مودەرنيزم - 20 عاسىردا پايدا بولعان ونەر ءتۇرى. ول تەك ادەبيەت ەمەس، سونداي-اق: كينو، تەاتر، مۋزىكا، سكۋلپتۋرا، جيۆوپيس، ديزاين، ساۋلەت ونەرىنە تيەسىلى ء(بىز مودەرنيزمدى نەگىزىنەن ادەبيەتكە قاتىستى تۇرعىدان قاراستىرامىز). مودەرنيزم - 20 عاسىردا قاتتى ءبىلىنىپ، قاتتى سانگە اينالعان ونەر. بىراق بۇل جۇرتتىڭ ءبارى سونى قۇپتاعان ياكي ەڭ دۇرىس، وزىق ونەر وسى ەكەن دەگەندى بىلدىرمەيدى. وسى جاعىن دۇرىستاپ اجىراتىپ العان دۇرىس. ول ءۇشىن ازىن-اۋلاق تاريحقا كوز جۇگىرتەيىك.

مودەرنيزمنىڭ  شىققان بۇلاق كوزى - ەۋروپا. ياعني ەۋروپا قازانىندا قايناعان اس-اۋقات. ەۋروپالىق ءونىم مادەنيەتى. ەۋروپا مادەنيەتى قايدان شىققان؟ ول اسپاننان تۇسكەن جوق. ەۋروپا مادەنيەتىنىڭ باسى - گرەك (يۋنان) ءھام ريم (رۇم) مادەنيەتى. گرەك-ريم مادەنيەتىنىڭ كەيبىر ەرەكشەلىكتەرى مىناداي بولعان:

1.ماتەرياليزم تانىمىن ۇستانۋ

2. كومفورتقا قاتتى قۇمارلىق

3. دەنەگە تابىنۋ (دەنەنى رۋحاني ومىردەن جوعارى قويۋ. سۇلۋ دەنە- گرەكتەر ءۇشىن ەڭ بيىك يدەال بولعان).

4. استا توك داستارحان، توي-تومالاق، ساۋىق-سايرانعا قۇمارلىق، مەيرامشىلدىق (ولاردىڭ كەڭەس كەزىندەگىدەي جىل ون ەكى اي كالەندارى مەيرامعا، داتالى كۇندەرگە  تولى بولعان).

مودەرنيزم - 20 عاسىردا پايدا بولعان ونەر ءتۇرى. ول تەك ادەبيەت ەمەس، سونداي-اق: كينو، تەاتر، مۋزىكا، سكۋلپتۋرا، جيۆوپيس، ديزاين، ساۋلەت ونەرىنە تيەسىلى ء(بىز مودەرنيزمدى نەگىزىنەن ادەبيەتكە قاتىستى تۇرعىدان قاراستىرامىز). مودەرنيزم - 20 عاسىردا قاتتى ءبىلىنىپ، قاتتى سانگە اينالعان ونەر. بىراق بۇل جۇرتتىڭ ءبارى سونى قۇپتاعان ياكي ەڭ دۇرىس، وزىق ونەر وسى ەكەن دەگەندى بىلدىرمەيدى. وسى جاعىن دۇرىستاپ اجىراتىپ العان دۇرىس. ول ءۇشىن ازىن-اۋلاق تاريحقا كوز جۇگىرتەيىك.

مودەرنيزمنىڭ  شىققان بۇلاق كوزى - ەۋروپا. ياعني ەۋروپا قازانىندا قايناعان اس-اۋقات. ەۋروپالىق ءونىم مادەنيەتى. ەۋروپا مادەنيەتى قايدان شىققان؟ ول اسپاننان تۇسكەن جوق. ەۋروپا مادەنيەتىنىڭ باسى - گرەك (يۋنان) ءھام ريم (رۇم) مادەنيەتى. گرەك-ريم مادەنيەتىنىڭ كەيبىر ەرەكشەلىكتەرى مىناداي بولعان:

1.ماتەرياليزم تانىمىن ۇستانۋ

2. كومفورتقا قاتتى قۇمارلىق

3. دەنەگە تابىنۋ (دەنەنى رۋحاني ومىردەن جوعارى قويۋ. سۇلۋ دەنە- گرەكتەر ءۇشىن ەڭ بيىك يدەال بولعان).

4. استا توك داستارحان، توي-تومالاق، ساۋىق-سايرانعا قۇمارلىق، مەيرامشىلدىق (ولاردىڭ كەڭەس كەزىندەگىدەي جىل ون ەكى اي كالەندارى مەيرامعا، داتالى كۇندەرگە  تولى بولعان).

1. ترانستسەدەنتالدى اقيقاتتى مويىنداماۋ ( اقىل، سانا، تانىمنان تىس نارسەلەردى، مىسالى : قۇدايدى ويلاپ باس قاتىرماۋ. ولاردىڭ قۇدايدى بۇتىندەي جوق دەمەسە دە قۇداي تۋرالى تۇسىنىكتەرى تىم كۇڭگىرت بولعان. قۇداي دۇنيەنى جاراتادى، باسقارادى دەگەن نارسەلەر ويلارىنا كىرىپ شىقپاعان. ايتەۋىر  ادامنان ءسال ارتىقشىلىعى بار بەلسەندى سانا (اكتيۆنىي رازۋم) دەگەن قۇداي ىسپەتتەس بىردەڭە بولادى دەپ پايىمداعان.

قورىتا ايتقاندا ولاردىڭ مادەنيەتى راتسيوناليزمگە سۇيەنگەن ءھام ەكلەكتيكالىق (قۇراندى) بوپ كەلەدى. نەگىزگى فيلوسوفيالىق ۇستانىمدارى - ەپيكۋريشىلدىك ياعني ءىشىپ-جەپ، ويناپ-كۇلىپ، ءناپسى قالاۋىمەن راحاتتانىپ سيباريت (جىلى-جۇمساق، جايلى ءومىردى ۇناتاتىن تۇلعا) بوپ ءومىر ءسۇرۋ. ولار ءومىر ءسۇرۋدى -  توي تويلاۋ دەپ تۇسىنگەن. ولاردىڭ نەگىزگى قالاۋلارى: التىن-كۇمىس  اشەكەيلەر، قىمبات باعالى زاتتار، سۇلۋ ايەلدەر، قىزىلدى-جاسىلدى تورقا كيىمدەر، سالتاناتتى استاۋلارى بار مونشالار، اراق-شاراپ ءىشۋ، اڭعا شىعۋ، فيلوسوفيامەن اينالىسۋ,   تەاتر ءھام گلادياتورلار ويىنىن تاماشالاۋ ت.ب. گرەك ءھام ريم يمپەريالارى نەگىزىنەن ەڭبەكپەن ەمەس، وزگە ەلدەردى جاۋلاپ، باسىپ الۋمەن دامىپ وتىرعان. سوندىقتان ولار وزدەرىنىڭ راحات ومىرلەرىنىڭ بىردەن-ءبىر كوزى رەتىندە اسكەري كۇشتى قۇدايدان كەمگە بالاماعان. وسى يمپەريالاردىڭ شات-شادىمان ءومىرىنىڭ قالاي بىتكەنى تاريحتان بەلگىلى.

4 عاسىردان باستاپ يمپەراتور كونستانتين كەزىنەن (ب.ە. 306 ج.) ەۋروپا جەرىنە حريستياندىق ءدىنى ەندى. ەۋروپا وزگەرىسكە ءتۇستى. ول ءبىرتۇتاس حريستياندىق الەمگە اينالدى. حريستياندىق الەم اقيقات دىنمەن ءشولى قانعانشا سۋسىنداعان جوق. حريستياندىق ءدىن و باستا كوپقۇدايشىلدىقپەن شاتاستى. دىندە جوق موناحتىق پەن شىركەۋ ينستيتۋتتارى ياعني ءدىني كاستا پايدا بولدى. ءىنجىل (بيبليا) ادام قولىمەن وزگەرتىلىپ، ونىڭ ءار ءتۇرلى ۆاريانتتارى كوبەيدى. وسىنىڭ ءبارى حريستياندىق ءدىننىڭ قوجىراۋىنا اكەلدى. ورتا عاسىرلاردا پايدا بولعان عىلىمي جاڭالىقتارعا وزگەرىسكە ۇشىراعان ءىنجىل سايكەس كەلمەدى. ءسوتىپ حريستياندىق ءدىن مەن جاراتىلىستانۋ عىلىمى قايشىلىققا، ارتىنان تەكە-تىرەسكە ءتۇستى. سودان عىلىمنىڭ، اقىل-ويدىڭ دىنگە قارسى دۇشپاندىق كوتەرىلىسى پايدا بولدى. قايتا ورلەۋ، قايتا ءتىرىلۋ نەمەسە قايتا ويانۋ ءداۋىرى (ەپوحا ۆوزروجدەنيا، رەنەسسانس) دەگەندەر وسى كەزدە پايدا بولدى. قايتا ويانۋ باتىس ءۇشىن شالا ءدىني ۇيقىدان راتسيوناليزمگە قايتا ويانۋ بولدى. ءسوتىپ ءدىنسىز، قۇدايسىز وركەنيەتكە جول اشىلدى. ويتكەنى حريستياندىق ءدىن مەن عىلىمنىڭ تەكە تىرەسىنەن باتىستىقتار عىلىم دامۋى ءۇشىن مىندەتتى تۇردە ءدىن جويىلۋى كەرەك دەگەن تاريحي قاتە قورىتىندى شىعاردى. (وبسكۋرانتيزم - بىلىمگە، عىلىمعا قارسىلىق) سودان قايتا ويانۋ  ياعني باياعى گرەك ءھام ريمدىك قوعامعا جاڭا عىلىمي تابىستارمەن ەۋروپانىڭ قايتا ورالۋى جۇزەگە استى. قايتا ۇيقىدان ويانعان ەۋروپانىڭ ءدىنى - گەدونيزم (راحاتقا باتىپ ءومىر ءسۇرۋ، بۇل داعى سول ەپيكۋريزمنىڭ ءوزى) بولدى. بىلگىرلەردىڭ ايتۋىنشا ولاردىڭ شىركەۋلەرى: ءىرى زاۋىتتار، كينوتەاترلار، حيميالىق لابوروتوريالار، تۇنگى كلۋبتار، گيدرو ەلەكترستانتسيالار، ال پوپتارى: بانكيرلەر، ينجەنەرلەر، كينو، ەسترادا ءھام سپورت جۇلدىزدارى، ءوندىرىس الپاۋىتتارى، قارجى ماگناتتارى بولدى (گرەك، ريم مادەنيەتتەرى جايلى مالىمەتتەر لەكي، حااس، درەپەر سىندى عالىمداردان الىندى). ياعني ەكى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ وشاعى بولعان، بىرتەكتى جىنىستىق قاتىناستى زاڭداستىرعان، پايىزعا نەگىزدەلگەن ەكونوميكاسى بار ەۋروپانىڭ بۇرىنعى ءھام قازىرگى ءحالى بىزگە ايان. ەۋروپا -  سوزىلمالى اۋىر دەرتكە ۇشىراعان وركەنيەت. مودەرنيزم - وسى وركەنيەت تۋدىرعان ونەر ءتۇرى. ياعني ءبىز اسا قىزىعاتىن دا، قاتتى قىزعاناتىن دا ونەر ەمەس. مودەرنيزمنىڭ تۇرتكىسى - فيلوسوفيا. ەۋروپالىقتار دا بار ونەردىڭ تۇرتكىسى ءھام اشىتقىسى ول فيلوسوفيا بولادى.  ويتكەنى ولاردا ءدىن جوق. (ۆ ەۆروپە پرەوبلاداەت فيلوسوفسكوە سترەملەنيە، ۆ ازي رەليگيوزنوە. درەپەر).سوندىقتان ءدىن تۇرتكى ياكي اشىتقى بولا المايدى. مودەرنيزمگە تۇرتكى بولعان فيلوسوفيانىڭ اتى - يرراتسيوناليزم (اقىلعا قونىمسىزدىق). قايتا ورلەۋ ءداۋىرىنىڭ تۇرتكىسى -راتسيوناليزم (اقىلعا قونىمدىلىق) بولسا، مودەرنيزمنىڭ تۇرتكىسى - يرراتسيوناليزم  بولدى. 15 عاسىردان راتسيوناليزمگە قاتتى دەن قويعان ەۋروپا نەگە 19 عاسىردان باستاپ يرراتسيوناليزمگە كوشتى؟ ويتكەنى ولار قۇداي دارەجەسىنە جەتكىزگەن اقىل شىن مانىندە وتە كەرەمەت نارسە بولعانمەن شەكتەۋلى عانا دۇنيە-ءتىن. ارادا 3-4 عاسىر وتكەندە اقىلدى ابدەن ساۋعان ەۋروپا ونىڭ شەكتەۋلىلىگىن، السىزدىگىن، ءبىر عانا اقىلمەن مىنا جاراتىلىس دۇنيەنى تانىپ بىلە الماسىنا كوزدەرى جەتكەن كەزدە قاتتى تورىقتى. راس ەۋروپا اقىلمەن ەيفەل مۇناراسىن سوقتى، بۋمەن جۇرەتىن پاروۆوز،  راديو  ويلاپ تاپتى. ءسال كەيىنىرەك عارىشقا ۇشتى، ينتەرنەتتى ويلاپ تاۋىپ، ادام مۇشەلەرىن اۋىستىرىپ سالۋدى مەڭگەردى... بىراق ءبىر نارسەنى تۇسىنبەي-اق قويدى. وسىنىڭ ءبارى نە ءۇشىن؟ ادام نە ءۇشىن ءومىر سۇرەدى؟ ءومىر دەگەن نە؟ ءولىم دەگەن نە؟ بۇعان ونەر دە، عىلىم دا جاۋاپ بەرە المادى. (ياعني ادام اسپاندا ۇشۋدى ۇيرەنگەنمەن، جەردە قالاي ءجۇرۋدى بىلمەي-اق قويدى). وسى تورىعۋدان يرراتسيوناليزم پايدا بولدى. ونىڭ ايتۋىنشا: اقىل دەگەن شىنىندا قولىنان تۇك كەلمەيتىن بەيشارا ءبىر پاقىر ەكەن. ايتپەسە جاراتىلىس دۇنيەنىڭ، ادامنىڭ نە ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ بەرمەي مە؟ ءسويتىپ ارتىنان   مىناداي قورىتىندىعا كەلدى: الەم دەگەن ەشقانداي زاڭدىلىق، رەتتىلىك، قانداي دا ءبىر جۇيە اتاۋلى جوق، بەي-بەرەكەت ساپىرىلىسقان ءبىر نارسە. ياعني - حاوس! ادام ءومىرى ماعىناسىز نارسە. ابسۋرد. ولار وسىلاي الەمنەن (ايدالادا اق وتاۋ، اۋزى، مۇرنى جوق وتاۋ) ءبىر سوقىر كۇشتى ىزدەپ  تاپتى. ءسويتىپ اقىلعا جۇگىنگەن لوگيكالىق ويدان ەشتەڭە شىقپاسىن بىلگەن سوڭ، اقيقاتتى تۇيسىككە، (ينتۋيتسياعا) سۇيەنگەن لوگيكاسىز، بەي-بەرەكەت ويلاردان، سەزىمدەردەن ىزدەدى. ياعني بەي-بەرەكەت دۇنيەنى، بەي-بەرەكەت ويلار، سەزىمدەر ارقىلى تانۋعا بولادى دەپ شەشتى. سودان ادام بويىنداعى ءھام ويىنداعى قۇجىناعان، بىتىسقان ويلار مەن سەزىمدەردى ىرىكتەمەي، جۇيەلەمەي، قايتا سول تاز قالپىندا  شاشاۋىن شىعارماي قاعازعا تۇسىرسە - ادام ءومىرىنىڭ بولمىسىن، اقيقاتىن اشىپ كورسەتەتىن ناعىز ونەر ءتۇرى سول دەستى. ليۋدۆيگ بەرن دەگەن 1923 جىلى «يسكۋسستۆو ستات ۆ تري دنيا وريگينالنىم  پيساتەلەم» دەگەن ماقالاسىندا بىلاي دەيدى: «ۆوزميتە ليست بۋماگي ي زاپيسىۆايتە تري دنيا پودرياد بەز فالشي ي لستيۆوستي ۆسە، چتو ۆام پريدەت ۆ گولوۆۋ. پيشيتە ۆسە، و گەتە، و كريمينالنوم پروتسەسسە فۋكسا، و دنە ۆەليكوگو سۋدا، و ۆاشيح ناچالنيكاح - ي پو پروشەستۆي ترەح دنەي ۆى بۋدەتە ستراشنو پوراجەنى ي ۋديۆلەنى سۆويمي نوۆىمي نەۆەروياتنىمي مىسليامي. ۆوت ونو يسكۋسستۆو ستات ۆ تري دنيا وريگينالنىم پيساتەلەم!». وتكەن عاسىردا جۇرتتىڭ ءبارىن شۋلاتىپ جۇرگەن impression نەمەسە پسيحواناليتيكالىق تەحنيكا دەگەن وسى. پروفەسسور ە.ىسمايلوۆ مودەرنيزم تۋرالى: «بۇلار رەالدى ءومىردى تانىمايدى، بۇلارعا نەگىزگى وبەكت، نەگىزگى تاقىرىپ قايعى، ميستيكالى قيال، سەزىم، وي دۇنيەسى. بۇكىل الەمنىڭ شىندىعىن جەكە ادامنىڭ ويىنا اكەلىپ سىيعىزباق بولادى. بۇلار فيلوسوفياداعى سيلوپسيزيمگە، دۇنيەدە «مەن» عانا بارمىن، قالعاننىڭ ءبارى، باسقا ادامدار دا سەزۋىمنىڭ جەمىسى، «مەن» مەنىڭ سەبەپسىز سەزۋىم - بۇل شىندىق ءومىر دەگەنگە كەلىپ قولىن بەرەدى. ءومىردى ويىمىزدا بۇزىپ، جاساپ الا بەرەمىز دەگەن ءسيلوپسيزيمنىڭ تەورياسى ءۆايلدتىڭ «يسكۋسستۆو ءومىردى ءوزى جاسايدى» دەگەن پىكىرىمەن قابىسىپ جاتادى» - دەيدى.

ياعني، دۇنيەدە مەنەن باسقا ەشكىم جوق، تەك مەن بارمىن دەيتىن، كوزىنە ەشكىم كورىنبەيتىن، باردى جوق دەيتىن، جوقتى بار دەيتىن تاكاپپار فيلوسوفيا. پرۋست ناعىز بولمىس سىرتقى دۇنيە ەمەس، ادام ىشىندەگى پسيحولوگيالىق سەزىم الەمى (قالپى) دەپ ەسەپتەگەن. ياعني بۇلار ادام رۋحى مەن دەنەسىن  جانە سىرتقى جاراتىلىس دۇنيەنىڭ ءار قايسىسىن ءوز  ورنىنا قويا الماي شاتاسقان عوي.

ولار ادام ميىنداعى قۇجىناعان ويلارمەن قاتار گالليۋتسيناتسيا (ەلەس), ءتۇس، ينستينكت، نەشە ءتۇرلى ساندىراقتاردى دا (جۇيكە اۋرۋىنا ۇشىراعان ادامداردىڭ ساندىراقتارىن دا قوسىپ) توم-توم كىتاپ قىلىپ جازا باستادى. ەڭ وڭاي نارسە. ويلانۋ دا، تولعانۋدا  كەرەك ەمەس. ماعىنا دا كەرەك ەمەس. ويتكەنى الەمنىڭ ءوزى ماعىناسىز بوپ شىقتى عوي. ماعىناسىز ءھام شەكسىز الەمدە شەكتەلىپ، قىسىلۋدىڭ دا قاجەتتىگى جوق. اناۋ بولادى، مىناۋ بولمايدى دەپ. ۇيات-ايات دەگەن دە كەرەكسىز نارسە، وسى ۋاقىتقا دەيىن ادامدى تۇساپ، كىبىرتىكتەتىپ كەلگەن دەپ لەپىرىستى. ونەر دە وسى ەركىن دۇنيەنى، ەركىندىكپەن بەرە ءبىلۋى كەرەك. ونىڭ دا كوپ نەگىزسىز قىسىمشىلىقتاردان بوسانۋى كەرەك. مىسالى كوركەم شىعارمالاردا يدەيا، تاقىرىپ بولۋ كەرەك دەگەن نارسەنى قويۋ كەرەك. سيۋجەت قۇرىپ اۋرە بولۋ ەسكىلىكتىڭ سارقىنشاعى دەستى. سوزدەردى ولاردىڭ بوستاندىعىن شەكتەيتىن گرامماتيكا، پۋنكتۋاتسيا دەگەن ەرەجەلەر قاماۋىنان بوساتۋ كەرەك.ءۇتىرسىز، نۇكتەسىز شىعارمالار جازۋ كەرەك. كەرەك بولسا ادامداردىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن قولدانىلىپ كەلگەن سوزدەرى دە ەسكىردى، ەندى جاڭا، ەشكىم تۇسىنبەيتىن اقىلعا قونىمسىز  ءتىل (زاۋمنىي يازىك) ويلاپ تابۋ كەرەك دەستى تاعى. ياعني بىلگەنىڭدى ىستە. ناعىز بوستاندىق دەگەن مىنە وسى. اقيقاتىندا ناعىز بوستاندىققا جەتۋ ءۇشىن ادام وزىندەگى ارتىق جۇكتىڭ ءبارىن تارك ەتۋ كەرەك. مىسالى وتباسىن، مالىن، ءدىنىن، سەزىمىن، اقىلىن...سوندا نە قالادى؟ قالاتىن نارسە كوپ. قايتا ەڭ پايدالى، ەڭ كەرەكتى نارسەلەر عانا قالادى ەكەن: دەنە، تاماق (تابەتىمەن بىرگە), سەكس، بيلىك، اقشا، كامفورت...مىنە  مودەرنيزم دەگەن سيقىرلى ونەردىڭ بار ىشكى سارايى  وسى! بەي-بەرەكەت ويلاردى قاعازعا ءتۇسىرۋشىنىڭ باسى - فرانتسۋز جازۋشىسى م.پرۋست دەگەن بولدى. وقيعاسىز، يدەياسىز رومان جازۋشى. ويىڭا كەلگەندى جىپكە ءتىزىپ تۇرتە بەرەسىڭ. «وي اعىمى» (ورىسشا «پوتوكا سوزنانيا») دەگەن كەرەمەت ءادىس وسى. اعىلشىن جازۋشىسى د.دجويستىڭ «وي اعىمى» ءادىسى پرۋستان دا كۇردەلى بولدى. ول ءوڭىن قويىپ، كەيىن شىم-شىتىرىق ءتۇسىن جازۋمەن اينالىستى. ونىڭ ءوزىن تۇسىنىكسىز، شيفرلى تىلمەن جازدى. بۇلاردان بەك كوپ ۇلگى العان، ابسۋرد جازۋشىسى ا.كاميۋ: دۇنيەدەن ەش تىرەك، تۇيىردەي ماعىنا  تاپپاعان ادام جانى قىسىلىپ، شىداماعان سوڭ  توڭكەرىس جاساۋمەن شەرىن تارقاتادى دەگەن ويىن تاراتتى (ەكزيستەنتسياليزم دەگەن «ادەمى» فيلوسوفيا وسى). نەسى وي؟ ونىڭ ايتۋىنشا 2 الەكساندر پاتشانى،  ۇلى كنياز سەرگەيدى، ىشكى ىستەر ءمينيسترى پلەۆەنى ت.ب ولتىرگەن ورىس تەررورشىلارى: ي.گرينەۆيتسكي، سازونوۆ، كالياەۆ، جەليابوۆ، پەروۆسكايالار دا ىشكى شەرىن تارقاتۋشىلار ەكەن. «سيزيف تۋرالى ميف»-ءتى جازعان كاميۋدىڭ ف.دوستوەۆسكيءدى وقي بەرگەنشە ل.تولستويدىڭ «ارىلۋ» (يسپوۆەد) اتتى شىعارماسىن وقىماعانى وكىنىشتى-اق. بالكىم وقىسا دا تۇسىنبەگەن بولار. بۇلارعا فيلوسوفيالىق دەمەۋشى - نيتسشە. نيتسشە الەمنىڭ حاوسقا تۇسۋىنە كوپ ۇلەس قوسقان فيلوسوف. ول «قۇداي ءولدى» دەگەن. ولگەن قۇدايدىڭ ورنىنا ادامنىڭ ءوزى قۇداي بولۋى كەرەك دەگەن. ونىڭ فيلوسوفياسىنان شىققان ادام- قۇدايدىڭ ءبىرى (سۆەرح چەلوۆەك) - گيتلەر. گيتلەردىڭ قانداي قۇداي بولعانىن الەم بىلەدى.

جالپى مودەرنيزمنىڭ سالاسى كوپ، ءارالۋاندى. بىراق ءتۇبىرى ءبىر. دەكادەنتتىك دەي مە، اۆانگارت دەي مە ءبارىنىڭ جۇرەر سوقپاعى ءبىر. اۆانگارتتىق ونەردىڭ ءبىر ءتۇرى - فۋتۋريزم. بۇل اعىم دا شەكتەن شىعۋدىڭ ءبىر نوبايى. ماحابباتتىڭ ورنىنا ماشينانى قويادى. ناعىز ولەڭ اقىن جىرى ەمەس، ماشينا موتورىنىڭ گۇرىلى دەيدى. سوعىستى الەمنىڭ تازارتقىش قۇرالى رەتىندە قاراپ، فاشيزمءدى دارىپتەگەن. وتكەننىڭ ءبارىن قيراتۋدى ۇسىنادى (نيگيليزم). سەزىمنەن گورى رۋحسىز قارا قۇشتى (بۇلشىق ەت، ەنەرگيا، موتور، سوعىس ت.ب.) جىرلايدى. ولار: «جار، يسحودياششي وت كۋسكا دەرەۆا يلي جەلەزا، ناس ۆولنۋەت بولشە، چەم ۋلىبكا ي سلەزى جەنششينى» (مارينەتتي), - دەيدى.   دەكادەنتتىك دەگەن ءۇمىتى ۇزىلگەن، كوڭىلى تورىققان بۇكىل الەمگە قاپا، دۇشپان بەيشارا جان ءىشى. ونىڭ ءبىر مىسالى جوعارىداعى - ابسۋردتىق. باسى - مودەرنيزم، اياعى - توبىرلىق مادەنيەت (پارنوگرافيا، دەدەكتيۆ، روك-مۋزىكا ت.ب). پرولەتكۋلتتە مودەرنيزمنىڭ ءبىر ءتۇرى. مودەرنيزم -  بىلعانىش، پرولەتكۋلت -  كەرەمەت دەگەن زامان وتكەن. اقيقاتىندا ەكەۋى ءبىر نارسە. مىسالى نيتسشەنىڭ ۆاليۋنتاريزمءى مەن ماركستىڭ پرولەتاريات ديكتاتۋراسى ۇقساس نارسەلەر. ەكەۋى دە ادام جاراتىلىسىنا قايشى اعىمدار. مودەرنيستەردىڭ كوبىسىنىڭ سوتسياليزم سويىلىن سوعىپ كەتكەنى سودان، مىسالى فۋتۋريست ماياكوۆسكي، ەسپرەسسيونيست بەحەر كەيىن سوتسياليزم جارشىسىنا اينالعاندار. گيتلەر، ستالين، مۋسسوليني - بۇلار ساياسي مودەرنيستەر. نيتسشە شاپانىنان - گيتلەر، ماركس شاپانىنان - ستالين ساياسي ارەناعا شىقسا، پرۋست، مارينەتتي، حلەبنيكوۆ، ماياكوۆسكيلەر ادەبيەت ارەناسىنا شىققان. (سۋرەتشىلەردەن پيكاسسو، تۋلۋز لوترەك، كاندينسكي، مالەەۆيچ ت.ب. سىندىلار تولىپ جاتىر). ياعني دەكارتتان باستالعان ەرتەگى-فيلوسوفيا دارۆين مەن فرەيدءتىڭ «قىرىق وتىرىگىمەن» (تازشا بالا بۇل جەردە ءجىپ ەسە الماي قالادى) قوسىلىپ، ودان ءارى پرۋستاردىڭ، سيۋررەاليستەردىڭ، فۋتۋريستەردىڭ، پرولەتكۋلتشىلداردىڭ ت.ب. كوركەم فانتازياسىمەن ورنەكتەلىپ، گيتلەر مەن ءستاليننىڭ سويقانىمەن بىتەدى. مىنە، بارى وسى. اقيقاتىندا بىتپەيدى، ءالى كۇنگە جالعاسىن تابا بەرەدى. 60-جىلدارى امەريكا مەن ەۋروپادا پايدا بولعان «حيپپي» اتتى جاستار قوزعالىسىنىڭ كوسەمدەرى گەربەرت ماركۋزە مەن دجەرري رابين سىندىلار بولعان. د.رابين ءوزىنىڭ ءبىر كىتابىندا: «مى سمەشاەم مولودوست، مۋزىكۋ، سەكس، ناركوتيك ي دۋح بۋنتارستۆا س پرەداتەلستۆوم، ا تاكوە سوچەتانيە ترۋدنو پوبيت» دەگەن. بۇل قوزعالىس وسىنداي ايلا-تاسىلدەرمەن باتىستا «جىنىستىق توڭكەرىس» (سەكسۋالنايا رەۆوليۋتسيا) جاساعان. ياعني ادامداردى جانۋارلار قۇساپ اشىق، ەركىن، كوللەكتيۆتىك، جابايى تۇردە جىنىستىق قاتىناس جاساۋعا شاقىرعان ءھام وزدەرى سونى جۇزەگە اسىرعان. ياعني ار-ۇيات، وجدان، سەنىم دەگەننىڭ، ياعني ادامشىلىقتىڭ بار شەكاراسىنان اتتاعان.

مودەرنيست ماياكوۆسكيدەن ءبىر تارماق ءۇزىندى:

لىسىي فونار سلادوستراستنو سنيماەت س ۋليتسى چەرنىي چۋلوك

وسى ءبىر جولدا قاراپ وتىرساق جاڭاعى ءبىز ايتقان: يرراتسيوناليزم دە، مودەرنيزم دە، اۆانگارت تا، سيۋررەاليزم دە، فۋتۋريزم دە، پرولەتكۋلت تا، ابسۋرت تا ت.ب. ءبارى بار... ياعني ادام ميىنا قونبايتىن قويىرتپاقتىڭ  ءبارى بار.

اۆانگارت داۆيد بۋرليۋكتىڭ  رابايسىز وبرازدارىنا قارايىق:

دۋشا - كاباك، ا نەبو - رۆان، / پوەزيا - يسترەپاننايا دەۆكا، / ا كراسوتا - كوششۋنستۆەننايا دريان... نەبو - ترۋپ، نە بولشە! / زۆەزدى - چەرۆي - پيانىم تۋمانوم.

ورىس ءفۋتۋريسى ا.كرۋچەنىحتىڭ «زاۋم» تىلىمەن جازعان جىرلارى:

دىر بۋل ششىل

ۋبەششۋر

سكۋم

ۆى سو بۋ

ر ل ەز

***

فروت فرون ىت

نە سپوريۋ ۆليۋبلەن

چەرنىي يازىك

تو بىلو ي ۋ ديكيح پلەمەن

***

تا سا ماە

حا را باۋ

ساەم سيۋ دۋب

رادۋب مولا

ال

ء(ۇش ولەڭ دە 1913 جىلى جازىلعان)

ال، ءتۇسىنىپ كورىڭىز...

اسىلىندا اكادەميك ز.قابدولوۆ دۇرىس ايتقان: «..كەرتارتپا اعىمدار بۇكىل الەمدىك ادەبي دامۋدىڭ كەزەڭ-كەزەڭدەرىندە كوپتەن-كوپ: ادەبيەتتەگى مازمۇن دەگەندى ءبىرجولا ۇمىتىپ، جالاڭ ءپىشىندى عانا قۋالاعان جات سارىندى فورماليزم، ونىڭ اسقىنعان ءتۇرى - ابستراكتسيونيزم، بۇلاردىڭ  «بەل بالالارى» -اسىرەسە قىزىل ەكسپرەسسيونيزم، بەت الدى لاققان فۋتۋريزم، داراشىل، كۇيرەك يمپرەسسيونيزم، كۇڭىرەنگەن سيمۆوليزم، ءدىني-ميستيكالىق اكمەيزم، قىلتىڭ-سىلتىڭ تريۋككە تولى يماجينيزم، كۇللى كەرتارتپا اعىم اتاۋلىنىڭ بۇگىنگى بۋرجۋازيالىق ونەردەگى قىرىق قۇراۋ قوسىندىسى - ءوڭى اينالدىرىلىپ، قايتا تىستالعان ءتۇرى - مودەرنيزم...» - دەپ.

ءبىز دە سوعان بەك قوسىلامىز.

Abai.kz