەكرەتارلىق ورنىن دىڭشياۋپىڭعا وتكىزىپ بەرۋگە ءماجبۇر بولىپ قالعانى ەستىلدى. سوندىقتان ءسىزدى قورعايتىن كۋالىك بيلەتتى ساقشى باسشىلارنىڭ جۇمساپ قالعان وڭ جاعىنان اپەرە الامىن!
قابىلتاي وسى ءجونىن ايتىپ اقىلداسا جاتىپ، مەنى قاشان جاعداي وزگەرگەنشە «نازاربەك» بولا تۇرۋعا كوندىردى. قازاقستانعا ءوتىپ كەتسەم، ماعان كۋالىك قاعاز بەرگەن ساقشى باستىعىنىڭ دا كۇيرەيتىندىگىن ايتىپ، مەنەن ءوزىنىڭ كۇمانداناتىن جاقتارىن ارىلتا اشىپ سۇرادى سونسوڭ.
- ەگەر مەنىڭ قازاقستانداعى ايەلىم ءالى دە كۇتىپ وتىرعان بولسا، وسى قالاعا كورىنبەي، تاۋدان كەتەتىن ەدىم. ەندى مۇنداعى مەن دەگەن جاناشىر دوستارعا تاعى دا ءسوز كەلتىرىپ قاشقاننان، ءوزىمنىڭ كۇيىپ كۇل بولىپ كەتكەنىم جاقسى! - دەپ قايتالاپ باستاپ مەن دە تولىق ۋادە بەردىم. ءتىپتى، مەنىڭ وزىمە دە ءسوز كەلتىرىپ-كىنا تاقتىرماي كەتەتىن شارتىمنىڭ تولۋىنا از كۇن قالعاندىعىن دا ءتۇسىندىردىم. -مەنىڭ ءوز وتانىما قايتۋىمنىڭ دۇرىستىعى مەن قىلمىسسىزدىعىمدى بۇكىل حالىق ءتۇسىنىپ، ۇكىمەتتىڭ ءوزىنىڭ دە تولىق مويىنداعان شاعىندا عانا كەتەمىن! -دەدىم سوڭىندا.
- وسى ۇكىمەت ءوز قىلمىستارىن مويىندار دەپ ويلايسىز با؟ - دەپ كۇلە سۇرادى قابىلتاي.
- ءبىر كەزدەگى سولشىل كوممۋنيست بولعان وزدەرىڭىز، كەرى توڭكەرىسشى - شۋجۇڭجۋي اتالىپ تۇرعان وڭ جاققا قالاي شىعىپ العاندىقتارىڭىزدى ارينە تۇسەنسىزدەر عوي! مۇنان سوڭعى ەڭ توڭمويىندارىڭىز، تەزدەتىپ مويىنداماسا توڭقالاڭ اسىپ مويىندارى ۇزىلەتىندىگىن ءتۇسىنىپ مويىندايدى! «ستيل تۇزەتۋ» ناۋقانىنان بەرگى ىستەرىنىڭ بارلىعىن وزدەرى قارالاپ شىعۋعا ماجبۇرلەنەدى!
- حا-حا-حا-ھا-ھا-ھا...ا..، قويدىم، قويدىم، قول قويدىم! - دەپ قابىلتاي قانشالىق قارقىلداپ قاتتى كۇلسە، ازدان سوڭ سونشالىق قاتتى قورىلداي جونەلدى.
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭگى شايدان سوڭ قالالىق ساقشى مەكەمەسىنە باستاپ باردى دا، مەنى قاقپا سىرتىنا قالدىرىپ، ءوزى كىرىپ كەتتى.
قابىلتاي كىرگەن بولىمىنەن ءبىر ساعاتتان سوڭ شىعىپ مەنى شاقىردى. «ءسىز نازاربەك قالپىڭىزبەن جاۋاپ بەرىڭىز! اۋقاننىڭ قىلمىستى ىستەرىن بۇرىننان ەستىپ جۇرگەن، ونىمەن مۇلدە شىعىسا المايتىن كوزقاراستاعى نازاربەك ەكەندىگىڭىزدى جاسىرماساڭىز بولعانى!» دەپ قانا الدىما تۇسە باستادى كەڭسەگە.
قابىلتايدىڭ بۇل ساقشىسى ورىنباسار باستىق، ءوزى قۇرالپاس ۇيعىر ەكەن. ماعان قول بەرىپ امانداسىپ، ستولىنىڭ تۇسىنداعى ىرگەگە قويىلعان ورىندىقتى نۇسقاپ وتىرعىزدى.
- ءسىز ۇرىمجىدەن باركولگە قاشان قايتىپ ەدىڭىز؟ -دەپ سۇرادى الدىمەن.
- جەتپىسىنشى جىلدىڭ باس كەزىندە.
- نە سەبەپتەن قايتقانسىز؟
- باركولدەگى «زور سەكىرىپ ىلگەرىلەۋدە» وتقا دا، سۋعا دا، ءتىپتى مۇزعا دا جالاڭاشتانىپ ءتۇسىپ ءجۇرىپ، بەل مەن تىزەدەن ۇستاعان وسى اۋرۋدى تاۋىپ العانمىن. باركول اۋداندىق بانكىدەن ۇرىمجىگە، اۆتونوم رايوندىق بانكىگە اۋىسىپ كەلگەنىمنەن سوڭ اۋرۋىم اسقىنداي ءتۇستى. سوندا دا اكتيۆتىلىگىمنەن ايىرىلماۋعا تىرىستىم. ەكىنشى دوقتىرحاناعا، مەديتسينا ينستيتۋتىنا كورىنىپ، ەمدەلە ءجۇرىپ ىستەدىم. اۋرۋعا قانشالىق قايسارلىقپەن شىداسام دا اۋىر ەڭبەككە جاراماي قالدىم. ونىڭ ۇستىنە «مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ» اسىرەسولشىلدىعى كۇشەيىپ، وبالدى جازالار كوبەيدى. وسى مىنا سىزدەردىڭ اۋقان تەكتەس جەندەتتەردىڭ ءسوزى-ءسوز بولىپ ءتىپتى قۇتىرىپ الدى. وسى اۋقاننىڭ ۇلگىسى ۇرىمجىدە دە جاريالانىپ، جاۋىزدىقتارى اسپانعا كوتەرىلىپ ماداقتالا بەرگەندىكتەن مەن ءوز اكتيۆتىگىمنەن دە جيرەنە باستادىم. اۋرۋىم ودان سايىن اسقىندى. كورىنىپ جۇرگەن ەمحانالارىمنان ءوز ۇيىمدە جاتىپ ەمدەلۋگە قاعاز الىپ باركولگە قايتتىم. باركول تاۋلى، سۋىق جەر عوي، قانشالىق كۇتىنىپ ەمدەلسەم دە جازىلمايتىن بولعان سوڭ، بىلتىر كۇزدە ۇرىمجىگە كەلىپ بولنيتسادا جاتتىم. ودان ءسال جەڭىلدەگەن سوڭ، بيىل 3-ءشى ايدا قۇلجانىڭ گاز اراسانىنا تۇسۋگە قاعاز الىپ شىقتىم. قۇتىبي بەكەتىنەن تاماق جەۋگە تۇسكەنىمىزدە جول قاعازىم بارلىق اقشاممەن بىرگە جوعالدى. قۇتىبيدان بەرگى جولدا اۆتوبۋس بيلەتىم مەن شوفەردىڭ كۋالىگى ارقىلى وسىندا ارەڭ جەتتىم.
- بۇل جايىڭىزدى قابىلتاي جولداستان دا ەستىدىم، - دەدى ساقشى باستىعى. كۇلىمسىرەپ باسقا سۇراۋعا اۋىستى. - ال، ءسىز اۋقاننىڭ ءبىز دە بىلمەي كەلە جاتقان ماسەلەلەرىن سونشالىق قايدان جيىپ يگەرىپ العانسىز؟ ونىڭ وتكەن ءتۇنى جول توسقان قۇرالدى جاۋىنگەرلەرىن دە قاتتى قايمىقتىرىپسىز عوي؟
- مەن قاراپايىم حالىقتىڭ اراسىندا ءدال وزدەرىنشە جاساپ كەلەمىن. حالىق ءبارىن بىلەدى ەكەن. اۋقاننىڭ ءىسى - اسىرەسە سولاردىڭ جۇرەگىن مۇجىپ، جابىرلەپ كەلە جاتقان ءىس. سوندىقتان ولار ءتىپتى تولىق بىلەدى. قازىر اۋقاننىڭ مەن بىلەتىن قىلمىسى، تۇندەگى اشكەرەلەگەنىمنەن الدەقايدا كوپ. ال، حالىق اۋقاندى ۇكىمەت دەپ بىلەدى دە،ساقشىنى سونىڭ ەڭ سەنىمدى قورعانى دەپ بىلەدى. سوندىقتان ولار سىزدەرگە ايتپايدى دا، ولار كورىپ جۇرگەن جاۋىزدىقتى سىزدەر بىلمەي قالاسىزدار! -دەگەنىمدە ساقشى باستىعى قابىلتايعا قاراپ كۇلە سۇرادى مەنەن:
- ال، ءسىز نەلىكتەن قورىقپاي اشكەرەلەپ ءجۇرسىز؟
- مەن ساقشى ورىندارىنىڭ وسى ناۋقان ارقىلى بەدەل-ابىروي جاعىنان قاتتى جەڭىلىسكە ۇشىراپ قالعاندىقتارىن كورىپ، ەستىپ-ءبىلىپ قالدىم. حالىقتىڭ كورىپ جاتقان زورلىق-زومبىلىعى ىشىمە سيماي ايقايلاپ جىبەرەتىن بولىپ بارامىن. وسى بەتتەرىڭىزدى وزگەرتپەي كەتە بەرسەڭىزدەر حالىق الدىندا ءتىپتى ماسقارا بولاسىزدار! وزدەرىڭىزگە اشىق-اشكەرە ايتۋىم كۇنا بولماس. حالىقتان سىزدەردى مۇلدە الىستاتىپ تاستاعان ەڭ ۇلكەن سويقان - اۋقان، اۋقان سياقتىلار. سوندىقتان ولارعا قاتتى وشىگىپ قالدىم. اقىلى ساۋ، ميى دۇرىس ىستەيتىن ارقانداي ادام بۇلاردىڭ بۇزاقىلىعىن جاقتامايدى. ۇكىمەت كادرلارىنىڭ بارلىعى اقىماق ەمەس ەكەندىگى بۇرىننان ارالاسىپ، كوپ دامدەس، سىرلاس بولىپ كەلگەن ماعان ايقىن تۇسىنىكتى. سوندىقتان قورىقپايمىن. باسقا قىلمىسىم بولماعاندىقتان ماعان ارا تۇسەتىن ازامات تا كوپ. جالعىز-اق، اۋقانداردىڭ جاسىرىن قاستىعىنان امان بولىپ، اشكەرە تەرگەۋگە تۇسسەم، مەن ەمەس اۋقان ولۋگە ءتيىستى!.. مەنىڭ ءۇرىمجى ساقشىسىنان الىپ شىققان جولقاعازىم جوعالماعان بولسا، وتكەن كەشتە جەندەتتەرىن وزىنە قارسى زاۋپان كوتەرگەنگە دەيىن جەتكىزىپ، مۇلدە اشكەرەلەپ تاستايتىن ەدىم!
- جو-جو-جوق، قازىرشە قيىن ول! - دەدى ادەيى ايتقان سوڭعى سوزىمە ساقشى باستىعى. ءتىپتى جۇمسارا كۇلىمسىرەپ قارسىلىق ءبىلدىردى. - ول جاقتىڭ قازىرگى جيعان قولى شەگىنەن اسىپ كەتكەن اقىماقتار. ءويتىپ تىم اشكەرەگە شىعىپ الساڭىز، قانداي ديپلومىڭىز بولسا دا جايلاپ كەتەدى. وتكەن تۇندە دە نەداۋىر ۇلكەن تاۋەكەلگە كەتىپ قالعانسىز. ايتەۋىر ءبىر ماسقارالاپ بەرىپسىز. سونىڭىزدىڭ ءوزى-اق ءمۇيىزىن شاققانداي، ۇلكەن تابىس بولدى. ەندى ءوز اماندىعىڭىز ءۇشىن ساقتانىپ، مۇلايىمىرەك تۇرىڭىز. بىزگە دە ەس قاتاتىن ازامات كورىنەسىز. قالالىق ساقشى اتىنان سىزگە ۋاقىتشا كەپىلدىك قاعاز جازىپ بەرە تۇرالىق. اسىقپاي ەمدەلە تۇرىڭىز!
وسىنى ايتتى دا ءبىر بۇرىشتاعى ستولدا وتىرعان حاتشىسىنا ءوزى ايتىپ تۇرىپ، حانزۋشا قاعاز جازدىرىپ بەردى.
«اۆتونوم رايوندىق بانك قىزمەتكەرى نازاربەك جولداس اۋرۋ بولىپ، بۋ اراسانعا تۇسۋگە، ىلە جايلاۋىنا دەمالۋعا كەلگەن. مەكەمەسى مەن قاراستى ساقشىسىنان العان كۋالىك قاعازى قۇتىبيدا جوعالىپتى. مۇندا اۆتوبۋس بيلەتىمەن عانا كەلىپ، بىزگە مالىمدەلدى. بۇل جايىن تەكسەرىپ انىقتاپ، قاشان ەمدەلىپ بولعانشا تۇرۋى ءۇشىن مىندەتتىلىكپەن وسى كۋالىك قاعازدى بەردىك!
كەپىلدەندىرۋشى: قۇلجا قالالىق ساقشى مەكەمەسى.»
قابىلتايدىڭ ۇيىنە ءبىز قايتىپ كەلگەنىمىزدە، كۇلان كەلىپ كۇتىپ وتىر ەكەن. «ەكى ءتۇرلى كوزقاراستاعى ەكى جاق تا، ساقشى ورىندارى دا «اعاڭىزعا» ەندى تيىسە قويمايدى» دەپ كۇلانعا كۇلىمسىرەي قاراعان قابىلتاي، تەك توناۋشىلار مەن جاسىرىن قاستىقتان قاتتى ساقتانۋدى ەكەۋمىزگە كەزەك قاراپ تاپسىردى. «قالادا تۇرعاندارىڭىزدا ءبىز دە سىرتتاي كوزقاراق بولىپ تۇرامىز. ەڭ ءبىرىنشى ساقتىق وزدەرىڭىزدەن بولسىن!» - دەگەن پىكىرىن قوسىپ، ءوزى شىعارىپ سالدى ءبىزدى.
- بۇرىننان سوتقارى جەتەرلىك قالا ەدى بۇل، ەندى ءتىپتى بولىپ بەردى. ونىڭ ۇستىنە اۋقاننىڭ جەندەتىن كۋليلىك كوميسسارى دا كوبەيتىپ جاتىر! - دەدى.
- جانالقىمعا كەلگەن جاۋ ايانبايدى، - دەپ مەن دە ءبىر جايدى ەسكەرتە كەتكىم كەلدى. - ءوزىڭىز حالىققا قورعان بولۋعا اينالىپ قالعان ازامات ەكەنسىز. ءرولدى ءبىر ۇستاعان سوڭ مىقتاپ ۇستاپ، اۋقان ءبىرجايلى بولعانشا، قوس قولداپ كوتەرىڭىز بۇل اۋىرلىقتى! پالەننىڭ توبى، تۇگەن ورىننان دەلىنبەي، ءبىر عانا باسشىلىققا ۇيىمداستىرساڭىزدار، ايبىندارىڭىز اۋقاننان الدەقايدا اسىپ تۇسەتىن بولادى!
- تۇندەگى ايتقانىڭىزعا قاراعاندا ءوزىنىڭ دە قولى بايلانىپ قالعان ۇقسايدى عوي؟
- ءسىز اۋقاننىڭ ءوز مىنەزدەمەسىنە دە قاراڭىز! بىرىنشىدەن ول، قوجايىندارى ءۇشىن ءوز قولىمەن وت كوسەپ كەلگەن بولسا، ءوزى ءۇشىن باسقانىڭ قولىمەن وت كوسەپ ۇيرەنگەن جەندەت. بۇزاقىلىعىن باسقالاردىڭ اتىنان جۇرگىزە بەرەدى. ەكىنشىدەن، جەڭىلەرىن بىلگەندە ول ءوزىنىڭ رەجيمگە الىپ، سيقىرىمەن بايلاپ وتىرعان ايەلدەرىنەن دە مۇلدە ماقۇرىم قالاتىندىعىن تۇسىنەدى. بۇل «مانسابىنان» ايىرىلعان سوڭ ءوزىنىڭ ومىرلىك كوكەيكەستى ارمانىنان قۇرالاقان قالىپ، قارتايعاندا مۇلدە جەسىر توتياتىندىعىن بىلەدى. بۇل ماسەلە وعان ولىمنەن دە اۋىر. «ءتىسىڭ باردا تاس شاينا» دەپ وسى ايەلدەردىڭ ءبىرىن قامتىپ قالۋدان جان ايامايدى. ءوتىپ كەتكەن ولەرمەندىك ىستەيدى. «ساسقان يت اۋزىمەن دە ارتىمەن دە ۇرەدى!»
قابىلتاي تاعى دا قارقىلداپ كۇلدى بۇل سوزىمە.
- كۇلاش، ءنازيپا، سىزدەر دە ەندى ودان قاتتىراق ساقتانۋلارىڭىز ءجون ەكەن! - دەدى سوڭىندا - قىسىلعاندا بار مۇشەسىمەن ۇرەدى ەكەن عوي!
كۇلان ەكەۋمىز قوسىلا كۇلىپ الىپ، قابىلتايعا العىستى جاقسىلاپ ايتىپ قايتتىق. بىلاي شىعا بەرە كۇلان ماعان سۇزە كۇلىمسىرەي قاراپ قالجىڭدادى:
- قايىنبيكە قالپىمدا تۇرا بەرمەي وسى جاماندى اعا اتاپ العانىمدى قاراشى!
- مەن سەنەن قاشان كىشى ەدىم، كۇلاش-اۋ، ورىنسىز قارتايعاندى قويشى ەندى! - دەپ يىعىنان قىمقىرا تارتتىم وزىمە.
- قوي، قوي! - كۇلان مەنەن اسىعا اجىراپ، وكتەمسي قارادى. - وسىمەن ساعان ءۇشىنشى رەت بىرىنەن-ءبىرى وتكەن سۇلۋ سىڭلىلەرىمدى قوستىم. ماعان قۇربىلىق كوزبەن قاراعانىڭدى مۇلدە توقتات ەندى! قاناعاتسىزدىعىڭ مەنى دوستىعىمنان دا ايىرىپ تاستاماسىن! سەنەن مۇنان سوڭعى وتىنەرىم دە، ورىنداماساڭ وكپەلەرىم دە وسى شارتتا بولادى!
- كۇلاش-اۋ، مەنەن سونشالىق جيرەنگەنىڭ نە، سونى ايتشى بولماسا!
- ونى سۇراما مەنەن! - الدىما ءتۇسىپ ءسال وزىڭقىراي ءجۇردى. مەنىڭ كەشە نازيپامەن كەلىسكەن بولىپ كورىنگەنىمنەن بەرى ءوزىنىڭ جاسىرىن قۇشتارلىعىن مۇلدە تيىپ تاستاۋعا ءتىپتى قاتتى بەكىگەندىگىن بايقادىم. قاتتى بەكىنبەسە، قىل ۇستىندە ارەڭ شەكتەپ قالعان سەزىمى مەنىڭ بۇلاي سوقتىعۋىمنان قايتا قوزباي ما؟ سەزىم اقىلدى جەڭسە، ازدىرادى، اداستىرادى. ونى نەعۇرلىم تەز دە، اسا قاتالدىقپەن تىيۋ قاجەت. ءناپسى سەزىمىنە اسا زەيىل بولماسا ارتىق ازاپتانادى. ءوز ءومىرىنىڭ كوبىن ەرسىز وتكىزگەن مول اقىلدىڭ ايەلى بۇل جونىندەگى ءبىلىمدى جەتىك يگەرگەن. ءوزىن باسقارۋ جونىنەن مۇنداي ەرەكشەلىگى بولماسا، ىنتىقبايدان مۇلدە ايىرىلعاندىعىن ەستىگەننىڭ وزىنە دە ون بەس جىل وتكەنگە دەيىن مۇنشالىق قىز مىنەزبەن جاساي الا ما. «شىركىن، كۇلاشىم، گاۋھارىم!» دەگەن ويمەن بالقي ىلەستىم سوڭىنان. «سودان بەرى تالاي اسىل ارلى ايەل، ءتىپتى ماقپال دا تابىلعانىنا تابىنىپ كەتىپتى عوي!.. ىلۋدە ءبىر تابىلاتىن اسىلىم ءوزىڭ ەكەنىڭدى ءبىر شاقتا ماعان سۇلۋ قىز اقيانى قوسپاق بولىپ، بەتىڭە ۇستاپ كەلە جاتقانىڭدا-اق ءبىلىپ، ۇمتىلعانمىن عوي وزىڭە!»
- بيعاش، جاڭاعى سوزىمە وكپەلەپ قالدىڭ با؟ - دەپ قايىرىلا قاراپ توقتاپ، قاتارلاسا ءجۇردى مەنىمەن. - بىراق، وكپە جۇرمەيدى مەنىڭ بۇل جاۋابىما. ءنازيپاداي جانمەن جاڭا عانا تابىسقانىڭدا مەنىڭ سەزىمىمە مۇنداي سۇعاناقتىق ىستەسەڭ، قالجىڭىڭ بولسا دا اۋىر تيەدى ماعان. ونى مەن مەنى قوساقتاپ قورلاعاندىق بولاتىنىن ءوزىڭ دە تولىق تۇسىنەسىڭ، ول جيرەنىشتى قىلىق ەمەس پە!
قارقىلداپ كۇلدىم مەن. ءنازيپا ەكەۋمىزدىڭ سىناماق بولعان كەشەگى ويىنىمىز، مەنى بۇگىن-اق سىندىرىپ جىبەرگەندەي جەڭىلىسكە ۇشىراتتى. سويتسە دە، ىشكى قۇشتارلىعى بار ايەلگە قوسىلمايتىن جاعدايدا ءناپسى سەزىمىن قوزدىراتىن قىلىق كورسەتۋدىڭ ءوزى، ايەل ءۇشىن جازىقسىز جازا، جاۋىز سۇعاناقتىق بولاتىندىعىن ايقىنداپ ءتۇسىندىم.
- سەنى قورلاسام، ءوز ار-نامىسىمدى قورلاعاندىق بولار! - دەپ قانا قويدىم سوندا دا. اپەكەسىن ءنازيپانىڭ سىناي تۇسۋىنە سابىرمەن شىداي تۇرعىم كەلدى.
- ار-نامىسىڭ دا، جانىڭ دا، جارىڭ دا - ءنازيپا. سونىڭدى قورعاي بىلسەڭ، سەنەن باقىتتى ەشكىم وتپەيتىندىگىنە كەپىلدىك ەتكەمىن عوي!.. ال، مىنە، كەلدىك! - دەگەنىنە جالت قاراسام، قالتارىس كوشەدەگى ءنازيپانىڭ ەسىك الدىنا كەلىپ قاپپىز. اڭىرا قارادىم قامقورىما. - ال، تەز كىرىپ ال ۇيىڭە، كۇندىز ەشكىم اڭدىمايدى، كەش باتا كەلىپ ەرتىپ اكەتەمىن! - دەدى.
- اپاق-ساپاقتا ءوزىم-اق كەلىپ قايتامىن! - ساسقانىمنان كۇلاندى قولىنان تارتا جونەلدىم. - كۇندىز قاتتى ۇيالىپ، جورعاسىنان تانا بەرەدى ەكەن ءوزى!
شيقىلداپ تۇنشىعا كۇلگەن كۇلان قاقپاعا قاراي قولىمنان تارتا سويلەدى:
- كۇندىز اسىقپاي بىرگە بولساڭ، «اپاق-ساپاعىڭدا» دا كورىپ المايمىسىڭ ونىسىن!
- جوق، ول شاقتا سەن كەلىپ الاسىڭ! - ءسوز اۋىسقانشا كۇلاندى دەدەكتەتىپ، قاقپا الدىنان تالاي جەرگە اكەتىپ تە بولىپپىن. كوشەنىڭ اۋىز جاعىنداعى ەكى قاقپا الدىنان ەكى كەمپىر بىزگە قاراپ قالعانىن كورىپ جۋاسىپ، اياڭداي بەردىك ەكەۋمىز. ءوز ۇيىمىزگە كەلىپ شاي ءىشىپ، ءبىر-بىرىمىزگە جۇعىسپاي عانا دەم الدىق.
كۇلان مەنى ءتۇس اۋا وياتىپ تاماقتاندىردى. «نازاربەك دەگەن قايداعى اعاسى ول!» دەپ قىزايلار جاعىنان كۇلاننىڭ ارعى-بەرگىسىن تەكسەرىپ-زەرتتەۋگە كىرىسە باستاعاندار بار كورىنەدى. رۋ-اتا ءجونىن بىلمەيتىن سايرادان سۇراپ، ەشتەڭە وندىرە الماپتى. ەندى كۇلاننىڭ وزىنەن سۇراماق ەكەن. ەس بىلگەلى ءوز رۋ-تۋىستارىنان الىستا، ۇرىمجىدە بولعان كۇلان دا اتا شەجىرەسىن بىلمەيتىندىگىن ايتتى ماعان. اكەسى ءوزىنىڭ ەس توقتاتپاعان شاعىندا شىڭشىساي تۇرمەسىنە كىرىپ ولگەن. كەيىنىرەك شەشەسى مارقۇمنىڭ ايتۋىنشا قىزايدىڭ بەگىمبەت رۋىنان تاراعان ەسەنالى دەيتىن شاعىن اتانىڭ ۇرپاعى ەكەندىگىن عانا ۇعىپتى. ەسەنالى اتادان قازىر بۇل جەردە كىم بارىن دا بىلمەيدى ەكەن.
- كۇلاش، سەنەن، ولار سۇراي قالسا وسى جاۋابىڭمەن عانا وتىرا بەر! - دەدىم مەن. - «نازاربەك تە ەسەنالى. 53-ءشى جىلدارى باركولدەن ۇرىمجىگە ءبىر كەلگەنىندە شەشەم مارقۇممەن تانىسقان. نازەكەڭ مەنىمەن نەمەرە تۋىس ەكەن» دەگەن ءسوزدى قوسىپ قانا قوي. جەتى اتادان اسپاي، قازاق قىز الىسپايتىندىعىن بىلەسىڭ. سەن تۋرالى مەنەن قاۋىپتەنبەيتىن بولسىن. قىزايلارىڭ مەنەن سۇراسا، تولىق سەندىرە الامىن!
وسى سوزگە كەلىسىپ، بالالار كەشكە جاقىن قىزمەتتەن قايتقان سوڭ كىشكەنە جيەندى ءوز شەشەسىنە قالدىرىپ، كوشەگە شىقتىق. «ءمۇتالىپ باعىن» ءبىر ايلانىپ شىققانىمىزدا كۇن باتتى. مەن ايتقان «اپاق-ساپاق» بولماي-اق ءنازيپانىڭ ۇيىنە جەتتىك. كورشىلەرىنە كۇمان كەلتىرمەۋ ءۇشىن مەنىمەن بىرگە كىرگەن كۇلان، «اپاق-ساپاق» تۇسە بەرە قايتپاق ەدى. ءنازيپا جىبەرمەي، تاماقتى كۇتتىرمەك بولىپ شاراپ قۇيدى.
- اپكە، ءسىزدىڭ... «مىناۋ ەكەۋمىز» ءۇشىن سىڭىرگەن ەڭبەگىڭىز كوپ. وتىرىپ، سىيلىعىڭىزدى الا قايتارسىز! - دەدى ادەيى.
- «سىيلىعىڭ» نە؟ - تاڭىرقاپ سۇزە قاراپ سۇرادى كۇلان.
- ىرىم عوي، كويلەك كيىپ قايتاسىز!
- جەڭگەتاي ما؟ - اپكەسى ساقىلداپ كۇلىپ جىبەردى. -ونداي كونە جوسىندى قوي، نازىكەش! - دەي سالا شاراپ ىدىسىن «ەكەۋمىزگە» قاعىستىرىپ، اسىعا جۇتتى دا تۇرا جونەلدى. تابالدىرىقتان ىرشىپ ءوتىپ، «اپاق-ساپاق» كەلىپ قالدى! - دەپ كۇلە كەتتى.
كوشەگە شىققانىنشا ۇستاي الماي قالعان ءنازيپا، القىنا كەلىپ سۇرادى مەنەن:
- جەزدە، «اپاق-ساپاعى» نە مىنا اپكەمنىڭ؟
- ماعان ەسكەرتە كەتكەنى، باعانا تۇسكە جاقىن مەنى وسىندا كىرگىزىپ سالۋعا ەرتىپ كەلگەن. «كۇندىز اڭديتىن ەشكىم جوق، الاڭسىز ويناپ الىڭدار، تۇنگى تەكسەرۋشىلەر شىققانشا ءوزىم كەلىپ ەرتىپ قايتامىن!» دەگەن. مەن كونبەي سىلتاۋ ايتىپ قايتارىپ اكەتكەنمىن. «كەلىنشەگىم كۇندىز قاتتى ۇيالادى ەكەن. اپاق-ساپاقتا ءوزىم-اق كەلىپ قايتامىن» دەگەنمىن.
ءنازيپا ساقىلداپ كۇلىپ جىبەرىپ، بەتىن باستى.
- تاۋىقشا دەشى، حا-حا-حا-ھا-ھا..ا..، ءسىز دە سەندىرگەن-اق ەكەنسىز! قالاي ەكەن ءوزى، ءسىزدى قيماستىق، تارىلۋ سياقتى شىراي بىلدىرمەي مە؟
- جوق، تارىلار ەمەس، ءتىپتى قاتتى بەكىنىپ العاندىعىن قولىن دا ۇستاتپاي قويۋىنان بايقادىم. «نازىكەشتەي جارىڭ تۇرعاندا ماعان سوقتىعاتىنىڭ نە، ەكەۋمىزدى قوسا قورلاماقپىسىڭ!» دەپ شىتىندى. «مەنىڭ سەزىمىمە مۇنان سوڭ سۇعاناقتىق ىستەمە، سەن نازىكەشپەن عانا باقىتتىسىڭ، وعان بارىنشا ادال بول!» دەپ وسيەتتەپ، سەنى تاعى دا نەشە رەت قايتالاپ ماقتادى. «مەنىڭ عانا باقىتتى بولۋىمنان ساعان نە پايدا!» دەگەنىمدە ءوز كوزىمنەن دە جاس شىعىپ كەتىپ ەدى. ول جىلامسىراي كۇبىرلەپ جاۋاپ قاتتى: «ۇزاق جىلدىق دوستىعىمىز ارقىلى جانىمىز بىرىگىپ كەتكەن عوي، سەنىڭ قۋانعانىڭدى كورسەم عانا كوڭىلدەنەدى ەكەنمىن دەيدى!» دەگەنىمدە ءنازيپا دا ۇزىن قارا كىرپىگىنەن تۇپ-تۇنىق قوس تامشى ىرشىتىپ جىبەرىپ، كوزىن سۇرتە سويلەدى:
- قايتسىن، سىزگە تەڭ جار بولا المايمىن دەپ كەمسىنۋ ارقىلى، قيماستىعىنان عانا قوسقانى عوي ماعان!... «مۇنان سوڭ سەزىمىمە سۇعاناقتىق ىستەمە» دەگەنىنەن دە سەزىم جۇيەسىنىڭ قينالىپ ارەڭ جۇرگەنىن بىلدىرمەي مە! ءسىزدى كوپ زاماننان بەرى كۇتىپ، زارىعىپ تاپقانىندا قيناي بەرمەي، شىنىمدى تەزىرەك ايتسام قايتەدى؟
- كونگەن باس قوي، قاتتى قينالمايتىن سياقتى ول!.. ءوزىڭ ءبىر بايقاپ كورسەڭ دە بولادى!
ءبىر-بىرىمىزگە قاراسا، كۇلىسە وتىرىپ تاماق ىشتىك. ساعاتىنا قاراي بەردى ءنازيپا. بەشپەتىمدى كيۋىمنەن مەنىڭ دە قايتۋعا ىڭعايلانعانىمدى ءبىلىپ كيىندى. اۋىز ۇيگە شىعىپ، قىزىنا سويلەدى. «مىنا كىسىنى ۇيىنە جەتكىزىپ سالايىق!» دەگەنىن ەستىپ، جالعىز كەتە بەرەتىندىگىمدى ايتىپ ەدىم.
- «اپاق-ساپاقتا» جولىكتەر ءوزىڭدى قاعىپ كەتەر، جەزدەتاي! - دەپ كۇلدى.
- قاعىلاتىن جىگىت بەيۋاقىتتا قاعامىن دەپ كەلە مە!
وسىلاي كۇبىرلەسىپ كۇلىسە شىعىپ ەدىك. قاقپا سىرتىندا بىرنەشە جىگىتتىڭ سويلەسىپ تۇرعانىن ەستىپ، ۇدىرەيە قاراستىق ءبىر-بىرىمىزگە. تىنتۋشىلەر كەلىپ تە قالعان ەكەن-اۋ دەگەن كۇدىگىمىز قاقپادان شىعا باسقا كۇدىككە اۋىستى. ءتورت جىگىت بىزگە كوز قىرىمەن قاراسىپ قويىپ، ءبىر-بىرىنە ماس ادامشا سوقتىعىسۋىنان توناۋشى سياقتى كورىندى. جاس قىز مەنى دالداما ءوتتى. جەدەلدەتە جونەلىپ ۇلكەن كوشەگە شىقتىق. وتىرىك ماستار سوڭىمىزدان ەرمەي قالىپ ەدى. اۋدەم جەر ۇزاعانىمىزدا ارت جاعىمىزدان تاقىلداعان اياق دىبىسى ەستىلدى. كوشە جاعالاۋىنداعى تەرەككە جۇگىرىپ جەتىپ سىڭگەن سول ءتورتتىڭ ءبىرى سياقتى. ۇشەۋمىز ۇيلىعىسىپ، كوشەنىڭ ورتاسىمەن جۇردىك. بۇل كوشەدەگى ەلەكتر شىراقتارى دا شاعىلىپ، كور سوقىرعا اينالعان ەكەن. التىاتارىم تاۋدا قالعان، نىسپى قۇر قولمىن. قاتارىمداعى نازيپاعا قارادىم. ول كۇلە قالجىڭدادى:
- ال، «اپاق-ساپاق»! - دەپ كۇلەدى.
- كۇلان قۋماسا اپاق-ساپاقتا نەم بار ەدى!
ءنازيپا كاستيۋمىنىڭ جانقالتاسىنان تەمىر كەلساپ شىعارىپ ۇستاتتى قولىما.
- اببالە، ەندى قورىقپا، بالدىز! -ەرلەنە قالدىم دا قالجىڭعا اينالدىردىم. - اسپاپ دەگەن ءوز جانقالتامدا دا بار دەسەڭشى!
ساقىلداپ كۇلىپ جىبەرگەن ءنازيپا اۋزىن قولىمەن باسا قويدى. قاراڭعى كوشەدە جاسىرىنىپ كەلە جاتقانداي سەزىمدە ەكەندىگىن بايقاپ، مەن دە كۇلىپ جىبەردىم.
سول جاق قاتاردا كەلە جاتقان قىز ارجاعىنداعى تەرەكتەرگە ۇڭىلە قاراپ كەلە جاتىر ەدى. ءبىر شاقتا ىرشىپ وتە شىقتى ءنازيپا جاققا. سول جاعىنان مايكىشەڭ عانا ۇزىن بويلى بىرەۋ شىعا كەلگەن ەكەن. جولبارىسشا اتىلدى ماعان قاراي. باج ەتە تۇسكەن ءنازيپا وعان قارسى ىرشىدى، الدىنان توسا قالدى بارىپ. سەرىكتەرى كەلگەنشە سوعىپ تاستاعىم كەلىپ، مەن دە ۇمتىلدىم. ءبىر جاعىمنان ىرشىعان تاعى ءبىر جالاڭاش كەۋدە جەتە بەرە سەرمەپ قالدى بىردەمەسىن. جالت بەرگەنىمدە ءوز ەكپىنىمەن ءۇيىرىلىپ بارىپ، ەكى قولىمەن جەر تىرەي قالدى. قۇيرىعىنان تەۋىپ قاپ ەكپەتىنەن ءتۇسىردىم. سەرمەگەنى پىشاق ەكەن. قولىنان شىعىپ نەداۋىر جەرگە سىرعىپ كەتتى. شۇيدەسىن تۇسپالداپ سوققان تەمىر كەلسابىم وڭ جاق جاۋرىنىنا ءتيدى.
شىرقىراعان قىزى مەن ءنازيپانى يتەرىپ-يتەرىپ تاستاپ ۇمتىلعان ۇزىن بويلى قاراقشى ىشقىنا جىعىلعان سەرىگىنىڭ قولىنان تارتا جونەلدى. مەن وعان سەرمەگەن كەلساپ تيمەي قالدى. تاپىر-تۇپىر جۇگىرگەن ءتورت جىگىت جەتىپ قالعان ەكەن، قۋا جونەلدى ەكەۋىن. ارتتا قالعان تورتەۋىنىڭ ءبىزدى سىرتتاي قورعاۋعا مىندەتتەلگەن جىگىتتەر ەكەنىن سوندا ءبىلدىم.
- تەزىرەك ءجۇرىپ كەتىڭىزدەر! - دەي جونەلدى ءبىرى.
جاۋدان قالعان پىشاقتى تاۋىپ الدىم دا، قىزىنىڭ ارقاسىنداعى توپىراقتى قاعىپ جاتقان ءنازيپانىڭ كيىمىن تازارتۋعا مەن كىرىستىم.
- مەنى قورعايمىن دەپ ءوزىڭ ولە جازدادىڭ-اۋ، نازىكەش!
- ەندى قايتەيىن، - دەپ كۇبىرلەدى قالشىلداپ تۇرعان كەلىنشەك. - قولىندا پىشاق بار ەكەن، ءسىزدى ولتىرمەك! ايتەۋىر، سىمىنىڭ بەلدىگىنەن مىقتاپ ۇستاپپىن. جىعىلسام دا ايىرىلماي قويىپ ەدىم، ارتىمزىدان قورعاۋشى كەلىپ قالعانىن كورىپ، بىلەگىمنەن ۇرىپ بوساپ كەتتى!
ارقاسى مەن كويلەگىنىڭ ەتەگىن قاعىپ، قول ورامالىممەن بالتىرىن ءسۇرتىپ وتىرعانىمدى ءبىر-اق ءبىلدى.
-ءۇيباي، - دەپ قولىمدى ۇستاي الدى. جانقالتاسىنان ءوز ورامالىن الىپ، ماڭدايىما ءتۇسىپ كەتكەن شاشىمدى سىلاي قايىردى دا قولىمداعى بىلعانعان ورامالىممەن ايىرباستادى. - جۋىپ بەرەيىن!
جەدەلدەتە ءجۇرىپ كەتتىك ۇشەۋمىز. قالتىراپ كەتكەن قىزىن بۇيىرىمە تارتا سىلادىم يىعىنان:
- ەندى قورقىنىش جوق، بوتام!
تەزدەتىپ بارىپ قاقپادان كىردىك تە ىلگەگىن سالىپ بەكىتىپ، وتاۋعا كىردىك. ۇشەۋمىزدىڭ دە سۇرلانىپ، ءوڭ شىرايدان ايىرىلىپ كىرگەنىمىزدەن بىردەمە سەزگەندەي، كۇيەۋ مەن سايرا جارىسا سۇرادى ءجونىمىزدى.
- كۇلاش اپاي ىڭىردە وسى ۇيگە باسقا مەيماندار كەلەتىن سياقتى دەپ مىنا كىسىنى ءبىزدىڭ ۇيگە قالدىرىپ قايتىپ ەدى، - دەپ باستاپ، وقيعانى ءنازيپا سويلەپ بەردى. سايرا مەن كۇيەۋ دە ءبىر-بىرىنە سۇرلانا قاراستى. اۋقاننىڭ مەنى جاسىرىن ولتىرۋگە شىعارعان جەندەتتەرى ەكەندىگىن بىلگەندەي.
- قورعاۋعا ءتورت-بەس جىگىت شىققانىن ەستىپ ەدىك! - دەپ ءتۇيىلدى كۇيەۋ. - تىم جاۋاپكەرسىزدىك ىستەپ، الىستا قالىپتى-اۋ!
سىرتتان قاقپا قاعىلعانى ەستىلدى. تىڭداي قالعان كۇيەۋ، قاقپانىڭ ەدەل-جەدەل ەكى ۇرىلىپ، از كىدىرىستەن سوڭ قاتتىراق ءبىر ۇرىلعانىن ەستىپ، «ءوز ادامدارىمىز» دەي سالا شىقتى سىرتقا.
- كەرەي اعالارىمدى قىزاي ناعاشىلارىم كەلىپ قۋىپ جىبەردى! - دەپ سايرا كۇلدىردى. - قازىر اپايىمنىڭ بولمەسىندە وتىر.
- ۇرسىپ قۋدى ما؟ - اسىعا سۇرادىم مەن. - اۋقان دا بار ما؟
- ول جوق. ناعاشىلارىم ونى قىزاي قاتارىنا قوسپايدى، «قىتاي» دەيدى. ءبىر ۇلكەن اقساقال قىزايدى تاۋىپ كەلىپتى. ۇلكەنى كەلگەن سوڭ اعالارىم تايقاي جونەلدى. قازىر شال اپايىمنىڭ اتا تەگىن سۇراپ، ەمتيحان الىپ وتىر. اپايىم «ەسەنكەلدىدەن» باسقا جاۋاپ تابا الماي قىسىلىپ وتىرعان سياقتى!
- ونى ەمتيحاننان مەن وتكىزە الامىن! - دەپ كۇلىپ جىبەردىم. - ءبىراز قىسىلعانى دا جاقسى، مۇنان سوڭ مەنى بارعان ۇيىمىزگە قالدىرىپ كەتپەيتىن بولادى! - ءنازيپا قاتتى كۇلدى بۇل سوزىمە. سايرا بۇل قالجىڭىمدى نازارسىز قالدىرا سۇرادى:
- اپايىمنىڭ توركىن جاق شەجىرەسىن ءسىز بىلەسىز بە، اعا؟
- بىلمەسەم قىزاي نازاربەك بولام با، سۋداي اعىزامىن!
- ياپىراي، جاقسى بولدى عوي! - دەپ قۋانعان سايرا ءنازيپا ەكەۋمىزگە سىرا قۇيىپ، وقۋشى قىزدىڭ الدىنا كونفەت پەن پراندىك ءۇيدى. - نازىكەش اپاي، مىنا گۇلجان قاتتى قورقىپتى، ءوڭى ءالى قاشىپ وتىر! بۇل، مەنىڭ ەڭ جاقسى وقۋشىمنىڭ ءبىرى! - دەپ تانىستىردى ماعان قاراپ. - اعا، ءسىز جانتەكەيدىڭ شەجىرەسىن دە بىلەسىز بە؟
- بىلەمىن. اكەڭ مارقۇمنان جانتەكەيدەن تارتىپ ءوز اكەسىنە دەيىن ەستىپ قانىققانمىن!
- مەن سىزدەن ءبارىن سۇراپ جازىپ الايىنشى! - سايرا جىلامسىراي كۇبىرلەدى.
كۇيەۋ قۋانا كىردى ۇيگە:
- جاۋىڭىزدىڭ ءبىرىنىڭ وڭ جاق جاۋىرىنىن ءوزىڭىز شاعىپسىز. وسىنداعى ەڭ مىقتى قانىشەردىڭ ءبىرى ەكەن ول. ەندىگارى پىشاق ۇستاي المايتىن بولىپ ايىرىلىپتى قولىنان! ءبىرىنىڭ بىلەگىن ءبىزدىڭ جىگىتتەر شاعىپ، ونىڭ دا پىشاعىن الىپ قالىپ قويا بەرىپتى. بۇل پىشاقتار ءوز قىلمىستارىنا ەندى وشپەس كۋا بولادى دا تۇرادى! مۇنان سوڭ مۇنداي جاسىرىن قاستىقتان قايسىسى بولسا دا تارتىناتىنداي ونەر كورسەتىپسىز!
- بۇل ونەردى نازىكەننىڭ ەرلىگى ۇيرەتتى! - دەپ ول جايدى تۇسىندىرگەنىمشە، سايرا قۋزاي جونەلدى:
- اعا ەندى قوناقتاردىڭ قاسىنا تەزىرەك بارسىنشى! شالدىڭ اپايىمنان سۇراعان شەجىرەسىن بىلەدى ەكەن!
- نازىكەن اپايدى ۇيىنە دالاداعى جىگىتتەرمەن بىرگە مەن جەتكىزىپ قايتايىن! - كۇيەۋ ءنازيپالاردى ەرتە جونەلدى.
- «بۇعىعا ەرگەن شەشەككە، قابانعا ەرگەن بالشىققا اۋنايدى» دەگەن وسى! - دەپ ءنازيپانى كۇلدىرە شىعارىپ سالىپ، بىلەگىن تەزىرەك دارىلەتۋدى تاپسىردىم دا، كۇلاننىڭ بولمەسىنە كىردىم.
مەن تۇستاس ورتا جاستى ءتورت قازاق، مول اق ساقالدى قارتتى ورتاعا الىپ، شاي ءىشىپ وتىر ەكەن. ءبارى بەيتانىس. سالەمىمدى قابىلداي تۇرەگەلدى ورىندارىنان. كارىسىنەن باستاپ بارىنە قوس قول بەرىپ امانداستىم.
- كەل، بالام، كەل، الىستان كەلىپسىڭ قاسىما وتىرشى! - قارت تورگە، ءوزىنىڭ وڭ جاعىن نۇسقاپ وتىرعىزدى مەنى. الدىما كەلگەن شاي شىنىنى سالت بويىنشا ۇلكەنگە ۇسىنىپ، سونىڭ رۇقساتىمەن ۇرتتاي ءتۇسىپ، جوندەرىن سۇرادىم:
- اعالار، قازاق ءجون سۇراسپاي بىلىسپەيدى. قاي جاقتان، قايسى اۋىلدان بولاسىزدار؟
- ە، دۇرىس بالام! مەن قىزاي انانىڭ ەكىنشى ۇلى مەڭىستەن بولامىن. مەڭىستىڭ ۇلكەنى تاڭىربەردىنىڭ ۇرپاعىمىن. كۇنەستەن الدىڭعى كۇنى كەلىپ ەدىم. وسىندا ءۇرىمجىنىڭ ار جاعىنان قيىر قونىپ شەت جايلاعان تاعى ءبىر مەڭىس تۋىسىم كەلگەنىن ەستىپ، «الىستان التى جاسار بالا كەلسە، الدىنا الپىستاعى شال شىعىپ سالەم بەرەدى» دەگەندەي، وزىڭە سالەم بەرە كەلدىم، - دەپ ءوزىن الدىمەن تانىستىرعان قارت، قاسىنداعى تورتەۋىنىڭ اتى-ءجونىن، رۋىن، مەكەنىن ءبىر-بىردەن بايانداپ تانىستىرىپ شىقتى: بۇلاردىڭ تاعى ءبىرى مەڭىس، ءبىرى يتەمگەن. ال، قالعان ەكەۋى قىزايدىڭ باسقا بۇتاقتارىنان، ءبىرى بەگىمبەت، ءبىرى دەربىس ەكەن. تورتەۋى دە وسى قالاداعى قىزمەتكەرلەر بولىپ شىقتى. ءتورت اتالى قىزاي تۇگەل كەلۋىنەن ءبارى دە ءبىزدىڭ اتا-ءجونىمىزدى شەجىرەشى قارتقا سۇراتىپ، انىقتاۋ ءۇشىن كەلگەن «تەرگەۋ كوميسسياسى» ەكەندىگىن تۇسپالدادىم. بۇلاردىڭ ىشىندە اۋقان قوسقان ءتايني جوق دەۋگە بولار ما! مەنىڭ وكپە تۇسىمنان اتا قاراپ، وڭ جاق قاتارىمدا وتىرعان تۇنجىر قارا بەگىمبەت، سونىڭ تۋىستىق قولشوقپارى بولار دەپ تۇسپالدادىم.
- ال ەندى ءسوز وزىڭىزدەن بولسىن! - دەپ توقتادى قارت. «ءوز ءجونىڭ كىم» دەگەنى ەدى مۇنىسى. ءجونىمدى العاشىندا وزدەرىنىڭ ويلارىنان حابارسىز، بەيعام جانشا قىسقا قايىردىم. (سۇراق تۋىلا بەرسە وزدەرىن دە ايقىنداپ تانىپ قالۋىما مۇمكىندىك تۋىلادى عوي):
- مەن دە مەڭىسپىن، اكە، بالاڭىز ەكەنمىن!
- مەڭىستىڭ قايسىسى؟
- مەڭىستىڭ ۇلكەنى تاڭىربەردىدەن ءبىز دە تارايمىز. تاڭىربەردىنىڭ ەكىنشى ۇلى قۇداينازاردانبىز. قۇداينازاردىڭ «ءۇش جەتىمىن» ارينە بىلەسىز عوي. اسىرەسە، ەسەنگەلدىسىن بىلمەيتىن قىزاي جوق شىعار. سونىڭ تەتەلەس ءىنىسى سولتانكەلدىنىڭ ۇرپاعىمىز.
- ە، دۇرىس-دۇرىس، بىلەتىن كورىنەسىڭ، بالام! - قارت ويلانا قالىپ سۇرادى. - ال، تولەۋبەردى دەگەن قايسى اتالارىڭ؟
بۇل سۇراۋعا كەلگەندە كۇلان ماعان ءبىر شىعار جول تاۋىپ بەرەتىندەي ەسكەرتۋ ايتتى:
- ناز اعا، مەن ەسكەلدى-سۇلتانكەلدى مەن شوبەرەسى تولەۋبەردىدەن باسقاسىن بىلمەي ۇياتتى بولىپ وتىرمىن! - دەپ جىميدى. - ۇعىپ الايىن دەپ سۇراسام، مىنا كىسىلەر تولەۋبەردى بابانىڭ ءوزىن دە بىلمەيدى ەكەن!
- سەنىڭ بىلمەۋىڭە سەبەپ بار عوي شىراعىم، ەلىنەن ايىرىلماي كەلگەن مىنا ۇلكەن كىسى بىلسە كەرەك! -دەي سالا قارتقا سۇراۋلى شىرايمەن قارادىم. - اكە، وزىڭىزدەن بۇرىنىراق وتكەن اتا-تاراتۋشى ۇلكەندەردەن بولسا دا سۇراستىرعان شىعارسىز؟
- مەن مەڭىس ۇرپاعىنان تولەۋبەردى دەيتىن اتا وتكەنىن ەستىمەپپىن! - دەپ قارت تا تومەن قارادى. «ءبىزدى سىناۋ ءۇشىن بىلەتىندىگىن جاسىرىپ وتىرعان شىعار» دەگەن كۇمانمەن ءوزىن دە سىناپ كورۋدى ىشىمە بۇگە سويلەدىم:
- ياپىراي، ءوز تۋىسىنان شەتتەپ وسكەن ادام ەل تىزىمىنەن دە ءوشىپ قالا بەرەدى ەكەن-اۋ! - دەپ كۇرسىنىپ جىبەردىم. - باركولدە ولسەم، كۇلاش پەن ىبىرايدان كەيىنگى جاستار تولەۋبەردىنىڭ دە ارعى-بەرگىسىن بىلمەي، اتىن مۇلدە وشىرەدى دەڭىزشى!.. قوي، ەل ىشىنە تەزدەتىپ كوشىپ كەلىپ الۋىم ءجون ەكەن!
- ەندىگى جاستار ءوز اتا تەگىن قۋىستىرمايتىن بولىپ بارادى عوي! - دەپ قارت تا كۇرسىندى.
- ءسىزدىڭ جيعان شەجىرەلەرىڭىزدە تولەۋبەردى بولسا كەرەك ەدى عوي!
- مەن شەجىرە جيعان ەمەسپىن. ونان-مۇنان تىڭداۋشى عانامىن، بالام!
- قارتى شىنىن ايتىپ وسىلاي تومەندەسە دە قالعان ءتورت قىزاي جىم-جىرت اسپانسىپ، مەنى اڭدىپ وتىر. ال، مەنىڭ قىزاي شەجىرەسىنەن بىلەتىنىم، تەك وسى اتاقتى ۇرانى بولعان ەسكەلدى باتىرعا دەيىن عانا بولاتىن. تولەۋبەردى دەگەندى مەن دە بىلمەيتىنمىن. بۇل جايىمدى سەزدىرمەي سويلەي وتىرىپ، «تولىق بىلەتىندىگىمە» ءتىپتى سەندىرىپ ورلەپ العان سوڭ سەكىرگىم كەلدى. ايتەۋىر تولەۋبەردى دەيتىنى، ەسكەلدى-سولتانكەلدىلەرگە شوبەرە بولىپ اتالدى عوي.
- قىزاي انا، شاعىر باتىردىڭ قارتايعاندا العان كىشى ايەلى. ءۇيسىن بايدىبەك دەيتىن بايدىڭ قىزى ەكەن، - دەپ جالعىستىردىم ءسوزىمدى. - ال، شاعىر-نايمان، ماتايدىڭ اتالىعىنىڭ ياعني قاپتاعايدىڭ ۇلكەنى قۇتتىبولاتتىڭ ەكىنشى ۇلى. قىزاي انانىڭ شاعىردان تۋعان ۇلكەنى يتەمگەن عوي، (ونىڭ ءوز اتى جەڭىس ەكەن، الدىڭعى بالالارى توقتاماعاندىقتان ىرىمداپ «يتەمگەن» اتاپ كەتىپتى.) ەكىنشى ۇلىنىڭ اتى مەڭىس(جەڭىستىڭ ۇيقاسىمەن قويىلعان ات). ءتورت قىزايدىڭ بۇل ەكەۋىنەن باسقا قالعان ەكەۋى - بەگىمبەت پەن دەربىس، «قويشى اتادان» بولعان ەكەن. شاعىردان جاس قالعان انا، باتىردىڭ قويشىسىنا ءتيىپتى. سولاي عوي اكە؟ - دەپ قارتتى ءتىپتى شۇلعىتا يزەكتەتىپ الدىم دا، وتىرىكتىڭ جەلماياسىنا مىنە جونەلدىم. تولەۋبەردىنى بىلمەي وتىرعان قارت، ونىڭ اكەسى مەن اتاسىن دا بىلمەسە كەرەك. - سۇلتانكەلدىنىڭ ون ۇلىنىڭ ءبىرى قوندىباي عوي. ونىڭ نەمەرەسى اسەنالى، شوبەرەسى ۇسەنالى دەيتىندەر بولعان! - دەپ ساباقتادىم وتىرىك شەجىرەمدى. - ءبىزدىڭ ۇلكەن اتامىز تولەۋبەردى وسى ۇسەنالىنىڭ بەل بالاسى. ءسىزدىڭ ونى بىلمەي قالاتىن سەبەبىڭىز، شەت قونىستانعان شاعىن عانا ساياق اۋىل بولعاندىعىنان شىعار: ۇلى شەشەمىز قاراكەرەي قىزى ەكەن. ۇسەنالى وسپان دەيتىن نەمەرەلەس مىقتى اعاسىمەن ۇرىسىپ، قاتتى وكپەلەپ ايىرىلىسىپتى دا قايىن اتاسىنىڭ اۋىلىنا كوشىپ بارىپتى. بارىسىمەن كوپ وتپەي اۋىرىپ ءولىپتى. ىشتە قالعان تولەۋبەردى سول قازادان ءۇش اي وتكەندە تۋىلىپتى. (تولەۋبەردى دەگەن اتاۋ، اكەسىنىڭ ورنىنا كەلگەندىگىن بىلدىرەدى عوي.) تولەۋبەردى جىگىت بولا كەلە ەر بولىپتى. ناعاشى جۇرتىنا كەلگەن جاۋدى جالعىز جەڭىپ بەرگەن كەزى دە بار سياقتى. اتى شىققان سوڭ ءوز ەلىنە دە كەلىپ، ارالاسىپ تۇرعان ەكەن... مەڭىستىڭ تولەۋبەردى دەيتىن دە ءبىر مىقتى ۇرپاعى بارىن، ۇلكەن كىسى بىلەر دەپ، سوندىقتان سۇراعانمىن. ال، سول تولەۋبەردىدەن جولدىباي، كەندىباي، مالدىباي دەيتىن ءۇش ۇل قالعان ەكەن. مەن، جولدىبايدىڭ نەمەرەسىمىن دە مىنا كۇلان مالدىبايدىڭ نەمەرەسى. ەكەۋمىز دە تولەۋبەردىنىڭ شوبەرەسىمىز.
- الىستا جۇرسەڭ دە اتا تەگىڭدى ۇمىتپاي جاتتاپ ءجۇرىپسىڭ-اۋ، كوپ جاسا، بالام! - قارت وزىنە سەنىپ شاقىرىپ كەلگەن تۋىستارىنىڭ الدىندا شەجىرەنى كوپ بىلمەيتىندىگىنەن نامىستانعانداي، وزىنە بەيتانىس تولەۋبەردى تۇگىل نىسپى وتىرىكتەن پايدا بولعان ۇسەنالىنى دە مويىنداپ ەسىنە ەندى تۇسىرگەنسىدى. - قايىن جۇرتىندا دۇنيە سالعان ۇسەنالى مارقۇمنىڭ كەنجەسى ناعاشى قولىندا قالىپتى دەپ ەستىپ ەدىم، ەسىمە ەندى ءتۇستى، تولەۋبەردى سول ەكەن عوي! راس-راس! ناعاشىسى قاراكەرەي ەدى دەشى! باسە، بۇل ىلە بويىندا مەڭىستىڭ تولەۋبەردىسىنەن ەشكىم جوق، ارعى بەتتە قالعان بولسا كەرەك. ال، وزدەرىڭ بۇل جاققا قالاي كەلىپ، قالاي شاشىلىپ كەتكەنسىڭدەر؟
- ورىستىڭ زوربالاڭىنان دا باياعى! - دەدىم مەن. -قىزايدىڭ بولىنبەي، ءوز جەرىندە جاساپ كەلگەن سىزدەر سياقتى كوپ ءتۇتىنى بەرگى بەتكە بۇدان ءجۇز نەشە جىل بۇرىن وتكەن عوي. ال، كەيىن، اسىرەسە، 1928-ءشى جىلدان بەرى قاراكەرەيدەن دە كوپ ۇرىكتى بۇل جاققا. سولاردىڭ ىشىندە تولەۋبەردى اتادان ەكى ءۇي... مىنا كۇلاننىڭ اكەسى ىسقاق پەن مەنىڭ اكەم باسپاق 30-شى جىلدارى بىرگە قاشىپ، شاۋەشەككە وتكەن. ارعى بەتتە ءتاپ-ءتاۋىر وقىپ، قىزمەتتە بولعان كىسىلەر ەكەن. ورىستىڭ جاسىرىن قۋعىنشىسىنان قاۋىپتەنىپ، شەكارادان الىستاپ بارىپ، ماناس تاۋىندا بايلارعا جالدانبا مۇعالىم بولىپ ورنالاسقان ەكەن. ۇرىمجىدە شىڭشىساي تاققا شىعىسىمەن ىسقاق ۇرىمجىگە قىزمەتكە شاقىرىلىپتى. ءۇيىن كوشىرىپ اپارعان بىرەر جىلدان سوڭ-اق تۇرمەگە كىرگىزىپ اكەتىپتى. ونى ورىس ەلشىحاناسى ۇستاتقانىن سۇڭعىلا باسپاق ءبىلىپ، ەرەنقابىرعانى بويلاپ ۇركە-ۇركە باركولگە بارىپ ءبىر-اق توقتاپتى. اكەم، سول تاۋدا اۋىرىپ ولگەن. مەن ۇرىمجىگە وقۋعا كەلىپ، ىزدەي ءجۇرىپ، جەسىر قالعان كىشى شەشەمدى، سونداعى كىشكەنە كۇلان مەن بەسىكتەگى ىبىرايدى 40-شى جىلى تاپتىم. سوندا دا ءالى ەكى جاقتامىز. باسقا تولەۋبەردىنىڭ قايدا ەكەندىگىن ءالى بىلمەيمىز!
- وي، دۇنيە-اي! - دەپ كۇرسىندى قارت. - باسە، بۇل ماڭدا تولەۋبەردى جوق. ارعى بەتتە قاراكەرەي جەرىندە قالعانى راس بولدى! ايتەۋىر، بولىنگەنىمىزدى قوسىپ، جوعالعانىمىزدى تاۋىپ بەرەتىن، جات جەردە جالعىز جۇرسەڭ دە تەگىڭدى جاتتاپ جۇرگەن، جولىڭ بولعىر ازامات بولىپسىڭ!
- ءبىز وسى كىسىنى، جوعىنان تابىلعان بيعابىل مىرزاعا ۇقساتىپ ءجۇرمىز! - دەپ ءبىر جاعىمنان تۇنجىر قارا قىزاي قويىپ قالدى. - نازاربەك بولسا، سونشالىق بىلە تۇرىپ، ءبىزدى بۇرىنىراق نەگە تاپپاعان؟
مەن دە توسىننان قويىپ قالعانداي، ساياسي جاۋاپ قايتاردىم بۇعان:
- بۇل، دۇنيەدە بىردەن-ءبىر «جولى بولعىرىمىز» بيعابىل مىرزا عانا دەپ قورىتقانىڭىز با؟
قارت پەن ەكىنشى مەڭىس قاتار كۇلدى.
- بيعابىلدىڭ ارامدىق-الدامپازدىق جاعىنان بىلمەيتىنى جوق ەكەنىن ەستىگەنبىز! - دەپ تۇتەي كۇلىمسىرەدى تۇنجىر قارا. - ەگەر مەڭىس بولسا، بۇكىل ىلەنى قاپتاپ، اتاعى جەر جارعان قىزايىنا بۇرىن نەگە كەلمەگەن؟
- «اتاعى جەر جارعان قىزايىڭنان نەگە كەتتىڭ» دەپ، مەنەن الدەقاشان بۇرىن قاڭعىعان ۇسەنالى، تولەۋبەردى بابالارىمىزدان سۇراۋىڭىز ءجون ەدى عوي! پالە-جالادان اۋزىڭىز بوساماي قالعان-اۋ تەگى! - دەپ مەن تاعى كۇلدىردىم. كىشى مەڭىسكە دەربىس قوسىلا كۇلدى بۇل جولى:
- سوزگە-ءسوز كەلگەندە سوقپاي بولمادى عوي! - دەستى.
- ەي، سەن، سول "قىتايىڭنىڭ" ءسوزىن قوياسىڭ با، جوق پا! - دەپ قارت، تۇنجىر قاراعا زەكىپ قالدى. - سەندەر قىزاي بولىپ ءوز ەلىڭدە ءوسىپ تۇرىپ، قىزاي انا مەن مەڭىس بابامىزدىڭ شەجىرەسىن وسىلاي نەگە تاراتىپ بەرە المايسىڭدار؟ ال، بۇل باسقا بولسا، سەندەر تۇگىل مەن بىلمەيتىن تەگىمىزدى وسىنشالىق ىشكەرىلەپ جاتتاپ جۇرە مە! وڭشەڭ جارىمەس! وسى جاۋاپتارىنان-اق ايىرماي ما ەكەن كىم ەكەندىگىن! جوعىم تابىلدى، نازاربەكتىڭ ناعىز ءوز مەڭىسىم ەكەندىگىنە ەندى ەشكىمنىڭ تالاسى جوق! - اقساقال وسى ۇكىمىن شىعارا سالا قول جايىپ، ماعان باتا بەردى. - ەلىمىزدىڭ ەندىگى ۇيىتقىسى ءوزىڭ بولارسىڭ، بالام! - دەدى سوڭىندا. كۇنەستەگى ءوز اۋىلىنىڭ جايلاۋ جولىن ايتىپ، مەنىڭ سوندا بارىپ «تۋىسقاندارىمدى» كورۋىمدى، ءوز ەلىمدە بولۋىمدى تاپسىردى دا، قايتۋعا ىڭعايلاندى. تاماق ءىشىپ قايتۋلارىن كۇلان ەكەۋمىز جارىسا ايتىپ توقتاتا المادىق. قارت تاعى ءبىر اسىعىس جۇمىس بارىن ايتىپ، كيىنە كۇبىرلەدى ماعان: «مىنا شالا قىتايلاردى تەزدەتىپ جۋاسىتۋىم قاجەت!» -دەدى.
سويلەمەي وتىرعان ورتا جاستى مەڭىس ءسوز الا قويدى وسى كەزەڭدە:
- نازەكە، ءسىزدىڭ ارامىزدان قىل وتپەيتىن ءوزىمىز ەكەندىگىڭىزدى قاريامىز ايتتى عوي، ەندى ەشكىمنىڭ تالاسى جوق، ءوز تاڭىربەردىمىزسىز! ال، مىنا كۇلان دا ەشكىمنىڭ تالاسى جوق، ءوز قارىنداسىمىز. «ەلىمىزدىڭ ەندىگى ۇيتقىسى ءوزىڭ بولارسىڭ» دەپ قاريا بەكەر ايتقان جوق. ەستۋىمىزشە، وسىنداعى كەرەيلەر ءبىزدىڭ كۇلاشقا امەنگەرىمىز دەپ تالاسىپ ءجۇرىپتى. ءتىپتى، مارقۇم بولعان بۇرىنعى كۇيەۋدىڭ دە توبەسىن كورگەن ەمەسپىز. قۇدالاسىپ، اق قوي سويىپ-اق باتا ىستەگەن ەمەسپىز. ەندىگىسى قايداعى امەنگەر! كۇيەۋ بولىپ، قۇدا بولىپ، ءبىر كەرەي تانىسقان ەمەس بىزبەن. جەسىر ايەل - جەتىم بالا دەپ باسىنىپ، ءوز ارالارىنداعى كوكپارعا اينالدىرىپ تالاسىپ ءجۇرىپتى. مۇنىسى قاي مازاق!.. بۇل، ءبىر. ال، ەكىنشى جاعىنان ءوزىمىزدىڭ بەگىمبەت قىزايدان دا، ءوزارا قىز الىساتىن جايىمىزدان پايدالانىپ، سىبانىپ جۇرگەندەر بار ەكەن.
- اۋقان دا بەگىمبەت پە ەدى؟ - دەپ ادەيى ءسوزىن بولە سۇرادىم.
- يە، ول دا بەگىمبەت. تۋىستىعىن پايدالانىپ، تاتۋ تۋىستارىمىزدى ارازداستىرىپ، ارامىزعا ىرتكى سالىپ ءجۇر! ءوزىڭ دە بىلەدى ەكەنسىڭ، باۋىرىم، سول قىتاي، ءتىپتى، «تانىساڭ قىزايىڭمىن، تانىماساڭ قۇدايىڭمىن» دەپ كۇلاشتى قورقىتىپ، زورلاپ الماقشى بولىپ ءجۇرىپتى! اناۋ ءنازيپا دا ءبىزدىڭ ەلدىڭ قىزى. ونى دا زورلاپ الماق بوعلان جەرى بار، ەسىڭدە بولسىن دەپ ايتىپ تۇرمىن. ول دا ءوز قارىنداسىڭ. اسىرەسە، كۇلاش، تۋىسقان قارىنداسىڭ ەكەن. باسقا ەشكىمنىڭ تالاسى جوق، ءوزىڭ كەلىپسىڭ، كەرەيگە دە، بەگىمبەتكە دە باسىندىرماۋعا حاقىڭ تولىق. ەگەر ءوزىڭدى جالعىز ايىل تولەۋبەردى دەپ باسىنباق بولسا، بىزگە دەرەۋ حابارلا! قىزايدىڭ ەڭ ىرگەلىسى، كوپ ساندىسى - مەڭىس! ەندى ءتىپتى دە جالعىز جولاۋشى ەمەسسىڭ!
- ەي، سەن نە دەپ تۇرسىڭ؟ - دەپ تۇنجىر بەگىمبەت تۇيىلە قاراعاندا، مەڭىس تە قادالا ءتۇستى وعان:
- باعانادان بەرى ەستىمەي، ءتۇس كورىپ وتىردىڭ با! بۇل جەردە توركىنسىز-يەسىز قىز جوق، ايتىپ بار اناۋ اۋقانىڭا!
- «قىمىزدى كىم ىشپەيدى، قىزدى كىم المايدى». قازىر ءىستىڭ ءبارى قىزدارىڭنىڭ ءوز ىقتيارىندا!..
- اعا، بۇل بەگىمبەتىڭىز دە وسى جاۋابىن وقىستا دۇرىس ايتىپ قالدى، ۇمىتپاسىن! -دەپ كۇلان كۇلە كىرىستى سوزگە. - كىمگە باراتىنىمىز، ءنازيپا ەكەۋمىزدىڭ ءوز ىقتيارىمىزدا. كەرەيگە دە، بەگىمبەتكە دە كوكپارلىق بولىپ باسىندىرماق ەمەسپىز! ەكەۋمىزدىڭ دە بۇرىنعى ءوز ىقتيارىمىزبەن بارعان ادامدارىمىز ولگەن، جەسىر ايەلدەرمىز. ءبىز تۋرالى ەندى ەشكىمنىڭ ايتار داۋى جوق! ارەڭ كەلگەن اۋرۋ اعانىڭ باسىن اۋىرتپاق ەمەسپىز!
- كۇلان بالام دا دۇرىس ايتتى! - دەپ قارت، ەرتىپ كەلگەن كوميسسياسىن باستاي جونەلدى. - جۇرىڭدەر، ەندى ءوزارا سويلەسەتىن جەرىمىزگە بارالىق. بۇل بالالارداعى ءىسىمىز ءبىتتى!.. نازاربەك، بالام، ءوز اۋىلىڭا تانىسۋدى ۇمىتپا، ەندى قاڭعىماي، كوشىپ كەلۋىڭ قاجەت!
قىزاي قوناقتاردى كۇلان ەكەۋمىز شىعارىپ سالدىق. قاقپانى بەكىتىسىمەن كۇلان كۇلىپ جىبەرىپ سۇرادى مەنەن:
- بيعاش، الگى سويلەگەن شەجىرەڭ دۇرىس پا؟
- ءوزىڭ ايتقان تولەۋبەردىنىڭ ۇلكەن اتاسىنان ارعىسى دۇرىس بولسا كەرەك. كەشىرەرسىڭ، بەرگىسى شىلعي وتىرىك وزدەرىنىڭ تولەۋبەردىدەن مۇلدە حابارسىزدىعىن سەنەن ەستىگەن سوڭ باس قاتىرماۋ ءۇشىن وتىرىك قيۋلاستىرا سالدىم. كەيىنگى ۇساق-تۇيەك اتالارىڭدى جاتتايتىنداي مەنى ەرىگىپ ءجۇر دەيمىسىڭ!
- باسە! - كۇلان كۇلكىدەن شيق ەتە ءتۇسىپ، مەنىڭ مۇرنىمنان شىمشىپ قالدى. - سەن پالەگە داۋ جوق ەكەن! سىعايلانىپ كەلگەن مەنىڭ تەرىس ازۋ توركىندەرىمدى دە شۇلعىتىپ، مۇريتىڭە اينالدىرا قويعانىڭدى قاراشى!
- مەنىڭ مۇرنىمدى قاناتىپ قويدىڭ با، ەي؟
- ءۇيباي! - دەپ بەتىمدى سيپالاي قالعان كۇلاننىڭ قۇيرىعىنان مەن شىمشىپ الدىم. ىرشىپ ءتۇستى كۇلان - وي، بەتسىز!
- مەنىڭ سەزىمىمە ءوزىڭ دە سۇعاناقتىق ىستەدىڭ عوي، ەندى ۇرىسپاسسىڭ!
- قايىنبيكەڭە سويتەسىڭ بە سوندا، نەتكەن ارسىزدىق!
- بار سەزىمىم سەكىرىپ كەتسە، سويتپەي قايتپەكپىن!
- ءنازيپاڭا ايت ونىڭدى، ۇيات-نامىسىڭ قايدا كەتكەن ءوزىڭنىڭ!
- «مەن باسپاقپىن» دەپ الگى توركىندەرىڭە دە اشكەرە ايتىپ كەسەتىپ قايتاردىم عوي، ەندى ۇيالاتىن نە بار!
كۇلان كۇلكىدەن شيقىلداپ، اۋزىن باسا بۇگىلدى. جاڭاعى قىزايلارعا اكەمنىڭ اتىن باسپاق دەپ ۇقتىرعانىمنىڭ سەبەبىن ەندى ءتۇسىندى. تۇنشىعا قاتتى كۇلىپ الىپ، شىنداعانداي قاتقىل ۇنمەن سويلەدى:
- قايتسەڭ دە ايداي ءسىڭلىمدى بەردىم عوي، اتىڭنىڭ باسىن ەندى تارت مەنەن! ساعان دا، ماعان دا ەندى نامىس، ار-ۇيات كەرەك!
- ەي، ساعان مەنىڭ عانا يە ەكەندىگىمە پالە توركىندەرىڭ تۇگەل مويىنداعانىن كوردىڭ عوي. مەنەن ەندى قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ، ءنازيپانىڭ ۇستىنە ءوزىڭدى دە الامىن!
- وسى ارسىز نيەتىڭنەن قايتپاساڭ، سەنىڭ قاراكەرەي ەكەندىگىڭدى، مەڭىسكە، ءتىپتى بارلىق قىزايعا اشكەرەلەپ قۋعىزارمىن!
- مەنى قۋعىزساڭ ءسىڭلىڭ ەكەۋىڭ... ءىم بالەم، كويگويدىڭ كۇيىن تارتارسىڭدار!
وسى قالجىڭدى-شىندى كۇبىرمەن ايتىسا جەتىپ كىردىك وتاۋعا. سايرا مەن كۇيەۋ بۇگىن سوعىمشىل جاۋدى دا، رۋشىل جاۋدى دا جەڭگەنىمىزگە اسا قۋانىشتى ەكەن. ءبىرى ەت ءتۇسىرىپ، ءبىرى داستارقانعا ىشىمدىك قويىپ دايارلاپ تۇرىپتى.
- جارىقتارىم-اۋ، قايداعى جانجال مەن داۋدى ۇيلەرىڭە ەرتە كىرىپ، مازالارىڭدى كەتىردىك-اۋ! - دەي شىقتىم تورگە.
- بۇل جانجال مەن داۋدى سىزدەر باستاپ كەلگەن ەمەسسىز، اعا، - دەپ كۇلدى كۇيەۋ. - سايرا ەكەۋمىزدىڭ ادەت-ادەپ بويىنشا كىرىسە المايتىندىعىمىزدى ءبىلىپ، باسىنىپ جۇرگەن قۇتىرىق داۋ ەدى. نازاربەك بولىپ ءسىزدىڭ كەلۋىڭىز، ەندى قۇتقاراتىن بولدى. بۇگىن ءتىپتى قۋاندىق، اعا!
- سەن كەلىپ، ىبىراي مەن مەنىڭ يە-تىرەگىمىزدى مىقتاپ كۇشەيتىپ بەردىڭ! - دەپ كۇلان سىرا قاعىستىردى مەنىمەن. - مۇنان سوڭ بەگىمبەتكە دە، امەنگەرشىل كەرەيگە دە كوك لاق بولمايتىندىعىما قالىڭ مەڭىس كەپىل بولادى، وركەنىڭ ءوسسىن!
- كۇيەۋ مەن سايرا، شەشەلەرىنىڭ بۇل باتاسىنا تاڭدانىسا قاراستى. «بىرىنە-ءبىرى جانىن جۇلىپ بەرەردەي، اسا جاقىن ەر-ايەل جەسىرلەردىڭ، بىرگە جاتىپ-بىرگە تۇرىپ جۇرسە دە ءبىر-بىرىنەن ءالى دەربەس ەكەندىگىن» وسى دۇعاگوي كەمپىر رايىمەن ايتىلعان العىسىنان ايقىنداعانداي بولدى.
- اعا وسى جەردە بولسا، ءبىرىمىزدىڭ ەتىمىزدى بىرىمىزگە جەگىزگەندەي قىرقىستىرىپ جاتقان وسى جىكشىلدىكتەردى تۇگەل جەڭىپ بەرەتىن سياقتى! - دەپ كۇيە كۇرسىنە جىميدى. - كەلگەنىنەن، اسىرەسە وسى كەيىنگى ءبىر اپتادا كوپ جاۋىن مويىنداتاتىن ىستەر ىستەدى! بايقاعىش دوستارىڭىز وسىنى ايتىپ، ءسۇيىنىپ ءجۇر!
دانىشپان تەرگەۋشىم، ءبىزدىڭ مەشەۋلەپ، ارتتا قالعان حالقىمىزدىڭ ءوز اراسىنداعى وسى جىكشىلدىگىنە سىزدەر اسا ۇستەم مەرەيمەن شاتتاناسىزدار عوي. بۇدان ءبىز قايتىپ جالتارا الماقپىز، وسى بەرەكەسىزدىگىمىزدەن ءوزىمىزدىڭ سونشالىق كۇيىنە جيرەنەتىندىگىمىز، ارينە تۋما كەرى توڭكەرىسشىلدىگىمىزدى بۇلتارتپاي كورسەتىپ تۇرماي ما! مۇنشالىق پارقىمىزدى ساقتاپ تۇرىپ، سىزدەردەن كەشىرىم كۇتۋ مۇمكىن بە! وسى تاراۋدى وقىعانىڭىزدا، ءبىر قۇرساقتان شىققان مەڭىس پەن بەگىمبەتتىڭ دە جەسىر ءۇشىن ءبىر-بىرىنە جاۋلاسا قالعاندىعىن كورگەن كوزدەرىڭىز، تىشقان كورگەن مىسىقشا، قوي كورگەن قاسقىرشا جارقىراي قالعان شىعار. ءوزارا قىرقىستىرىپ قويىپ، قيداي سىپىراتىن وتارشىلدار ءۇشىن بۇل بەرەكەسىزدىكتەن وڭاي جەم بولعان با. وسىنداي وڭاي جەمدى قيىنداستىرعىسى كەلگەن قىلمىس يەسىن الدىمەن جەۋدەن ۇلكەن دانىشپاندىق تا جوق. جەڭىزدەر، جەڭىزدەر!.. اۋقاندارىڭىزدىڭ يتاياعىنا ءبىر-ءبىر بەزىمىزدى تاستاي وتىرۋدى ۇمىتپاسسىزدار، ارينە. قالعان ايەلدەرىمىز تۇگەلىمەن سونىڭ باسقارۋىنا قالاتىندىقتان، وزىمىزدەن بەز جەپ تۇرماسا دا بولماس!
(جالعاسى بار)
«Abai.kz»
