ەرلان قارين. قىرعىز-وزبەك شەكاراسىنداعى قاقتىعىسقا قازاق قۋانباسا كەرەك
ەستەرىڭىزدە بولسا، 5-قاڭتاردا قىرعىز-وزبەك شەكاراسىندا قاقتىعىس ورىن الدى. شەت ايماقتى مەكەندەپ وتىرعان بەس ءجۇز وزبەكستاندىق تۇرعىن باتكەن شەكاراشىلارىنا تاپ بەرگەن. ەلەكتر جەلىلەرىن جۇرگىزۋدەگى ورىنسىز ارەكەتتەرى ءۇشىن دەگەن جەلەۋمەن وزبەكتەر قىرعىستاننىڭ وتىز ازاماتىن تۇتقىنعا العان.
وسى ماسەلەگە بايلانىستى ساياساتتانۋشى ەرلان قاريننىڭ پىكىرىن بىلگەن ەدىك.
ەرلان كارين، ساياسي ساراپشى:
قىرعىز-وزبەك شەكاراسىنداعى قاقتىعىسقا قازاق قۋانباسا كەرەك
جاڭا جىلدىڭ العاشقى كۇندەرى قىرعىز-وزبەك شەكاراسىندا بولعان قاقتىعىس سوڭعى 3-4 جىلدان بەرى ەكى ەلدىڭ شەكارا بەكەتىندەگى جاعدايلاردىڭ شيەلەنىسىپ تۇرعانىنىڭ تاعى ءبىر كورىنىسى. ءتىپتى وتكەن جىلعى مامىر ايىندا ءبىر-بىرىنە اشىق تۇردە وق اتىساتىن جاعدايعا جەتىپ، ەكى جاقتان دا ادام شىعىنى بولدى. جالپى، قىرعىز-وزبەك اراسىنداعى مۇنداي تەكەتىرەسكە ەكى ەل اراسىنداعى شەكارانى انىقتاۋ جونىندەگى كەلىسسوزدىڭ 20 جىل بويىنا تۇبەگەيلى كەلىسىلمەۋى سەبەپ بولۋدا . قىرعىز بەن وزبەك شەكاراسىنىڭ جالپى ۇزىندىعى - 1378 شاقىرىم. ەندى ەكى ەل 315 شاقىرىمدى نەمەسە 58 ۋچاستوكتى ءبولىسۋى كەرەك. مىنە، وسى بولىك - ەڭ كۇردەلى بولىك. وزبەكتىڭ ويى - سوح القابىن «تۋعان جەرىنە» قايتارۋ، قىرعىزدار بولسا، القاپقا ەتنيكالىق تازارتۋ جۇرگىزۋ. ويتكەنى، سوح القابىندا وزبەكتىڭ 4 انكلاۆى بار.
ەستەرىڭىزدە بولسا، 5-قاڭتاردا قىرعىز-وزبەك شەكاراسىندا قاقتىعىس ورىن الدى. شەت ايماقتى مەكەندەپ وتىرعان بەس ءجۇز وزبەكستاندىق تۇرعىن باتكەن شەكاراشىلارىنا تاپ بەرگەن. ەلەكتر جەلىلەرىن جۇرگىزۋدەگى ورىنسىز ارەكەتتەرى ءۇشىن دەگەن جەلەۋمەن وزبەكتەر قىرعىستاننىڭ وتىز ازاماتىن تۇتقىنعا العان.
وسى ماسەلەگە بايلانىستى ساياساتتانۋشى ەرلان قاريننىڭ پىكىرىن بىلگەن ەدىك.
ەرلان كارين، ساياسي ساراپشى:
قىرعىز-وزبەك شەكاراسىنداعى قاقتىعىسقا قازاق قۋانباسا كەرەك
جاڭا جىلدىڭ العاشقى كۇندەرى قىرعىز-وزبەك شەكاراسىندا بولعان قاقتىعىس سوڭعى 3-4 جىلدان بەرى ەكى ەلدىڭ شەكارا بەكەتىندەگى جاعدايلاردىڭ شيەلەنىسىپ تۇرعانىنىڭ تاعى ءبىر كورىنىسى. ءتىپتى وتكەن جىلعى مامىر ايىندا ءبىر-بىرىنە اشىق تۇردە وق اتىساتىن جاعدايعا جەتىپ، ەكى جاقتان دا ادام شىعىنى بولدى. جالپى، قىرعىز-وزبەك اراسىنداعى مۇنداي تەكەتىرەسكە ەكى ەل اراسىنداعى شەكارانى انىقتاۋ جونىندەگى كەلىسسوزدىڭ 20 جىل بويىنا تۇبەگەيلى كەلىسىلمەۋى سەبەپ بولۋدا . قىرعىز بەن وزبەك شەكاراسىنىڭ جالپى ۇزىندىعى - 1378 شاقىرىم. ەندى ەكى ەل 315 شاقىرىمدى نەمەسە 58 ۋچاستوكتى ءبولىسۋى كەرەك. مىنە، وسى بولىك - ەڭ كۇردەلى بولىك. وزبەكتىڭ ويى - سوح القابىن «تۋعان جەرىنە» قايتارۋ، قىرعىزدار بولسا، القاپقا ەتنيكالىق تازارتۋ جۇرگىزۋ. ويتكەنى، سوح القابىندا وزبەكتىڭ 4 انكلاۆى بار.
ايماقتاعى احۋال اسا كۇردەلى: بۇل جولدا ەسىرتكى تاسىمالى كۇشەيگەن، ەكستەرميستىك توپتار دا سايران سالىپ ءجۇر، سوندىقتان شەكارا قاۋىپسىزدىگىن بارىنشا قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. وكىنىشتىسى، سونى ەكى جاقتا ەسكەرەر ەمەس. ونىڭ ۇستىنە جۋىردا امەريكاندىقتار اۋعانستاننان كەتەدى. تاياۋدا «حالىقارالىق داعدارىس توبى» (ICG) ورتا ازيانى 2013 جىلعى 10 قاقتىعىس ورتالىعىنىڭ ءبىرى رەتىندە اتادى. بۇل، ارينە، الاڭداتاتىن جاعداي. قىسقاسى، ورتالىق ازيا «ساياسي تۋربۋلەنتتى » ايماققا كىرگەن سياقتى، شەكارا ماسەلەسى سونىڭ ءبىر مىسالى عانا. شىندىعىندا، ورتالىق ازيا ايماعى ءوزىنىڭ دامۋ بەتالىسى بويىنشا الداعى 10 جىلدا ۇلكەن ءبىر كۇردەلى كەزەڭگە اياق باسىپ كەلە جاتىر. ونىڭ ۇلكەن ءبىر سەبەبى، قالاي بولعاندا دا ساياسي ەلتيالاردىڭ بيلىك اۋىسى پروتسەسى ورىن الاتىنى ءسوزسىز. سوندىقتان 2013 جىلى ورتا ازيا ايماعى بويىنشا قاقتىعىس جىلى بولادى دەگەن بولجامعا اسا ساقتىقپەن قاراعان ءجون. ويتكەنى شەشىلمگەن ماسەلەلەردىڭ كوپتىگىنە بايلانىستى ونىڭ بولۋى دا ىقتيمال. دەگەنمەن ءبىز ونىڭ بولماۋىنا جۇمىس جاساۋ كەرەكپىز.
ونىڭ ءبىر مىسالى، بۇگىنگى قىرعىزستان مەن تاجىكستان، قىرعىزستان مەن وزبەكستان اراسىنداعى شەكارالىق كيكىلجىڭ. قازىرگى تاڭدا اتالعان ەكى ەل اراسىندا ورتاق ءبىر قۇقىقتىق جۇيە بولماي وتىر. سەبەبى قىرعىز ەلى شەكارا بولىسۋدە وتكەن عاسىردىڭ 50-جىلدارداعى اكىمشىلىك بولىنىسكە سۇيەنسە، وزبەك جۇرتى 20- 30-جىلدارداعى جەر ءبولىنىسىن نەگىزگە الادى. شىن مانىسىندە مۇنىڭ بارىنە وتكەن عاسىرداعى وتارشىلدىق جۇيەنىڭ سانالى تۇردە ارنايى جاساعان قيتۇرقىلىقتارى «كىنالى». كەڭەس وداعى كەزىندە ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردىڭ شەكارا ءبولىنسىن ەكونوميكالىق-شارۋاشالىق ماقساتتار ءۇشىن دەگەن جەلەۋمەن ءبىر ەلدىڭ تەرريتورياسىن ەكىنشى ەلگە «سىيلاي» سالۋ تۇككە تۇرمايتىن ەدى...
سوڭعى كەزدەرى ورتا ازياداعى گەوساياسي بولىنۋشىلىك كۇشەيىپ بارادى. ايتالىق، تاجىكستان مەن قىرعىزستان رەسەيدىڭ ساياسي-اسكەري ىقپالىنا كىرىپ بارا جاتسا، وزبەكستان اقش-تىڭ ىقپالىنا ارقا سۇيەۋدى ءجون كورەدى. جۋىردا عانا رەسەي تاراپى قىرعىزستان مەن تاجىكستانعا 1 ميلليارد دوللارلىق اسكەري كومەك كورسەتەدى دەگەن اقپاراتتى قۇلاعىمىز شالىپ قالدى. ياعني، ورتا ازياداعى مەملەكەتتەردىڭ ارقايسىسى وزدەرىنىڭ ارتىندا تۇرعان الىپ مەملەكەتتەردىڭ كۇشىنە سەنگەندەي ىمىراعا كەلمەيتىن پوزيتسيا تانىتۋدا. نەگىزى، ءبىز، ءبىر ايماقتا ورنالاسقانبىز. وكىنىشتىسى، ورتاق قاۋىپ-قاتەر بولسا دا 20 جىلدا باسى قوسىلماعان بەس مەملەكەت ەندى، مىنە، ءتۇرلى گەوساياسي لاگەرلەرگە كىرىپ، تاعى ءبىر بولىنىسكە ۇشىراپ جاتىر.
اسىلى ورتا ازيا مەملەكەتتەرى ايماقتىق جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنە وتىرىپ، ءوزارا بىرلەستىكتى نىعايتۋعا ءتيىس. ارينە، بۇل قازىرگى جاعدايدا مۇمكىن بولماي تۇر. العىشارتتار جوق. بىراق تۇبىندە بۇل ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشپەسەك، بولاشاقتا مەملەكەتارالىق اشىق قاقتىعىستار تۋىلۋى مۇمكىن. قۇدايعا شۇكىر، قازاق ەلى بارلىق كورشىلەرىمەن شەكارانى انىقتاۋدا تاباندى، ءبىرىزدى ساياسات جۇرگىزىپ كەلە جاتىر. دەگەنمەن، شەكاراداعى جاعداي ەكى مەملەكەتكە بايلانىستى بولعاندىقتان ءبىر جاقتى تۇراقتى دەي المايمىز.
ءبىر قىزىعى، ەلىمىزدەگى گازەتتەر مەن باسقادا اقپارات كوزدەرى كورشى مەملەكەتتەردىڭ ورتاسىندا بولىپ جاتقان ماسەلەلەردى جارىسا جازدى. شىن مانىسىندە اتالعان ەلدەر اۋعانستان ەمەس، بالقان ەمەس، ءوزىمىزدىڭ تۋىس حالىقتار ەدى عوي... سوندىقتان قازاق ولاردىڭ قازىرگى جايىنا قۋانباسا كەرەك. ءبىزدىڭ ەڭ باستى كەمشىلىگىمىز - ورتا ازياداعى ءار مەملەكەتتە ءوز الدىمىزعا كەرەمەت مەملەكەت بولامىز دەگەن وزىمشىلدىك يدەيا باسىم. ال شىن مانىندە ءبىز ءوز الدىمىزعا كەرەمەتتەي مەملەكەت بولا المايمىز. ويتكەنى ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز - رەسەيمەن، قىتايمەن، امەريكامەن ەمەس، ەڭ الدىمەن وزبەك، قىرعىز، تاجىك، تۇركپەنمەن بايلانىستى.
سوندىقتان ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ ىنتىماقتاسىعىعن كۇشەيتۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە. مىسالى، وسى جولعى قىرعىز-وزبەك شەكاراسىنداعى قاقتىعىسقا بايلانىستى اتالعان ەلدەر مەن كورشى باۋىرلاس ەلدەردىڭ زيالى قاۋىمى باس قوسىپ، «اعايىن ەكەنىمىزدى ۇمىتپايىق، شەشىلمەيتىن ماسەلە جوق» دەيتىن ۇستانىمعا توقتاۋىمىز كەرەك-ءتى. جالپى، تۋىسقان ەلدەر اراسىندا مادەني-رۋحاني بايلانىس ءۇزىلىپ بارا جاتقان سياقتى. وسى بەتىمىزبەن كەتە بەرسەك، 10 جىلدان كەيىنگى كەلەر ۇرپاق بىر-بىرىنە جات كوزقاراستا بولارى انىق. سوندىقتان ورتالىق ازيالىق تاريحي تانىمدى قالىپتاستىرۋدى دا ۇمىت قالدىرماۋ كەرەكپىز. ويتەتىنى، ءبىز كوبىندە «ەۋارزيالىق فورۋم»، ت.ب. جيىن-تويلارعا اۋەس بولامىز دا «ورتا ازيالىق پىكىرلەسۋ» نازاردان تىس قالىپ جاتادى.
«Abai.kz»
