داۋرەن قۋات. قاراشاي دەگەن ەلىم بار (جالعاسى)
1-سۋرەت - ۇلتتىق كيىمدەگى قاراشايلار (تاريحي سۋرەت)
2-سۋرەت - ۇلتتىق كيىمدەگى قاراشاي بالالارى
3-سۋرە - قاراشاي-مالقار جازۋشىسى، ماحمۇت قاشقاري اتىنداعى سىيلىقتىڭ ساحيبى، جازۋشى ءمۇتالىپ بەكپپاەۆ. جازۋشىنىڭ بالالىق شاعى جامبىل وبلىسىندا وتكەن
4- سۋرەت - سولدان وڭعا قاراي: ءادىلحان، اقىن، ءمۇتالىپ، ءسالىم باستاعان باۋىرلارمەن بىرگە وتىرىپ قاراشايدىڭ كەڭ مول داستارحاننان ءدام تاتتىق.
5- سۋرەت -ۋفۋك ءتۇزمان. تۇركىستاندا وقىعان. حاسان ورالتايدىڭ «ەلىمايلاپ وتكەن ءومىر» كىتابىن قازاق ورتاسىنا العاش جەتكىزگەن تۇركشىل ازامات
6-سۋرەت - تۇركيا استاناسى - انكارا قالاسىنىڭ ەسكى بولىگىندەگى تۇرعىن ۇيلەر
7-سۋرەت - سيرياداعى سوعىس
جاقىپ ومەرۇلى باسقاراتىن ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ شاقىرۋىمەن تۇركيادا بولعانىمىزدى، تۇركيا استاناسى انكارادا تۇركسوي حالىقارالىق ۇيىمى وتكىزگەن «لەۆ گۋميلەۆ جانە ونىڭ تۇركولوگيالىق عىلىمي مۇراسى» اتتى حالىقارالىق كونفەرەنتسياعا قاتىسقانىمىز تۋرالى وسىدان بىرەر كۇن بۇرىن بايان ەتكەن بولاتىنبىز (http://old.abai.kz/content/deuren-kuat-t-rki-eleminin-deuiri-bastaldy-basy). ەندى ۇعىپ بىلگەنىمىزدى، كوڭىلگە تۇيگەنىمىزدى ارىقاراي تاعىدا اڭگىمە ەتىپ كورەيىك.
«نۇرسۇلتان اعا»، «نۇرسۇلتان اعا»
1-سۋرەت - ۇلتتىق كيىمدەگى قاراشايلار (تاريحي سۋرەت)
2-سۋرەت - ۇلتتىق كيىمدەگى قاراشاي بالالارى
3-سۋرە - قاراشاي-مالقار جازۋشىسى، ماحمۇت قاشقاري اتىنداعى سىيلىقتىڭ ساحيبى، جازۋشى ءمۇتالىپ بەكپپاەۆ. جازۋشىنىڭ بالالىق شاعى جامبىل وبلىسىندا وتكەن
4- سۋرەت - سولدان وڭعا قاراي: ءادىلحان، اقىن، ءمۇتالىپ، ءسالىم باستاعان باۋىرلارمەن بىرگە وتىرىپ قاراشايدىڭ كەڭ مول داستارحاننان ءدام تاتتىق.
5- سۋرەت -ۋفۋك ءتۇزمان. تۇركىستاندا وقىعان. حاسان ورالتايدىڭ «ەلىمايلاپ وتكەن ءومىر» كىتابىن قازاق ورتاسىنا العاش جەتكىزگەن تۇركشىل ازامات
6-سۋرەت - تۇركيا استاناسى - انكارا قالاسىنىڭ ەسكى بولىگىندەگى تۇرعىن ۇيلەر
7-سۋرەت - سيرياداعى سوعىس
جاقىپ ومەرۇلى باسقاراتىن ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ شاقىرۋىمەن تۇركيادا بولعانىمىزدى، تۇركيا استاناسى انكارادا تۇركسوي حالىقارالىق ۇيىمى وتكىزگەن «لەۆ گۋميلەۆ جانە ونىڭ تۇركولوگيالىق عىلىمي مۇراسى» اتتى حالىقارالىق كونفەرەنتسياعا قاتىسقانىمىز تۋرالى وسىدان بىرەر كۇن بۇرىن بايان ەتكەن بولاتىنبىز (http://old.abai.kz/content/deuren-kuat-t-rki-eleminin-deuiri-bastaldy-basy). ەندى ۇعىپ بىلگەنىمىزدى، كوڭىلگە تۇيگەنىمىزدى ارىقاراي تاعىدا اڭگىمە ەتىپ كورەيىك.
«نۇرسۇلتان اعا»، «نۇرسۇلتان اعا»
انكاراداعى ەڭسەلى بيىك ۇيلەردى كورىپ الماتى مەن استانانى ارالاپ جۇرگەندەي بولدىم. ويتكەنى بىزدەگى تۇرعىنجايلاردىڭ دەنى تۇرىك باۋىرلاردىڭ قولىنان وتكەن. باسقا-باسقا، تۇرىكتەر قۇرىلىس سالاسىن ابدەن-اق مەڭگەرىپ العان سياقتى. باسباقان تايىپ ەردوعان «جاسى» ەلۋگە جەتكەن كوپقاباتتى ۇيلەردى بۇزعىزىپ، ورنىنا جاڭاسىن سالدىرىپ جاتىر ەكەن. تۇرىكتەر بۇنى ماعان ماقتانىشپەن ايتتى. سىرتتا جۇرگەن ادام ءوز ەلىنەن دە جەتىستىك تاۋىپ سويلەۋگە شەبەر عوي، مەن دە بىزدەگى ەسكى ۇيلەردىڭ «سنوسكىگە» كەتىپ باستاعانىن ءبىلدىردىم. «سونىڭ ءبارىنىڭ باستاماشىسى نۇرسۇلتان اعا شىعار» دەيدى تۇرىكتەر. تۇرىك اعايىن قازاق باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتى كەمال اتاتۇرىكپەن تەڭ كورەدى (بۇل جەردە بارلىق تۇرىكتىڭ بايلامى وسى ەكەن دەپ پىكىر تۇيۋگە بولا قويماس، بىراق مەنىڭ قاسىمداعى قارداشتاردىڭ سوزىنە قاراعاندا سولاي). «نۇرسۇلتان اعا»، «نۇرسۇلتان اعا» دەسەدى ولار. مەنىڭ تۇركىشىل تۇرىك اعايىندارىمنىڭ نازارباەۆتى جاقسى كورەتىن سەبەبىن ىلگەرىدەگى ماقالامىزدا ەپتەپ اڭعارتقانداي بولعانبىز: قازىرگى تۇركيانى ءدىني اعىمدار جايلاعان، ءدىني اعىمدار وكىمەت تاراپىنان دا بارىنشا قولداۋعا يە. ولار الەمنىڭ قاي تۇكپىرىنە بارىپ ءدىني ۋاعىز جۇرگىزسە دە، مەكتەپ اشسا دا قارجىدان قينالمايدى. قاراجاتتى باسباقان ساۋد اراب ەلىنەن الىپ بەرە بەرەدى. «تۇركيا سىرتقى قارىزدى قايتارۋدى باستاعانىمەن ساۋد ارابيانىڭ الدىنداعى بورىشقا بەلشەسىنەن باتۋدا. كيىم-كەشەك نارىعىن قىتاي جاۋلاپ الدى. تۇرىكتەر ءونىم شىعارۋدان قالدى»، - دەيدى مەنىڭ جولباسشىم ۋفۋك تۋزمان.
تۇرىك جەرىندە مۇنايدىڭ مول قورى دا بار كورىنەدى. الايدا تۇرىكتەر ول قازىنانى يگەرۋگە اسىقپايدى. سەبەبى ەۋروپامەن مۇنايدى كەيىنىرەك يگەرۋ تۋرالى كەلىسىم جاسالعان. «باتىس ءباتۋا بەرمەسە، ەگىن ەگۋدەن دە قالارمىز ءتۇبى. ەگىن جەردىڭ استىنداعى مينەرالدى جەردىڭ بەتىنە تارتادى ەكەن عوي. ەگىنىمىز كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى «مۇنايدى سورا باستاسا»، ەۋورپا بىزگە ەگىندى ەكتىرمەيدى»، - دەيدى ۋفۋك.
تۇركيا - پرەمەر-ءمينيستردىڭ باسقارۋىنداعى ەل. پرەمەردى «باسباقان» اتايدى. قازىرگى باسباقان تايىپ ەردوعان ەلدە پرەزيدەنتتىك بيلىك ينستيتۋتىن قالىپتاستىرعىسى كەلەدى. ءسويتىپ الداعى جىلدارى سايلاۋعا تۇسپەكشى. ەردوعاننىڭ ەرتەرەك اركەتكە كوشۋىنە وراي وپپوزيتسيا دا قيمىلعا كىرىسكەنگە ۇقسايدى. كوشە تولعان ەرەۋىل. پوليتسيامەن قاقتىعىس. ەردوعان بولسا پوليتسياعا ەرىكتى بەرىپ قويعان. پارمەنىن پارلامەنت ارقىلى زاڭداستىرىپ العان ەردوعاننىڭ پوليتسياسى كۇش جۇمساۋعا، قاجەت جەرىندە قارۋ قولدانۋعا دايىن. تۇرىك تەلەارانالارى پوليتسيانىڭ حالىققا وق اتقانىن دا ءبىز بارعان ەكى ءۇش كۇندىكتە كورسەتىپ قالدى. مىنە، وسىنداي ءحالدى باستان كەشىپ جاتقان تۇركىشىل تۇرىكتەر نازارباەۆتى تۇركى الەمىنىڭ كوشباسشىسى، اقساقالى، ەلىنە جاقسى قارايتىن بەيبىت ادام دەپ بىلەدى. بايقاۋىمشا تۇرىكتەر نۇرسۇلتان اعانىڭ ارتىندا قالىڭ قازاقتىڭ تۇرعانىن دا ۇلكەن ەسەپكە الاتىن سەكىلدى. نەگە؟ ويتكەنى تۇركى الەمىندە تۇركيا جالعىز ەمەس. تۇركيا بويىنداعى ءوز قۋاتىن جاقسى سەزىنەدى، قازاقتىڭ دا قۋاتىن قاپىسىز اڭعارادى. الدىڭعى جازۋىمىزدا ءازىربايجان جازۋشىسى ەجدەر ول «ءبىز ەلۋ ميلليونبىز!» دەپ كەۋدەسىن كوتەرگەنىمەن يرانعا ءسىڭىپ كەتكەن 40-45 ميلليون ءازىربايجاندى ەندى ءازىربايجان جاساۋ دا، قاپقازعا ورالتۋ دا مۇمكىن ەمەس. ال، باكۋدەگى ءازىربايجاندار ءتىلىنىڭ ۇقساستىعىنا قاراي تۇرىكتەردىڭ باۋىرىنا كىرە تۇسۋدە. ەندەشە الداعى زامانداردا تۇرىك ءتىلى ءازىربايجان ءتىلىن «جۇتىپ» قويسا، وعان تاڭقالمايمىز. وزبەك وزىمەن ءوزى وتىر. تۇركى ءتىلىنىڭ قىپشاق توبىنا كىرەتىن ەلدەر قازاق ءتىلىنىڭ اياسىنا بىرىگۋى مۇمكىن. دەمەك، تۇركىلەر اراسىندا ەكى ءتىل، ەكى ەل: قازاق پەن تۇرىك جەتەكشىلىك تىزگىنىن ۇستايدى. ارينە، بۇل بولجام. مەنىڭ بولجامىم عانا ەمەس، تۇركىلەردىڭ بۇگىنى مەن ەرتەڭىنە سەرگەك قارايتىن ازاماتتاردىڭ ورتاق كوزقاراسى.
ءبىز، ارينە، قازاقستاننىڭ ىشكى احۋالى، ءسوز بوستاندىعى، الەۋمەتتىك جاعدايى جونىندە باتىسقا بارىپ بايانداما جاساپ قايتاتىنداردىڭ قاتارىنان ەمەسپىز. تۇركياعا بارۋىمىزدىڭ سەبەبى دە مۇلدە باسقا. سوندىقتان قازاقستان جونىندە، قازاق پرەزيدەنتى نازارباەۆ تۋراسىندا ماقتاۋ ماراپات ايتىپ، اقجارىلىپ سويلەگەن اعايىننىڭ اۋزىنا قاراپ قويىپ قانا وتىردىق. ادەپ سولاي. ونىڭ ۇستىنە ءوز ەلىڭدەگى ادامي قۇندىلىقتى، گۋمانيزمدى، ۇلت پەن ۇلىس وكىلدەرىنە دەگەن قۇرمەتتى باعالاۋدىڭ قيسىنى دا وسىندايدا تۋىپ جاتادى.
«نۇرسۇلتان اعا بارشا تۇركى بالاسىنا قامقور عوي»، - دەيدى تۇرىك باۋىرلارىم. «جالپى قازاق سونداي. باۋىرمال، دارحان، كەڭ. قازاق قىتىمىر بولسا، قازاق ءوزىمشىل بولسا، جالعىز ادام نە ىستەي الادى؟ نۇرسۇلتان اعالارىڭىز دا قازاقتىڭ ءبىر بالاسى. سوندىقتان باسقاشا بولا المايدى»، - دەپ ءسال تۇسىنىك بەرۋىمە تۋرا كەلدى وسى ارادا. راسىندا، جابىققانعا جانى اشىمايتىن، مۇقتاجبەن مۇڭداس بولا قويمايتىن قازاق بالاسى كەم. الىستاعى قاراشايلاردىڭ باسىنداعى كەپتى ويلاعاندا ءبىزدىڭ دە سول جاناشىرلىق سەزىمىمىز لاپ بەردى.
قاراشاي دەگەن ەلىم بار
انكارانىڭ شىعىس جاق بەتىندە، قالادان 20-30 شاقىرىمداي جەردە، قاراشايلاردىڭ اۋىلى بار. اۋىل تۇرىكشە - ياعلىپىنار، قاراشاي تىلىندە - جاۋلى اتالادى. قاراشايلارمەن انكارانىڭ شەتىندەگى ءبىر ءدامحانادا ۇشىراستىم. تۇرىكتەرگە قاراعاندا كوزدەرى ءسال قىسىقتاۋ. قايسىبىرىنىكى دوڭگەلەك. سونداي رەڭ سيپاتتارىمەن دە، تىلدەرىمەن دە قاراشايدىڭ قازاعىما جاقىندىعىن بەك ۇققاندايمىن. اۋدارماشىسىز اڭقىلداپ سويلەسىپ وتىرمىز. ەسىمدەرى دە قازاققا كەلەدى: اقىن، ءادىلحان، ءسالىم. اقىن بۇرىن اكىمدىك قىزمەت اتقارىپتى. ءادىلحان ءتارجىماشى اقىن ەكەن. قاراشاي-مالقار تىلىنەن تۇرىك تىلىنە ولەڭدەر اۋدارىپ تانىلىپتى. ءسالىم - قۇرىلىسشى. ءسالىم يتەز. استاناداعى اق وردانىڭ جوباسىن سىزىپ، قۇرىلىسىن جۇرگىزگەن وسى ازامات بولىپ شىقتى. ءوزى تىم قاراپايىم. «قۇرىلىستىڭ باسى-قاسىندا بولدىق قوي»، - دەپ سىپايى عانا ءتىل قاتتى. ودان ءارىسىن مەن دە قازبالاپ سۇرامادىم. ويتكەنى بۇل جىگىتتەر اس ۇستىندە الدەنەگە الاڭداپ، اسىعىپ وتىرعانداي بولدى. جاۋلىعا بارعان كەزدە ءادىلحان، سالىمدەردىڭ الاڭ كوڭىلدەرىنىڭ سىرىنا جەتتىم.
ءسۇريا. تۇرىكتەر شام - سيريا ەلىن وسىلاي اتايدى. ءسۇريادا مىڭنان استام قاراشاي تۇرادى ەكەن. «ءبىزدىڭ قولىمىز جەتكەن ەسەپ بويىنشا، 1200 قاراشاي»، - دەپ ناقتىلاي ءتۇستى جولباسشىم ۋفۋك. سول ءسۇريادا باستالعان سۇرگىننەن قاراشايلاردى قالاي امان الىپ شىعامىز دەسىپ تۇركيانىڭ قاراشايلارى ءبىر قاراشا ۇيدە باس قوستى.
تۇركيا قاراشايلارى 2006 جىلى الىس-جاقىننان سۇراستىرا ءجۇرىپ قاراشايلاردىڭ جالپى سانى 400 مىڭ ەكەندىگىن انىقتاپتى. تۇركيادا 20 000 قاراشاي، اقش-تا 5500 قاراشاي، ت.ب. تۇرادى دەپ كەلەتىن مالىمەتتەرى جانە بار. قاراشايلار تۇركياعا 1886-1889 جىلدار ارالىعىندا اۋىپ بارعان. ودەسسا ارقىلى قارا تەڭىزدى كەشىپ وتكەن قاراشايلاردىڭ ءدىندى بەرىك ۇستانعان تاقۋالارى كەزىندە سۇرياعا ءوتىپ كەتكەن كورىنەدى.
- ءبىز ازبىز، - دەيدى تۇركيا قاراشايلارى قامىعىپ، - جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتۋ قاۋىپى ءتونىپ تۇر بىزگە. سوندىقتان ءبىرىمىزدى-ءبىرىمىز كوزىمىزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋىمىز كەرەك. مەكەن-تۇراعىنا كوزىمىز جەتىپ، بىلە تۇرا ءبىر قاراشاي بالاسىن جوعالتىپ الساق - و دۇنيەگە كۇناھار بولىپ اتتانامىز. ءىز-ءتۇسسىز جوعالعان ءبىر قاراشاي بالاسى ءۇشىن فانيگە بارعاندا جاۋاپ بەرەمىز.
قاپقازداعى قاراشاي-مالقارلاردىڭ نە قام-تىرلىك جاساپ جاتقاندىعىنان حابارسىزبىن، ال تۇركيا قاراشايلارى قور قۇرىپ، بارىن ورتاعا سالىپ سۇرياداعى قاراشايلاردى «ساتىپ» الۋدا. ءسۇريا ازاماتتارىنا شەتكە شىعاتىن تولقۇجات بەرە بەرمەيدى. سوندىقتان تۇركيا قاراشايلارى ءسۇريا قاراشايلارىن الدىمەن تولقۇجاتپەن قامتاماسىز ەتۋى كەرەك. ول ءۇشىن سۇرياداعى بەرەكەسى كەتكەن اكىمشىلىك ورىندارىنا استىرتىن پارە بەرەدى. ءسويتىپ قولدارىنا تولقۇجات ۇستاعان قاراشايلاردى بوسقىن رەتىندە تۇركياعا اكەلىپ قونىستاندىرماق. وسى كۇندەرى ءسۇريا مەن تۇركيانىڭ اراسىنداعى ھاتاي قالاسىندا بوسقىنداردىڭ الدى ورنالاسىپ تا ۇلگەرىپتى.
مەن قاتىسقان جيىندا سالىمدەر اقش-تاعى قاراشايلارمەن بايلانىسقا شىعاتىندىعىن، ولاردىڭ كۇيى جاقسى ەكەندىگىن ايتىپ وتىردى. وسىلايشا ولار ەلبەسىپ-سەلبەسىپ ءسۇريا سۇرگىنىنەن قانداستارىن قۇتقارىپ قالماق.
سىرتقا شىقتىق. شاعىن اۋىل اباجاداي قالانىڭ جارىعىنان جاسقانعانداي بۇيىعىپ شامىن تەگىس سوندىرگەن. الاشابىر بۇلتتاردىڭ اراسىندا جۇدەۋ اي ءجۇزىپ بارادى. قاراشايلار مەنى كەزەك-كەزەك قۇشاعىنا الىپ قوشتاسىپ جاتىر. «كەلىپ تۇر، وسىندا ءبىر ەلىڭ بار» دەيدى. قاراشايلار اۋىلدى «ەل» دەپتە ايتادى. «ءيا، - دەدىم مەن، - قارشاي دەگەن ەلىم بار!»
قاراشاي - قازاققا، قازاقتىڭ تىلىنە ەتەنە جاقىن تۇركىنىڭ ءبىر بۇتاعى. ونوموستيكالىق اتاۋلار، جەر-سۋ اتتارى، جان-جانۋار، قۇس اتاۋلارى، تۇرمىس جابدىقتارى قازاق تىلىندە قالاي اتالسا، قاراشاي تىلىندە دە سولاي اتالادى. مىسالى، ءبىز سياقتى ولار دا جۇلدىزدى -جۇلدىز، جولدى - جول، پىشاقتى - پىشاق، قىلىشتى - قىلىچ، قۇستى - قۇش دەسەدى.
قاراشايلار وزدەرىن «قارا قىپشاق»، قازاقتى «سارى قىپشاق» دەيدى. قاراشايلاردىڭ تۇسىندىرۋىنشە، قازاقتىڭ «سارى قىپشاق» اتالۋى دالادا، ويدا ءومىر سۇرەتىندىگىنە بايلانىستى ەكەن.
جاۋىلعا بارعانىمدا ءبىلدىم، مەنىڭ جولباسشىم - ۋفۋك مىرزا قاراشاي بولىپ شىقتى. تۇركىستاندا ءبىزدىڭ ايگىلى ايتىسكەرىمىز بەكارىس شويبەكوۆپەن بىرگە وقىپتى. «بەكارىستىڭ ۇيىنە تالاي بارعانىمىن، ءتىپتى ايتىسقانمىن»، - دەيدى. ۋفۋك قازاق ءتىل ادەبيەتىنىڭ مايتالماندارى - راحمانقۇل بەردىباي، مىرزاحمەت مەكەمتاس، الما قىراۋباەۆالاردىڭ ءدارىسىن تىڭداپ، ساباق الىپتى. قازاقشا اعىپ تۇر. ماقالداپ-ماتەلدەپ سويلەيدى. جارى قازاق قىزى ەكەن. نارىنقول جاقتان.
- قازاقستاننىڭ شەكاراسى اشىلعاندا وقۋعا باراتىن تالاپكەرلەردىڭ تىزىمىنە جازىلىپ، سىناق تاپسىرىپ قويعانىممەن كارتادان تۇركىستان قالاسىن تاپپاي دال بولعانىم بار، - دەيدى ۋفۋك. تۇركىستاندى باستاپقىدا كارتادان تابا الماعان ۋفۋكتىڭ تالابىنا اتا-اناسى دا قارسى شىعىپ: «قازاقستان دەگەن نە ەل؟ وندا بارعاندا نە تاباسىڭ؟ قازاقتىڭ ءتىلىن ۇيرەنىپ قايدا بارماقسىڭ؟» دەپ قارسى دا بولىپتى. بىراق العان بەتىنەن قايتپاعان ۋفۋك تۇركىستاندا وقىپ قازاق اراسىنان دوستار تابادى. قازاقتى ءوز ەلىندەي كورىپ كەتەدى. نازارباەۆتىڭ ءبىر رەتكى ساپارىندا ءتىپتى تىلماشتىق قىزمەت تە اتقارادى.
ۋفۋك ءتۇزماننىڭ ارعى تەگى دە قاپقازدان 1900 جىلدارى تۇركياعا اۋىپ كەلىپتى. «ۇلى اتام زامانىندا ەتى ءتىرى، وجەت كىسى بولسا كەرەك. قاراشايلاردىڭ كوشىن ۇيىمداستىرىپ ءجۇرىپ ەلگە قايتىپ ءبىر بارعانىندا باسقىنشى ورىستاردىڭ قولىنا ءتۇسىپ يتجەككەنگە ايدالىپ كەتەدى. اجەمنىڭ ءسىڭىلىسى جۇلدىزحان جورگەكتەگى كۇيىندە شىرىلداپ قالا بەرەدى. ونى بىرەۋلەر اسىراپ الىپ اقىرى تيتتەي جۇلدىزحان اقىرىندا قازاق جەرىنەن ءبىر-اق شىعادى. قازىرگى جامبىل وبلىسىنىڭ كەمەر دەگەن اۋىلىندا قازاق وتباسىندا تاربيەلەنىپ قازاق جىگىتىمەن باس قۇرايدى. اجەم 107 جاسقا كەلىپ قايتتى. جارىقتىق ولە-ولگەنىنشە ءسىڭىلىسىن ىزدەپ، اح ۇرىپ وتىراتىن. تۇركىستاندا وقىپ جۇرگەن كەزىمدە مەن سول جۇلدىزحاندى تاپتىم. جۇلدىزحان ومىردەن وزعان ەكەن. الايدا ۇرپاعىمەن تابىستىم. قازىر حات-حابار الىسىپ، بارىپ-كەلىپ تۇرامىز، - دەيدى ۋفۋك.
«قازاق بولىپ كەتكەن» ء(وز ءسوزى) ۋفۋكتىڭ بالالارى دا قازاق توپىراعىندا دۇنيەگە كەلىپتى. ۇلكەنى يۋنۇس ەمىرە 2003 جىلى تۇركىستاندا تۋسا، قىزى انيسات 2008 جىلى تاراز قالاسىندا ىڭگالاپتى.
ۋفۋك قازىر تۇركيانىڭ مەملەكەتتىك تەلەراديو كومپانياسىندا قازاق رەداكتسياسىندا قىزمەت ەتەدى. قازاق تىلىندە ينتەرنەت پاراقشاسىن جۇرگىزەدى.
تۇركياداعى ساپارىمىزدا قاراشاي-مالقار جازۋشىسى ءمۇتالىپ بەكپپاەۆپەن تانىسىپ، اعا-ءىنى بولىپ كەتتىك. ءمۇتالىپ اعا دا ءبىزدىڭ جامبىلدا تۋىپ ءوسىپتى. قازاق دەسەڭىز ەلجىرەپ تۇر. «ولجاس اعا ءبىر كىتابىنا «ءمۇتالىپ تۋىسقانىما» دەپ قولتاڭبا جازىپ بەردى» دەگەندى قايتا-قايتا ايتادى.
قاراشايلار تۋرالى ءسوزىمدى وسى ءمۇتالىپ اعانىڭ «قاسقىر-ادام» اڭگىمەسىمەن تياناقتاماقپىن.
ەۋرازيا جازۋشىلار وداعى جاريالاعان ماحمۇت قاشقاري اتىنداعى بايقاۋدىڭ جۇلدەسىن يەلەنگەن شىعارماسىندا ءمۇتالىپ اعا سوۆەت وكىمەتىنەن قاشىپ، قىرىق جىل قاپقاز تاۋلارىن پانالاعان ادامنىڭ ەرلىگىن ايگىلەپتى. ەلسىز-جانسىز اسپان تاۋلاردى مەكەن ەتكەن ادام وزىنە تەك قاسقىردى عانا سەرىك تۇتىپ، بىرگە ءومىر سۇرەدى.
كۇندەردىڭ كۇنىندە الگى ادام ابدەن قارتايىپ تاۋدان ەل ىشىنە ورالادى. قاسقىر-ادامدى كورگەندەر سۇرايدى: «قىرىق جىل قاشىپ جۇرگەندە نە تاپتىڭ؟ وداندا سوتتالىپ كەتكەنىڭ دۇرىس ەدى عوي. سوتتالساڭ 10-15 جىلدا جازاڭدى وتەپ امان-ەسەن شىعار ەدىڭ. ەندى مىنانداي بولىپ كەلىپ تۇرسىڭ. وسى تىرلىگىڭدى قالاي تۇسىندىرەسىڭ؟» دەپ. سوندا قاسقىر-ادام:
- مەن قىرىق جىل قاشقىن بولىپ ءومىر سۇرگەن جوقپىن. ازات عۇمىر كەشتىم. ءتانىم عانا ەمەس، جانىم مەن رۋحىم دا ازاتتىقتىڭ اۋاسىمەن تىنىستادى. ەندى تاياۋدا ماڭگىلىك ازات الەمگە اتتانامىن، سونىڭ الدىندا باسىن سورعا بايلاعان ەلدىڭ جايىن ءبىر رەت كورىپ كەتۋدى ءجون كوردىم، - دەيدى.
قاسقىرى دا، ادامى دا، قالامگەرى دە قازاقتىڭ تابيعاتىمەن ۇندەسەتىن قاراشاي دەگەن ەلدىڭ ەندىگى تاعدىرى نە بولار ەكەن؟ نۇرسۇلتان اعانىڭ جۇرتىنداعى قازاقتى، سىرتتاعى جاۋتاڭكوز باۋىرلارىمدى، كوشى-قوننىڭ بۇيداسىن بۇرا تارتىپ جۇرگەن سۇمپايىلاردى ويلاي وتىرىپ وسى ساۋالدىڭ جاۋابىنا دا الاڭداپ الماتىما ورالدىم.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
