- بەكەن مىرزا، بۇگىنگى تاڭدا قازاق قوعامىن تولعاندىرىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ ءبىرى - كوشى-قون سالاسىنىڭ توقتاۋى بولىپ وتىر. تىپتەن كەيبىر زيالىلار مۇنى «قازاق قوعامىنىڭ ۇلكەن توقىراۋى» دەپ اتاپ جۇرگەنىن بايقايمىز. بۇل تۋرالى نە ايتاسىز؟  راسىمەن كوش توقتاپ قالدى ما؟

- راسىندا قازىر كوشى-قون سالاسى ءبىرشاما توقىراپ تۇر. ماماندار ونىڭ بىرنەشە سەبەبى بار دەپ ءتۇسىندىرىپ ءجۇر عوي. ەڭ باستىسى ءارى نەگىزگى سەبەبى دەپ كۆوتا ماسەلەسىن ايتىپ جاتادى.  بالكىم ول دا راس شىعار؟ ولاي دەيتىنىم، الدىڭعى جىلى كوشىپ كەلگەن اعايىندارعا دەپ بولىنگەن 20 مىڭ وتباسىنا ارنالعان كۆوتانىڭ تەك 34 پايىزى عانا يگەرىلگەنى انىقتالدى. ياعني مەملەكەتتەن بولىنگەن قانشاما قارجى جەلگە ۇشتى. تاعى قانشاماسى جەمقورلاردىڭ جەمساۋىندا كەتتى. تاعىسىن تاعىلار. ال مەن بۇل جەردە باسقا دۇنيەنىڭ ءيىسىن سەزەمىن.

- ول نە ءيىس؟ تولىقتىرىپ ايتا كەتسەڭىز؟

- مەملەكەتىمىز كۇننەن كۇنگە دامىپ، گۇلدەنىپ كەلەدى. وعان ءسوز جوق. بىراق ۇلتتىق مەملەكەت بولىپ قالۋ ماسەلەسى ءالى دە قيىن كۇيىندە قالىپ تۇر. كوشتىڭ توقتاۋىنا ءوزىمىز ەمەس، سىرتقى كۇشتەردىڭ ىقپالى بولدى ما دەپ ويلايمىن.

- سىرتقى كۇشتەر دەيسىز بە؟ ولارعا قازاقتىڭ كوشى-قونى نە ءۇشىن قاجەت؟

- ويتكەنى ولار قورقادى.

- نەدەن قورقادى سوندا؟

- بەكەن مىرزا، بۇگىنگى تاڭدا قازاق قوعامىن تولعاندىرىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ ءبىرى - كوشى-قون سالاسىنىڭ توقتاۋى بولىپ وتىر. تىپتەن كەيبىر زيالىلار مۇنى «قازاق قوعامىنىڭ ۇلكەن توقىراۋى» دەپ اتاپ جۇرگەنىن بايقايمىز. بۇل تۋرالى نە ايتاسىز؟  راسىمەن كوش توقتاپ قالدى ما؟

- راسىندا قازىر كوشى-قون سالاسى ءبىرشاما توقىراپ تۇر. ماماندار ونىڭ بىرنەشە سەبەبى بار دەپ ءتۇسىندىرىپ ءجۇر عوي. ەڭ باستىسى ءارى نەگىزگى سەبەبى دەپ كۆوتا ماسەلەسىن ايتىپ جاتادى.  بالكىم ول دا راس شىعار؟ ولاي دەيتىنىم، الدىڭعى جىلى كوشىپ كەلگەن اعايىندارعا دەپ بولىنگەن 20 مىڭ وتباسىنا ارنالعان كۆوتانىڭ تەك 34 پايىزى عانا يگەرىلگەنى انىقتالدى. ياعني مەملەكەتتەن بولىنگەن قانشاما قارجى جەلگە ۇشتى. تاعى قانشاماسى جەمقورلاردىڭ جەمساۋىندا كەتتى. تاعىسىن تاعىلار. ال مەن بۇل جەردە باسقا دۇنيەنىڭ ءيىسىن سەزەمىن.

- ول نە ءيىس؟ تولىقتىرىپ ايتا كەتسەڭىز؟

- مەملەكەتىمىز كۇننەن كۇنگە دامىپ، گۇلدەنىپ كەلەدى. وعان ءسوز جوق. بىراق ۇلتتىق مەملەكەت بولىپ قالۋ ماسەلەسى ءالى دە قيىن كۇيىندە قالىپ تۇر. كوشتىڭ توقتاۋىنا ءوزىمىز ەمەس، سىرتقى كۇشتەردىڭ ىقپالى بولدى ما دەپ ويلايمىن.

- سىرتقى كۇشتەر دەيسىز بە؟ ولارعا قازاقتىڭ كوشى-قونى نە ءۇشىن قاجەت؟

- ويتكەنى ولار قورقادى.

- نەدەن قورقادى سوندا؟

- قازاقتىڭ كۇشەيىپ كەتۋىنەن قورقادى. سىرتقى كۇشتەر ءالى دە بولسا قازاقستاننىڭ مەملەكەت بولىپ، اسىرەسە ۇلتتىق مەملەكەت بولىپ كۇشەيىپ كەتۋىنەن قاتتى سەسكەنەدى. قازاق دامىپ، ۇلتتىق مەملەكەتكە اينالىپ كەتسە، ەلىمىزدە ەمىن-ەركىن سايران سالىپ جۇرگەن شەتەلدىك الپاۋىتتارعا ەسىك جابىلادى. جەپ وتىرعان نانىنان ايرىلادى. ولار قازاق دالاسىن وزدەرى قويعان، سوزدەرىن سويلەيتىن جەمقور شەنەۋنىكتەر ارقىلى باسقارىپ وتىر. ەلىمىز العاش تاۋەلسىز ەل بولىپ، الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندە شاشىلىپ جۇرگەن قازاقتارعا ايقارا ەسىك اشقاننان كەيىن ورالمانداردىڭ العاشقى لەگى كەلە باستاعاندا سىرتقى كۇشتەر ويلادى: «جاڭا ورتاعا ءسىڭىپ كەتە المايدى» دەپ. الايدا ولاي بولمادى. ورالماندار ءسىڭىسىپ، كيەلى قازاق ەلىنىڭ تولىققاندى ازاماتى بولىپ كەتتى.

كەزىندە ەۆرەيلەردى گۋمانيتارلىق سالاعا وقىتپاۋ تۋرالى جاسىرىن زاڭ بولعان. بۇل ەۆرەي جۇرتىنىڭ وكىلدەرىن بيلىككە ارالاستىرماۋ ماقساتىندا قابىلدانعان شارا بولاتىن. وسىنىڭ سالدارىنان ولاردىڭ ءبارى تەحنيكالىق سالادا ءبىلىم الدى. الايدا تۇبىندە تەحنيكانىڭ زامانى تۋىپ، الەمدى تۇگەلىمەن دەۋگە دە بولادى، ەۆرەيلەر باسىپ الدى. ءبىر عانا مىسال ايتا كەتەيىن، قازاقتى قىناداي قىرعان گولوشەكين دەگەن جاۋىز وسى زاڭعا ىلىگىپ، وقۋدان شىعىپ قالعان ادام بولعان. كەيىن بۇل وقشاۋلاۋ ساياساتى وزگەرگەننەن كەيىن ەۆرەيلەرگە وتە ۇلكەن قولداۋ جاسالا باستادى. الدى بيلىككە كەلدى. اقىرى سول گولوشەكين قازاقتىڭ تۇبىنە جەتە جازداعان جوق پا؟

بۇل ساياسات ءالى دە ءجۇرىپ جاتىر. قازاق سەكىلدى ۇلانعايىر بايلىققا كوز الارتاتىن مۇددەلى كۇشتەر، قالاي بولعان كۇندە دە، ەلىمىزگە سىرتتان كەلەتىن قاينار كوزدەردى ءبىرجولاتا جاۋىپ تاستاۋعا كۇش سالىپ جاتىر.

- ياپىراي-ءا!

- ءبىز العاش تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ 1992 جىلى قاڭتاردىڭ ونى كۇنى الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندە جۇرگەن قازاقتارعا ارنايى ۇندەۋ جاريالادى. ول ۇندەۋ «قايت قازاق، قاراشاڭىراعىڭا» دەپ اتالدى. وسىدان كەيىن ۇلى كوش باستالدى. بۇل قازاقتىڭ جاپپاي رۋحاني ويانۋىنا الىپ كەلدى.

ول كەزدە كەڭەستىك قۇرساۋ قىسىپ تۇرسا دا، ۇلتشىل دەمەي-اق قويالىق، حالىقشىل تۇلعالار دا كوپ ەدى. ولار جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تۇرمىسىنىڭ تومەندىگىنە، جالاقىنىڭ جوقتىعىنا قاراماستان كوشى-قون ساياساتىن ءبىر كىسىدەي جۇرگىزە ءبىلدى. ەلباسىنىڭ ءوزىنىڭ ارنايى تاپسىرماسىمەن سول كەزدەگى اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى بالتاش تۇرسىنباەۆ دەيتىن ازامات كۇللى اۋىل شارۋاشىلىعىنا دەپ بولىنگەن قارجىنىڭ ءبارىن شەتتەگى قازاقتى كوشىرىپ اكەلۋگە اۋدارىپ جىبەردى. ەلدەگى كۇللى جۇك كوتەرە الاتىن اۋىر تەحنيكالاردىڭ بارلىعى قازاقتاردى كوشىرىپ الۋ ءۇشىن موڭعولياعا قاراي جول تارتتى. ايىنا 3 مىڭ ءۇش ءجۇز كاماز قىزمەت ەتىپ، كۇنىنە تاعى 4 ۇشاق جەتى رەت بارىپ-كەلىپ تۇردى.

كوشى-قوننىڭ باسىندا وتىرعان عازيز ەسمۇحانوۆ دەيتىن ازاماتتىڭ ءوزى اۋىل-اۋىلداردى ارالاپ ءجۇرىپ ورالمانداردىڭ جايىن باقىلاپ وتىردى. كوشى-قون سالاسىن رەتتەۋگە جانى قازاق، ۇلتشىل ازاماتتار عانا تارتىلدى. وسىنىڭ ءبارى قازاقتىڭ دارحان دالاسىنان ۇلكەن ۇلەس كۇتكەن شەتەلدىك الپاۋىتتار مەن مۇددەلى توپتارعا ۇلكەن سوققى بولىپ ءتيدى. كەيىن ولار ەبىن تاۋىپ بۇل ءۇردىستى توقتاتىپ وسى سالاعا جەمقور، كوشى-قونعا جانى قاس ادامداردى تىقپالاي  باستادى.

التىنشاش جاعانوۆا، جازىبەك ابديەۆ سىندى باسشىلار كەلگەن سوڭ بۇل سالا مۇلدەم توقىراۋعا ۇشىرادى. كوشى-قون كوميتەتىن التىنشاش جاعانوۆا باسقارىپ تۇرعان تۇستا مىناداي زاڭ پايدا بولدى: ورالماندارعا قازاقستانعا كوشىپ كەلمەي-اق، «كوشىپ كەلەمىز» دەگەن كەپىلدەمە حات ارقىلى كۆوتا بەرە بەرەتىن ەرەجە ەنگىزىلدى. وسىنى پايدالانىپ ەبىن تاپقاندار پاپكا-پاپكا جالعان قۇجات اكەلىپ كورسەتىپ، ميلليونداعان قارجىنى ارقالاپ كەتە بەرەتىن جاعدايعا جەتتى. «ورالماندار جەمقور، كوشى-قوننىڭ اقشاسىن جامقىرىپ جاتىر» دەگەن اڭگىمەلەر وسى كەزدەن باستاپ ايتىلا باستادى. شىن مانىندە جالعان قۇجات جاساۋ ارقىلى كوشى-قوننىڭ باسىندا وتىرعاندار وزدەرى جىمقىرىپ وتىردى. ورالماندار اقشا العان جوق، كەرىسىنشە بەلگىلى ءبىر توپ مەملەكەت قازانىنداعى قارجىنىڭ  جەتپىس-سەكسەن پايىزىن وزدەرى الىپ، قالعانىن شىعارىپ بەرىپ وتىردى. بۇل قارجىلار بيلىكتىڭ ەڭ جوعارى دەڭگەيىنە دەيىن بارىپ جاتتى. بۇل تۋرالى كەزىندە ايتتىق تا. بىراق ەشكىم قۇلاعىنا قىستىرعان جوق. كوشى-قون وسىنداي ساياساتپەن توقتاتىلدى. ول كەيبىر مۇددەلى توپتاردىڭ ىڭعايىن قاراي جۇمىس ىستەيتىن شەنەۋنىكتەر ارقىلى جۇزەگە استى.

- بۇگىندە كوشى-قون ماسەلەسى عانا ەمەس تىركەۋ جايى دا قيىنداپ تۇر. حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ جونىندەگى مينيسترلىكتىڭ جانىنداعى ارنايى كوميتەت تاراتىلىپ، اتالمىش سالانى ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ تاراپىنا بەرگەن سوڭ جاعداي تىپتەن ۋشىعىپ كەتتى. بۇل تۋرالى نە ايتاسىز؟

- ءيا، راسىندا كوشى-قونعا بولىنەتىن قارجى عانا ەمەس، زاڭدىق نورمالارعا دا وزگەرىس ەنگىزىلىپ جاتىر. پارلامەنت تورىندە  تىركەۋ تۋرالى ەرەجەگە ورالماندار سول ەلدىڭ ازاماتتىعىنان شىعىپ كەلسىن دەگەن قوسىمشا ەنگىزىلدى. بۇل وتە ۇلكەن كەدەرگى بولىپ وتىر. ەكىنشىدەن كوشىپ كەلەتىن ورالماننىڭ قازاق ەكەنىن دالەلدەۋى ءتيىس. ياعني قۇجاتىندا قازاق دەپ جازىلىپ تۇرۋى كەرەك دەيدى. ال كوشىپ كەلىپ جاتقان قازاقتاردىڭ قۇجاتىندا ونداي جوق. ەشقانداي مەملەكەت كوشىپ جاتقان قازاققا «قازاق» دەپ جازىپ بەرمەيدى. مۇنى شەنەۋنىكتەر جاقسى بىلەدى. سويتە تۇرا، سونداي زاڭ قابىلداپ الدى. وسىنداي اكىمشىلىك كەدەرگىلەردىڭ سالدارىنان كوشىپ كەلگەن قازاقتار تىركەلە الماي ساندالىپ ءجۇر. نە ءارى جوق، نە بەرى جوق. اقىرى ەبىن تاۋىپ تىركەلە باستاعان سياقتى ەدى، تاعى ءبىر كەدەرگى شىقتى. 2000 جىلى قابىلدانعان ءىىم-ءنىڭ قاۋلىسى بار ەكەن. 15 شارشى مەتر اۋماققا ءبىر ادامنان ارتىق ادام تىركەۋگە بولمايدى دەگەن. ەندى وسى زاڭدى نەگىزگە الىپ جاتىر. مىسالى مەنىڭ ءۇيىم 65 شارشى مەتر عانا. زاڭ بويىنشا بەس-التى ادامنان ارتىق ادام تىركەي المايدى ەكەنمىن. ولاردىڭ ارتىعىن كۇشپەن شىعارىپ جاتىر. بۇل دا قازاقتىڭ كەلۋىن شەكتەۋدىڭ قيتۇرقى امالى سەكىلدى كورىنەدى دە تۇرادى.

- توقىراپ تۇرعان كوشى-قون سالاسىن قايتا دامىتۋ ءۇشىن قانداي قادامدار جاساۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟

- بۇگىندە كوشى-قوڭعا وسى سالانىڭ تەتىكتەرىن بىلمەيتىن ادامدار وتىر. سولاردى ازايتۋ كەرەك. سوسىن تىركەۋ ماسەلەسىن رەتكە كەلتىرۋ كەرەك. كەزىندە ەلىمىزگە تىڭ يگەرۋ كەزىندە ميلليونداعان وزگە ۇلتتار كەلدى. بىراق سولاردىڭ قايسىسىنان قۇجات سۇرادىق. ۇكىمەتتىڭ اقشاسىنا اۋىلىن تۇرعىزىپ، الدىنا مالىن سالىپ بەردىك ەمەس پە؟ سوناۋ الپىسىنشى جىلدارى قىتايدان 200 مىڭ قازاق كوشىرىپ اكەلدىك. ولاردان سول كەزدە ەشكىم دە بۇگىنگىدەي بىتپەيتىن قۇجات سۇراعان جوق.

سۇحباتتاسقان - بۇركىت نۇراسىل

«حالىق ءسوزى» گازەتى