اشارشىلىق  پەن قۋعىن-سۇرگىن قازاق حالقىنىڭ ءدىڭىن شايقاعان زۇلمات ەكەنى بەلگىلى. وسى ەكى اپاتتىڭ قازاقتىڭ كەز-كەلگەن وتباسىن شارپىعانى بەلگىلى. ناۋبەت جىلدارى تالاي اۋلەتتەر ءتۇپ-تۇياعىمەن جوعالىپ كەتسە، ەندى ءبىر اۋلەتتەن قالعان ءبىر بالا بۇگىندە ءبىر اۋلەت ەل بولدى...

وسىنداي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ قاتارىندا قوشكە كەمەڭگەرۇلىنىڭ دا ەسىمىن ىلتيپاتپەن اتاۋ ءلازىم. ءحىح عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە دۇنيەگە كەلىپ، حح عاسىردىڭ باسىندا ۇلت مادەنيەتى مەن ادەبيەتىنە بەلسەنە ارالاسىپ، قازاق حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن  بار عۇمىرىن سارپ ەتكەن قازاق زيالىلارىنىڭ قاتارىندا الاشتىڭ بەلگىلى ازاماتى قوشكە كەمەڭگەرۇلى ەسىمى اتالۋى زاڭدى.

اشارشىلىق  پەن قۋعىن-سۇرگىن قازاق حالقىنىڭ ءدىڭىن شايقاعان زۇلمات ەكەنى بەلگىلى. وسى ەكى اپاتتىڭ قازاقتىڭ كەز-كەلگەن وتباسىن شارپىعانى بەلگىلى. ناۋبەت جىلدارى تالاي اۋلەتتەر ءتۇپ-تۇياعىمەن جوعالىپ كەتسە، ەندى ءبىر اۋلەتتەن قالعان ءبىر بالا بۇگىندە ءبىر اۋلەت ەل بولدى...

وسىنداي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ قاتارىندا قوشكە كەمەڭگەرۇلىنىڭ دا ەسىمىن ىلتيپاتپەن اتاۋ ءلازىم. ءحىح عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە دۇنيەگە كەلىپ، حح عاسىردىڭ باسىندا ۇلت مادەنيەتى مەن ادەبيەتىنە بەلسەنە ارالاسىپ، قازاق حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن  بار عۇمىرىن سارپ ەتكەن قازاق زيالىلارىنىڭ قاتارىندا الاشتىڭ بەلگىلى ازاماتى قوشكە كەمەڭگەرۇلى ەسىمى اتالۋى زاڭدى.

العاشىندا اۋىلشارۋاشىلىق ۋچيليششەسىندە، كەيىن جوعارى وقۋ ورىندارىندا (1919 ج. ومبى پوليتەحنيكا ينستيتۋتى، 1921 ج. باتىس ءسىبىر مەملەكەتتىك مەديتسينا ينستيتۋتى، 1924 ج. تاشكەنتتتەگى  ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مەديتسينا فاكۋلتەتىندە) ءبىلىم العان قوشكە كەمەڭگەرۇلى «ءبىزدىڭ كوبىمىز - ءبارىمىز دەسەك تە وتىرىكشى بولا المان،  كازىر ۋنيۆەرسالمىز. كوپ بىلگەندىكتەن ۋنيۆەرسال ەمەسپىز، كوپ مىندەت جۇكتەگەندىكتەن، امالسىزدان ۋنيۆەرسالمىز. قازاق تۇرمىسىندا جۇرتشىلىق الدىنا تۇسپەي، بىلىنبەي قاراڭعى، تۇيىق جاتقان ماسەلەلەر كوپ،  سولاردى اشقىڭ كەلەدى، تۇسىنگىڭ كەلەدى...» - دەپ، زامانداسى عابباس توعجانۇلى  ايتقانداي-اق، ۋاقىتتىڭ ءوزى تالاپ ەتكەن امبەباپتاردىڭ ءبىرى بولدى. ول نەگىزگى ماماندىعى دارىگەر بولسا دا حح عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارى جازۋشى، دراماتۋرگ، پەداگوگ، ءتىل مامانى، تاريحشى، جۋرناليست، ادەبيەتشى رەتىندە تانىلدى. عىلىمنىڭ بىرنەشە سالاسىندا بەلسەندى قىزمەت ەتە ءجۇرىپ، ءبىرشاما تابىسقا قول جەتكىزدى.

«ءبىزدىڭ قازاق ءالى كىتاپقا كەدەي. اسىرەسە، قازاق تاريحىنان جازىلعان كىتاپتار جوق. مىنا قولدارىڭىزداعى كىتاپشا قازاق باسپاسوزىنە قازاقتىڭ ساياسي-تاريحي تۇرمىسىنان جاساعان تۇڭعىش كىتاپشا»، - دەپ عابباس توعجانوۆ ايتقانداي، ونىڭ 1925 جىلى ماسكەۋدەن شىققان تاريحي-تانىمدىق «قازاق تاريحىنان» كىتابى - قازاق حالقىنىڭ تاريحىن جاساۋ جولىنداعى العاشقى قادام. اتالعان ەڭبەگىندە قالامگەر قازاق حالقىنىڭ رەسەيگە قوسىلۋىنان بۇرىنعى تاريحىنان باستاپ، كەڭەس ۇكىمەتى ورناعاننان كەيىنگى (1923-1924 ج. دەيىن) جاعدايلارىنا شولۋ جاسايدى.

قوشكەنىڭ اتالعان ەڭبەگى جونىندە م.اۋەزوۆ: «تاريحتىڭ ءدال سۋرەتىمەن تولىعىراق تانىسام دەگەن كىسى بولسا، قازاق تىلىندە شىققان حالەل دوسمۇحامبەتوۆتىڭ   «يساتاي - ماحامبەت» جىرىنىڭ باسىنا جازعان بايانشىسى مەن قوشمۇحامبەت كەمەڭگەروۆتىڭ «قازاق تاريحىنان» دەگەن ەڭبەكتەرىن قاراپ ءوتسىن»، - دەگەن بولاتىن. وسى پىكىرگە سۇيەنەتىن بولساق، قوشكە كەمەڭگەرۇلى - قازاق تاريحىن جاساۋشى العاشقىلاردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى. سونىمەن بىرگە ول قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنا كىمدەردى ەنگىزۋ كەرەكتىگىن دە ءدوپ باسىپ تانىعان بىلىكتى ادەبيەتشى. ول كورنەكتى اقىن-جازۋشىلاردىڭ عانا ەسىمىن اتاپ، ادەبيەتكە قوسقان ولاردىڭ ەڭبەگىن ءادىل باعالادى. ەندەشە بۇل ەڭبەك - ۇلت تاريحى مەن قازاق ادەبيەتى تاريحىن جاساۋداعى العاشقى قارلىعاش ەكەنىن ۇمىتپاعانىمىز ابزال.

قوشكە كەمەڭگەرۇلىنىڭ ءوز تاعدىرى قانشالىقتى قيىن بولسا، ادەبي مۇراسىنىڭ حال-كۇيى دە سونشالىقتى اۋىر جاعدايدى باسىنان كەشىردى. 1920-1990 جىلدار ارالىعىندا قالامگەردىڭ ءتول تۋىندىلارى ءار كەزەڭدە ۋاقىت تالابىنا ساي تۇرلىشە باعالانعانى ءمالىم. 20-جىلدارداعى ءباسپاسوز بەتىنە ۇڭىلسەڭىز، قوشكە شىعارمالارى كوپ ءسوز بولىپ، جاقسى باعالانعان. م.اۋەزۇلى «جالپى تەاتر ونەرى مەن قازاق تەاترى» ماقالاسىندا «التىن ساقينا» پەساسىن اتاسا، س.سادۋاقاسۇلى «ادەبيەت اڭگىمەلەرى» ماقالاسىندا قوشكەنى مۇحتار، جۇسىپبەكتەرمەن قاتار باعالايدى. 1920-جىلدارى ءتىلى، كوركەمدىگى جاعىنان بيىك باعالانعان بۇل پەسالارعا دەگەن كوزقاراس 1930-جىلدارى كۇرت وزگەرىپ شىعا كەلدى. بۇل كەزدە قازاق ادەبيەتى عانا ەمەس، بۇكىل كەڭەس مادەنيەتى مەن ادەبيەتى جەكە باسقا تابىنۋدىڭ سالدارىنان ساياساتقا باعىندىرىلدى. بايشىل، ۇلتشىل اتانعان ءبىر توپ قازاق اقىن-جازۋشىلار شىعارمالارى تەاتر ساحناسى ەمەس، ۇلت تاريحىنان ءبىرجولاتا الىنىپ، سانادان ءوشىرىلىپ، كوزدەن عايىپ بولىپ كەتە باردى. وسىدان كەيىن بۇل وكىلدەر تۋرالى قازاق ادەبيەتىندە ولاردى قارالايتىن عانا سوزدەر جازىلىپ ءجۇردى.

1957 جىلى ءبىرسىپىرا الاش زيالىلارى رەسمي اقتالعان سوڭ عانا ولاردى اۋىزعا الۋعا مۇمكىندىك تۋدى. قالامگەردىڭ زايىبى گۇلسىم اپاي 1965 جىلى ءبىر-ەكى اڭگىمە، ەكى-ءۇش پەساسىن كوپ قيىنشىلىقپەن جارىققا شىعاردى. ءبىردى-ەكىلى بولسا دا شىعارما نۇسقاسى جارىق كورگەن سوڭ، ول تۋىندىلار جونىندە وي قوزعاۋ مۇمكىندىگى قازاق ادەبيەتشىلەرىنە دە ءتيدى. كوپ ۇزاماي (1968) ادەبيەتشى عالىم، دراماتۋرگيا تاريحىن زەرتتەۋشى ر.نۇرعاليەۆ «تراگەديا تابيعاتى» جانە «ايدىن» اتتى مونوگرافيالىق ەڭبەكتەرىندە ق.كەمەڭگەرۇلىنىڭ  «التىن ساقينا» اتتى تراگەدياسىن م.اۋەزوۆتىڭ «بايبىشە-توقالىمەن» قاتار اتادى. وسىدان كەيىن «جانر سيپاتى» اتتى «عىلىم» باسپاسىنان شىققان اكادەميالىق جيناقتا ونىڭ درامالارىن س.ورداليەۆ ەرەكشە اتاپ ءوتتى. 1975 جىلى شىققان «قازاق تەاترىنىڭ تاريحى» اتتى ەڭبەكتىڭ ءى تومىن جازۋعا اتسالىسقان ونەرتانۋشى عالىم، پروفەسسور ب.قۇنداقباەۆ ق.كەمەڭگەرۇلى پەسالارى تۋرالى كوپ دەرەكتىڭ بەتىن اشىپ، ونىڭ شىعارمالارىنا جوعارى باعا بەردى. ول قازاق تەاترى مەن دراماتۋرگياسىنىڭ قالىپتاسۋىندا ق.كەمەڭگەرۇلىنىڭ ورنى م.اۋەزۇلى، ج.ايماۋىتۇلى، س.سەيفوللاۇلى، ج.شانيندەرمەن قاتار دەپ كورسەتتى.

تاۋەلسىزدىك داۋىرىندە قوشكە كەمەڭگەرۇلىنىڭ ءتول تۋىندىلارى مەرزىمدى ءباسپاسوز بەتىندە جاريالانۋمەن قاتار ونىڭ شىعارمالار جيناعى دا تولىق شىعاردى. وسى سالادا ادەبيەتتانۋشى عالىم د.قامزابەكۇلى دا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. 90-جىلداردان بەرى ق.كەمەڭگەرۇلىنىڭ ادەبي مۇرالارى  س.قيراباەۆ، م.بازارباەۆ، ت.كاكىشەۆ، ت.قوجەكەەۆ، ر.نۇرعالي، د.ىسقاقۇلى، د.قامزابەكۇلى، ت.ب. ادەبيەتشىلەر مەن ونەرتانۋشى ب.قۇنداقباەۆ نازارىنان تىس قالعان ەمەس. ەلىمىز ەگەمەندىك العاننان بەرگى ۋاقىتتا قوشكە كەمەڭگەرۇلىنىڭ قازاق ادەبيەتى مەن ءتىل بىلىمىنە، ءتىلدى وقىتۋعا (ادىستەمە) سىڭىرگەن ەڭبەكتەرى جەكە دارا زەرتتەلىپ عىلىمي اينالىمعا ءتۇستى.

قالامگەردىڭ ۇلت ادەبيەتىنىڭ رۋحاني قورىن بايىتقان دۇنيەلەرىن تومەندەگىشە سارالاۋعا نەگىز بار. 1915 جىلى «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ بىرنەشە سانىندا ولەڭدەرى مەن اۋدارمالارى (ا.س.پۋشكين، ي.س.نيكيتين) جاريالاندى. ولەڭدەرى پوەزياداعى ىزدەنىسىن تانىتسا، اۋدارمالارى نازار اۋدارۋدى تالاپ ەتەدى. ق.كەمەڭگەرۇلى - ا.س.پۋشكيننىڭ «پايعامبارىن» قازاق ادەبيەتىندە تۇڭعىش ءتارجىمالاۋشى. بۇل اۋدارما - ءوز كەزەڭىنىڭ عانا ەمەس، قازاق ادەبيەتىنىڭ اۋدارما سالاسىنداعى تابىسى.

ال اڭگىمەلەرىن تاقىرىپتىق جاعىنان ءۇش توپقا بولۋگە بولادى. ولار: قورعانسىزدار ءومىرى   («جەتىم قاز»، «مومىنتاي»، «قويشى بالا»), ايەل تەڭدىگى («نازيقا»، «ءدۇريا»، «ەرلىك جۇرەكتە»، «قازاق ايەلدەرى»، «قاراشاش»), وتارشىلدىق ءزابىرى («تۇتقىننىڭ ويى»، «وتارشىلدىق ۇسقىندارى»، «قاندى تولقىن»). الەم ادەبيەتىنىڭ وزىق ۇلگىلەرىمەن سۋسىنداعان قالامگەر بۇل اڭگىمەلەرىندە حالىق ءومىرىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن، سول تۇستاعى ءومىر شىندىعىن كوركەم شىندىققا اينالدىرۋدا تابىسقا جەتتى. بۇل اڭگىمەلەر - سول تۇستاعى قازاق ادەبيەتىنىڭ شاعىن جانرداعى تابىسى ەكەنى راس.

دراماتۋرگيا جانرىنا «التىن ساقينا»، «ەسكى وقۋ»، «كۇناسىز كۇيگەندەر»، «اۋليە ءتاۋىپ»، «بوستاندىق جەمىسى»، «قاسقىرلار مەن قويلار»، «پاراشىلدار» پەسالارىمەن ۇلەس قوستى. «كۇناسىز كۇيگەندەر»، «بوستاندىق جەمىسى»، «اۋليە ءتاۋىپ»، «قاسقىرلار مەن قويلار» پەسالارىنان دەرەك بولعانمەن، تۇپنۇسقا ساقتالماعان. «التىن ساقينا» پەساسىندا قازاق ءومىرىنىڭ ءبىر قىرتىسىن قوپارىپ، زامان تراگەدياسىن كورسەتەدى. وسىلايشا قالامگەر پوەزيا، پروزاداعى كەيىپكەرلەرىن ساحناعا دا الىپ كەلدى.

وسىمەن قاتار ق.كەمەڭگەرۇلى ادەبيەتتانۋعا ءبىرشاما ۇلەس قوستى. ابايدى اراشالاۋعا قاتىسقان ات توبەلىندەي توپتىڭ ىشىندە بولىپ، 20-جىلدارى ءباسپاسوز بەتىندە بولعان «كوركەم ادەبيەت تۋرالى» ايتىسقا س.سادۋاقاسۇلى، ى.مۇستامبايۇلى، ش.توقجىگىتۇلى، ءا.مامبەت كەلىنى، ءا.ءبايدىلداۇلى، م.اۋەزۇلى، ج.ايماۋىتۇلدارىمەن بىرگە قاتىستى.

كەمەڭگەرۇلىنىڭ كوركەم شىعارمالارىنىڭ باستى سىپاتى - ءوز ءداۋىرىنىڭ ءومىر شىندىعىن كوركەم شىندىققا اينالدىرۋىندا. ونىڭ ولەڭدەرى، اۋدارمالارى، اڭگىمەلەرى، پەسالارىنىڭ كوركەمدىك ساپاسى، ءتىلىنىڭ قۇنارلىلىعى ءوز ۋاقىتىنداعى وقىرماندارىنىڭ ەستەتيكالىق تالعامىن قاناعاتتاندىردى دەپ تۇجىرىمداۋعا بولادى.  ادەبيەت سىنىنا بەلسەنە ارالاسىپ، شوقان، ىبىراي، اباي، ءاليحان، احمەت، ماعجان، جۇسىپبەك، مۇحتار، مىرجاقىپ تۋرالى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ دۇرىس، ءادىل پىكىرلەرىن ايتتى. قازاق تاريحىنىڭ العاشقى نۇسقاسىن جاساپ، ۇلت ادەبيەتى تاريحىنا كىمدەردى، ولاردىڭ قانداي شىعارمالارى كىرەتىنىن دە كورسەتتى.

قازاقتا «ورنىندا بار وڭالار» دەگەن اتالى ءسوز بار. قىرشىن جاسىندا قازاعى ءۇشىن باقيلىق بولعان قوشكە كەمەڭگەرۇلىنىڭ ارتىندا قالعان ۇرپاعى بۇگىندە جەتىلدى، ءوسىپ-ءوندى.

اباقتىدا جاتقاندا:

اشىعىپ ءۇش كۇن بولدى جاتتىم ءتوزىپ،

جاتىرمىن جاس ومىردەن كۇدەر ءۇزىپ.

جان-جارىم، جانداي كورگەن ءۇش قۇلىنىم،

قالاسىڭ الدە كىمگە كوزىڭ ءسۇزىپ،

- دەپ، ارتىندا قالعان جارى مەن بوتالارىن ويلاپ قامىقتى. تۇسىندەگى ءتۇپسىز تەرەڭ قاراڭعى قاپاستان كورىنگەن ءۇش ساۋلە ءۇش بوتاسىنىڭ بولاشاعى ەدى.

«حالىق جاۋى» سانالعان قوشكەنىڭ ارتىندا قالعان وتباسىنىڭ ءومىرى دە وڭاي بولعان جوق. 1937 جىلى ەكىنشى رەت ۇستالىپ كەتە بارعان سوڭ، تۋعان-تۋىستاردى پانالاپ ەلگە بارعاندا كوپ ادام «حالىق جاۋىنىڭ» وتباسىنا تەرىس قاباق تانىتتى. الايدا تاشماعامبەتۇلى ء(تاشىم) الماعامبەت (الكە) اقساقال ەكى بولمەسىنىڭ ءبىرىن كەلىنى مەن ونىڭ قورعانسىز، بەيكۇنا بوتالارىنا بوساتىپ بەرەدى. 1929-1932 جىلدارى بايلاردى تاركىلەۋ ناۋقانىنا ىلىككەن اقساقال «مەنىڭ باسىم قوشكەنىكىنەن ارداقتى ەمەس» دەپ، ناقاق كەتكەن باۋىرى ءۇشىن تاعى دا قۋ باستى قۇرباندىققا شالادى. وتىزىنشى جىلدارداعى قازاق ەلىن ارالاعان جاپپاي اشارشىلىقتان تيتىقتاعان قاراعاندى، اقمولا، باياناۋىل ولكەسىنەن كوشكەندەردىڭ كوپشىلىگى قارجاسقا (ومبى) بارىپ توقتاعان بولاتىن. قارجاستا كولحوز جۇمىسىنا كىرىسىپ، بالالارىنا ناپاقا تاۋىپ جۇرگەندە 1941 جىلى ۇلى وتان سوعىسى باستالادى. ءبىر قارجاستان 90 ازامات وتاندى جاۋدان قورعاۋ ءۇشىن مايدانعا اتتانعاندا، كولحوزدىڭ بۇكىل شارۋاسى قىز-كەلىنشەكتەر مەن بۋىنى قاتىپ، بەلى بەكىمەگەن بالالارعا قالادى.  قوشكەنىڭ بالاسى نارتاي دا كولحوز جۇمىسىنا تارتىلادى.

اكەسى باردا ورىس سەلوسى شارباقكولدە باستاۋىش ءبىلىم العان ۇلكەن قىزى زايرا 1942 جىلى سەگىز جىلدىق مەكتەپتى ءبىتىرىپ، قارجاستاعى مەكتەپكە ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتى پانىنەن مۇعالىم بولىپ كىرەدى. بالاسىنىڭ الدى ەندى جەتىلىپ، ەل قاتارىنا قوسىلدىق پا دەگەندە سول جىلى اۋىل سىرتىنان «ت.ا.» دەگەن جازۋى بار جارتى قاپشىق بيداي تابىلادى. بۇل قاپتىڭ ءتاشىموۆ الماعامبەتتىكى (الەڭ) ەكەنى انىقتالىپ، كۇدىك سول ۇيدەگى «حالىق جاۋىنىڭ» جارىنا تۇسەدى. - ەگەر سەن ماعان تۇرمىسقا شىقساڭ، ءىستى سوتقا جىبەرمەيمىن، - دەگەن  باسقارما شابارمانىنىڭ تىلەگىن ورىنداماعان گۇلسىم انامىز جارتى قاپشىق بيداي ءۇشىن بەس جىلعا باس بوستاندىعىنان ايرىلىپ، ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرىنە ايدالادى. ءبىر اۋلەتتى اسىراپ وتىرعان، بۇرىن ءبىر رەت سوتتالعان قايناعاسىنىڭ ەكىنشى رەت سوتتالسا ءىنىسى سەكىلدى قايتا كەلمەسىن سەزگەن اقىلدى كەلىن كىنانى ءوز موينىنا الىپ،  بەس جىلعا سۆەردلوۆسك قالاسىنىڭ ماڭىنداعى نۋ ورمان ىشىندەگى ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرىنە كەتە بارادى. جارىنان تىرىدەي ايىرىلىپ، ءومىردىڭ تاۋقىمەتىن تارتىپ جانى جابىرقاعان، ءوزى قىرىققا تولماعان كەلىنشەك ەتەگى جاسقا تولىپ بوتالارىنان تاعى ايىرىلادى. بالالارى انالارىنىڭ سول كەزدەگى قايسارلىعىن بىلايشا ەسكە الادى:

- انامىز اۋىل سىرتىنان تابىلعان جارتى قاپ بيداي ءۇشىن قامالىپ كەتە بار-دى. كەيىن ارتىنان اۋىلدىڭ مايى مەن قۇرتىن سالىپ، سالەم-ساۋقات جىبەرگەنبىز. سويتسەك، ءبىز جىبەرگەن پوسىلكا جولدا تونالعان با، الدە «حالىق جاۋىنىڭ» جارىن مۇقالتقىسى كەلگەندەردىڭ ءىسى مە؟ كىم بىلەدى؟ ايتەۋىر سول ءدام-تۇزىمىز سابانعا ورالعان تاسقا ايىرباستالادى. ودان بەيحابار انامىز جاشىكتى اشقان بويدا ەڭىرەپ وتىرا كەتەدى. «جىعىلعانعا جۇدىرىق» دەگەن وسى شىعار. بالالارىنان مۇندايدى كۇتپەگەن انامىز بۇل ماسقاراعا دا ءتوزىپ باعادى.

1944 جىلى جەلتوقسان ايىندا ۇلكەن قىزى زايرا اناعا دەگەن ساعىنىشى مەن ىشتەگى قۇساسىن:

تاقتاي باتىپ جانباسقا،

جيىرما ءتورت اي قاپاستا

قايران باسىڭ قور بولىپ،

شىن ءتۇستى قيىن ءىس باسقا...،

- دەپ قاعاز بەتىنە تۇسىرەدى.

ۇلى وتان سوعىسىنىڭ اياقتالۋىنا بايلانىستى انامىزدىڭ ءبىر جىلى كەشىرىلىپ،  1946 جىلى ەلگە كەلەتىن بولدى. ءبارىمىز اسىعا كۇتۋدەمىز. باسىنان تالاي قۋعىن-سۇرگىندى وتكىزگەن انامىز، بۇل جولى دا ءوزىنىڭ قايسارلىعىن تانىتتى. ەڭبەكپەن تىرناقتاپ جيعان بار اقشاسىنا ۇستىنە ءبىر سىپىرا تازا كيىم الىپ، ايداۋدان ەمەس، تويدان كەلگەندەي قاسقايىپ كەلەدى. ونداعى ويى -دۇشپاندارىنا تابا بولماۋ، ەلدىڭ مۇسىركەۋىنە ۇشىراماۋ. «ءبورى ارىعىن بىلدىرمەس» دەپ سىرت كوزگە جۇپىنى كورىنگىسى كەلمەگەن ول ءتورت  جىل كورمەگەن بوتالارىن كورگەندە ءوزىن تەجەي الماي، ىشتەگى شەرى قوزعالىپ ەڭىرەپ سالا بەرەدى. بىراق، بۇل - قۋانىش جاسى ەدى. اللانىڭ بەرگەن قاجىر-قايراتىنىڭ ارقاسىندا ەلىمەن قايتا قاۋىشىپ، ءۇش جەتىمەگىن باۋىرىنا باستى. ءسويتىپ ءجۇرىپ، بوتالارىن قاتارىنان كەم ەتپەي، جوعارى ءبىلىم الۋىنا مۇرىندىق بولدى، - دەيدى.

1947 جىلى ۋچيليششە بىتىرگەن قىزى ومبى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنا تۇسەدى. 1952 جىلى فيلولوگيا فاكۋلتەتىن تامامداعان زايرا سول كەزدەگى ساۋساقپەن سانارلىق جوعارى ءبىلىم العان قازاق قىزدارىنىڭ ءبىرى ەدى. ديپلوم العان سوڭ، ءوزى وقىعان ۋچيليششە وقۋشىلارىنا ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن ساباق بەرەدى. 1954 جىلى ومبى مالدارىگەرلىك ينستيتۋتىن بىتىرگەن سۇلتان دەگەن جىگىتپەن تۇرمىس قۇرىپ، جولدامامەن الماتى وبلىسى، جامبىل اۋدانىنىڭ ۇزىناعاش ەلدى مەكەنىنە قىزمەتكە جىبەرىلەدى. زايرا اپامىز ۇزىناعاشتاعى ن.كرۋپسكايا اتىنداعى قازاق ورتا مەكتەبىندە ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتى پانىنەن زەينەتكە شىققانعا دەيىن ساباق بەرەدى. بۇگىندە سۇلتان مەن  زايرا اپامىز ارامىزدا جوق بولعانمەن ولاردان تۋعان قارلىعاش، گۇلميرا، راۋشان، ساۋلە، داريعا ەسىمدى قىزداردىڭ بارلىعى دا ءوسىپ-ونگەن ۇلكەن اۋلەتتەردىڭ كەلىندەرى.

قوشكەنىڭ ۇلى نارمانبەت - «اتادان ۇل تۋسا - يگى، اكە جولىن قۋسا - يگى» دەگەن حالىق دانالىعىن ءوز ەڭبەگىمەن دالەلدەگەن جان. ومبى وبلىسى، شارباقكول اۋدانىنداعى  تومار ورتا مەكتەبىندە ۇزاق جىلدار قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى، تاريح پاندەرىنەن ساباق بەرىپ زەينەتكە شىقتى.  ومبىدان باستاپ، توماردا جالعاسقان اكەسىنىڭ 100 جىلدىعىنا، پاۆلوداردان باستالىپ، باياننىڭ سارىتاۋىنداعى «جۇمات شانين» اۋىلىندا قوشكە كەمەڭگەرۇلى اتىنداعى مەكتەپتە جالعاسقان  110 جىلدىعىنىڭ باسى-قاسىندا بولىپ، اتا-بابا، اكە رۋحىنا باعىشتاپ اس بەردى، اكە اماناتىنا ادالدىق تانىتىپ عىلىمي كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرۋعا مۇرىندىق بولىپ، ۇرپاققا ۇلگى-ونەگە بەرەرلىك تاعىلىم كورسەتتى. تەكتى اكەدەن تۋعان گۇلنار، ريزابەك، قارشىعالار «اكەگە قاراپ ۇل وسەر» دەگەندەي زەينەتكە شىققانعا دەيىن مەكتەپتە شاكىرت تاربيەلەگەن ۇستازدار. گۇلنار قازپي-ءدىڭ، ريزابەك ومبى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ، قارشىعا اقمولا پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىن تامامداپ، قازاقتىڭ قارا ءسوزىن قادىر تۇتىپ جۇرگەن جاندار. ريزابەكتەن تۋعان ايگۇل، قايىربەك، بەيبىتتەر دە ۇستازدىق جولدى تاڭداپ، ءبىرى - مۋزىكاتانۋشى، ءبىرى -  ادەبيەتشى، ءبىرى - ماتەماتيك بولدى. قايىربەكتىڭ ۇيىندەگى كەلىنىمىز ايجان اتا مۇراسىن ارداقتاپ، ونىڭ قازاق ءتىلىن جاۆروپالىقتارعا (وزگە ۇلت وكىلدەرىنە) وقىتۋداعى ادىستەمەسى جونىندە كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعادى. كەلبەتى دە، جاندۇنيەسى دە اتاسىنا ۇقساپ تۋعان قايىربەك كەمەڭگەر بۇگىندە ەلگە تانىمال اقىن، ءارى ادەبيەتتانۋشى. ورمانبەت نارمانبەتۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنان كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان ول بۇگىندە ومبى وڭىرىندە تۋعان، نە سول جەردە قىزمەت ەتىپ، اتتارى بەلگىسىز بولىپ قالعان الاش ارىستارىنىڭ مۇراسىن زەرتتەۋمەن اينالىسۋدا. سونداي اتاۋسىز قالعان جانداردىڭ ءبىرى - ولجاباي نۇرالىۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن زەرتتەپ، عىلىمي اينالىمعا قوستى. ەكى عاسىر توعىسىندا ءومىر ءسۇرىپ، ءحىح عاسىر باسىندا تاعدىر تاۋقىمەتىن  كوپ كورگەن ارقالى اقىن ولجاباي نۇرالىۇلىنىڭ ادەبي مۇراسى تۇڭعىش رەت تاقىرىپتىق، جانرلىق، كوركەمدىك تۇرعىسىنان ءوز زامانداستارىنىڭ شىعارمالارىمەن سالىستىرىلا زەرتتەلدى. اقىننىڭ ومبى وڭىرىنەن تابىلعان تۋىندىلارى مەن شىعارمالارىنىڭ تەكستولوگياسىن قاراستىرۋ ارقىلى ونىڭ ادەبيەتتەگى ورنىن انىقتاپ بەردى.

مەن تۋعام جوق قۇر بوسقا جەر تىرەۋگە،

تويسام، جاتسام - دەيتىن ءومىر تىلەۋگە.

جالعىز عانا ارمانىم بار جالعاندا:

پايدام بولسىن تىم بولماسا بىرەۋگە،

- دەپ، وزىنە ۇلكەن مىندەت جۇكتەگەن قايىربەك - كەشەگى الاشتىڭ ءبىر ارداعى قوشكە كەمەڭگەرۇلىنىڭ بۇگىنگى تىكەلەي جالعاسى. حح عاسىر باسىندا ەلى ءۇشىن باسىن ەر ولىمگە تىككەن قوشكە اتامىزدىڭ تىكەلەي ۇرپاعى ءححى عاسىر باسىندا زامانداستارىنا وي سالا سويلەۋى دە زاڭدىلىق. بۇل - كەشەگى ارىستاردىڭ تاۋەلسىزدىك تۇسىنداعى بۇگىنگى جالعاسى ەكەنى جاسىرىن ەمەس.

گۇلسىم انامىز «كەبەنەك كيگەن كەلەدى» دەپ قانشا جولىنا قاراعانمەن جارى قايتا ورالمادى. ونىڭ تاباندىلىعىنىڭ ارقاسىندا قوشكە اتامىزدىڭ مۇراسى بۇگىنگە جەتتى. ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى قالعان ءۇش بوتاسىن «قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقىتتىرماي» جەتەلەپ ءجۇرىپ جەتكىزدى. كەمەڭگەر اۋلەتىنەن ءوسىپ-ونگەندەر بۇگىندە قوشكە اتاسىنىڭ اتىنا كىر كەلتىرمەي، ەگەمەن ەلىنە ادال قىزمەت ەتۋدە. قازاقتا تەكتى، تەكتى جەردەن شىققان، تەگى جاقسى دەگەن سوزدەر بار. ولار - سول تەك تۋرالى جاقسى سوزدەردى جاڭعىرتىپ كەلە جاتقان تەكتى اۋلەت. كەمەڭگەروۆتاردىڭ قاي-قايسىسى دا بۇگىندە اتا رۋحىنا ادال قىزمەت ەتۋدە. ارتىندا وسىنداي ءوسىپ-ونگەن ۇرپاعى بار، ىزدەۋشىسى بار قوشكە كەمەڭگەرۇلىنىڭ ەكىنشى ءومىرى عۇمىرلى بولۋى قۋانتادى.

گۇلجاھان وردا،

م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر

ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.

Abai.kz