(سولجەنيتسىننان كەممىن با دەپ... ازكەن التاي)

ءبولىم. تاريحي شەگىنىس

قازاق حالقىنىڭ كوپتەگەن تۇلعالارىنا «بانديت» اتاۋى تاعىلعالى دا 200 جىلدان استام ۋاقىت بولدى. ابىلاي حانۇعلى ءۋالي (1819) دۇنيەدەن قايتقان سوڭ، رەسەي يمپەرياسى، قىتاي يمپەرياسى تانىعانمەنەن عۇبايدوللانى حان رەتىندە تانىمادى، كەرىسىنشە تۇتقىنداپ، رەسەيدىڭ ىشكى وڭىرىنە جەر اۋداردى (كەنەسارىنىڭ ءبىر تالابى «وسى «حانىمىزدى قايتار...» بولاتىن). 1822 جىلعى رەفورماعا سايكەس، ءسويتىپ قازاق ءوز مەملەكەتتىلىگىنەن ايرىلدى، بۇل تارتىپكە قارسى شىققاندار اياۋسىز قۋعىندالدى. باسىندا، ابىلاي حانۇعلى قاسىم مەن ونىڭ ۇلدارىنا ەرگەندەر «بانديت» اتالسا، كەيىنىرەك 1847 جىلى وپات بولعانىنا دەيىن كەنەسارى مەن ناۋرىزبايعا ەرگەندەر دە سولاي اتالدى (سكوپيششە، رازبوينيك...), ارينە، رەسەي يمپەرياسى تاراپىنان. سوعىستاعى قارا جۇمىسقا (بۇل جەردە الدىنداعى جازبالارىمدا قازاقتى پاتشالىق رەسەيدىڭ نەگە اسكەرگە الماعانى جانە الاش ارىستارىنىڭ 1916 جىلعى كوتەرىلىسكە قارسى بولىپ، كەرىسىنشە «قازاق اسكەرگە بارسىن» دەگەن نيەتتە بولعانى تۋرالى ويلارىمدى بىلدىرگەن ەدىم) بارعىسى كەلمەي قارسى شىققان قازاق تاعى دا «بانديت» اتالدى! 1922 جانە 1930-33 اشارشىلىققا نارازى بولعاندار دا سولاي اتالدى (ەڭ سوراقىلىعى، تاۋەلسىز ەلىمىزدەگى قازىرگى كۇندەردە دە، سول «بانديتيزم» گريفىندەگى ارحيۆ قۇجاتتارى ءالى كۇنگە تولىق اشىلماي كەلەدى – پورودوكس پە نەمقۇرايدىلىق پا!)! ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاعى تۇركىستاندىقتارعا تاعىلعان ايىپتار (ساتقىن) دا سونىڭ ار جاق بەر جاعى (ونىڭ شىن مانىسىنە تولىقتاي بارۋعا ءبىزدىڭ كوممۋنيستىك سارقىنشاقتىق بيلىك مۇددەلى ەمەستەي دە كورىنەدى)! 1986 جىلعى قازاق جاستارىنا تاڭىلعان دا «بانديتيزم» (ناشاقور، بۇزاقى، ماسكۇنەم), جاڭاوزەن دە سول! ەندىگى قىسىلىپ-قىسىلىپ، كەلىپ-كەلىپ جانارتاۋ-ۆۋلكانداي بۇرق ەتكەن 2022 قاڭتار وقيعاسىنا قاتىسۋشىلاردىڭ اۆتوماتتى تۇردە ءوز ەلىمىزدە، ءوز جەرىمىزدە ءالى باستارىندا دەكوممۋنيزاتسيا جۇرمەگەن ءبىزدىڭ بيلىك تاراپىنان سول اتاۋدى «يەمدەنىپ» شىعا كەلگەنى اسا ءبىر «تاڭعاجايىپ» وقيعا دا، قۇبىلىس تا ەمەس اۋ! ينەرتسيا!.. بايلانعاندىق!..

بۇل وقيعا تۇرماق، «جەلتوقسان، جاڭاوزەن» وقيعالارىنا تولىق باعا بەرىلمەي، شىندىق اشىلماي، زەرتتەلمەي جاتقاندا «قاندى قاڭتاردىڭ» قاقيىپ، قاڭتارىلىپ قالاتىنى سەزىلىپ تۇرعانداي ما؟ اتتەگەن-اي دەسەڭشى! قالىپ قويعان ەسكى كروسسوۆكاعا كۇلگەنشە وسىنىڭ سەبەبى نە، سالدارى نەدەن شىقتى، ماسەلەنىڭ شەشىمى نەدە...سونى زەرتتەۋ قاجەت ەمەس پە! جوق ءبىز كۇلەمىز، مۇمكىن، نەگىزى بۇل ەسكى اياق كيىمنىڭ سۋرەتى كەيىنىرەك، جاڭارۋ جارشىسىنىڭ بەلگىسىنە، توتاليتارلىق جۇيەمەن كۇرەس سيمۆولىنا اينالار، كەلەشەكتى ناقتى كىم بولجاپتى...

الدىندا ايتقان 200 جىلدىڭ 50 جىلى تولىق كوز الدىمدا، ءبارى دە ەسىمدە. ونىڭ ۇستىنە بىزدەر، كوكتە ۇشىپ جۇرگەندەر ەمەس، ناعىز قاراپايىم حالىقتىڭ ءدال ىشىندە جۇرگەندەرمىز، سوندىقتان، انە ءبىر ايتۋعا ءتىلىمىز ارەڭ كەلەتىن زەرتتەۋ-مونيتورلىق ينستيتۋتتاردىڭ، ءتۇرلى ساياسات تانۋشىلاردىڭ «كوسەمدىكتەرىن» ەمەس، ءبىزدى دە تىڭداۋى كەرەك دەگەن ويدامىن! 1970 جىلدارى كلاسس ساباقتارىندا تاقىلداپ تۇرىپ «الماتى استانام، الماتى باس قالام! ارداقتاپ اتىڭدى، اۋزىمنان تاستامان» دەگەن تاقپاقتاردى ايتاتىنبىز. 1974 جىلى ء(الى ەسىمدە) اكەي قولى جەتكەن سوڭ، «سلاۆۋتيچ» دەگەن ماركالى تەلەۆيزور اكەلىپ، 30 مەتردەي انتتەننا دانەكەرلەتىپ ورناتتى، ەكى كانال كورسەتەتىن، بار اۋىلدىڭ ادامى كەشكە توپىرلاپ ۇيگە جينالاتىن (قاراپايىمدىق، اۋىزبىرلىكتىڭ شىنايى بەينەسى)! استانامىز، ەل تۋرالى حابارلاردى ماقتانىشپەن قارايتىنبىز! الايدا، سول الماتىعا 4-5 كلاستاعى بالا كەزدە كەلگەندە ونىڭ مۇلدە قازاق استاناسى ەمەس ەكەنىن كورىپ، بالالىق سەزىم سۋ سەپكەندەي باسىلدى، ويتكەنى ول ورىسشا! ءبارى-ءبارى! ءسۇيىپ كورەتىن «تاقيالى پەرىشتەنىڭ» دە دەكوراتسياسى، سۋرەتتەرى ەش «پەرىشتە» ەمەس، ءوزىن-ءوزى جانە ەلدى الداۋ ەكەنىن كوزبەن كوردىك!

جازىلماعان زاڭ بويىنشا، 80-90% قازاق تۇراتىن اۋىلداردا دا ورىس-ارالاس مەكتەپتەر بولدى، ورىسشا كلاستارعا بارلىق باسقا ۇلتتارمەن بىرگە اۋىل «بەلسەندى-اكتيۆتەرىنىڭ» قازاق بالالارى باراتىن. ونداي ۇل-قىزدار وزدەرىن بىزدەرگە قاراعاندا «ارتىقتاۋمىز» دەپ ويلايتىن، قىزدار قازاق كلاستارىنداعى ۇياڭداۋ قۇربىلارىنان «اشىقتاۋ» كەلىپ، ەرتەرەك «پىسەتىن». مەن دە ورىسشا وقۋىم كەرەك ەدى، اتام مارقۇم «بۇزىلىپ كەتەدى» دەپ بولماي قازاقشا بەرگىزدى (كەيىن ءبىر-ەكى جەردە ورىسشا دا وقىدىم). سول اتامنىڭ جاڭا كىسى ەكەنىنە قازىر كوزىم تولىق جەتەدى، ويتكەنى، ءبىزدىڭ بويىمىزدا ۇلتتىق كود-تاربيە-سانا-سەزىم-تۇيسىك-نامىس ەرتە قالىپتاستى (اتتەڭ سونى كوپتەگەن وتانداستارىمىز تۇسىنبەيدى، وسىندايدا الاش ارىستارىنىڭ «بالا قاي تىلدە تاربيەلەنسە، سول ۇلتقا قىزمەت ەتەدى» دەگەنى ەسكە ورالادى...). ورىس وكىلدەرى ءبىزدى «كالبيت»، ال «ورىسشىل قازاقتار» - «كولحوزنيك» دەپ قورلايتىن!

الماتىعا كەلىپ وقۋعا تۇسكەندە بىزدەر مەن ورىس تىلدىلەردىڭ، ورىسشىل نەمەسە قالالىق «قازاقتاردىڭ» ايىرماشىلىق-كونتراستارى جەر مەن كوكتەي بولدى. بيلىك بىلمەيتىن، نەمەسە، بىلسە دە بىلمەگەندەي ءتۇر كورسەتەتىن ايدان انىق نارسە بار ەدى، ول، بىزدەرگە ۇنەمى كورسەتىلەتىن پسيحولوگيالىق قىسىم – «كۇندەلىكتى تۇرمىستىق، الەۋمەتتىك شوۆينيستىك» (گوۆوري نا رۋسسكوم، پوناەحالي تۋت، يدي تۋدا...) ءىس-ارەكەتتەر ەدى! وعان «قالالىق» قازاقتاردىڭ «كولحوزنيگى» قوسىلىپ، بىزدەردى تومەندەتىپ، ءوزىمىزدى قور ساناتقىزۋعا يتەرمەلەيتىن. اۋىل بالاسىنىڭ نەگىزگى وقيتىنى دا زووتەحنيك، ۆەتۆراچ، اگرونوم، جەنپي، اۋىل شارۋاشىلىعى ينجەنەر ەدى عوي (ارينە، تۇگەل ەمەس، ايتكەنمەن جالپىلاي).

نەگىزىنەن العاندا، ۇستازدارىمىزعا، ينتەللەگەنتسيا وكىلدەرىنە اسا ءبىر كىنا تاعۋدان اۋلاقپىن، ولاردىڭ كوبى ادال، بىزگە دەگەن كوزقاراستارى قامقورلىق تۇرعىدا بولاتىن، كورگەندە «تومەندەگى» ساتىداعىلاردىڭ ءبىزدى وزدەرىنەن دە تومەن سانايتىنىنان كورەسىڭ عوي! بىراق، كۇنىڭنىڭ ءبارى سولارعا ءتۇسىپ تۇرادى، دۇكەنشى، قوعامدىق كولىك جۇرگىزۋشىسى، ۆاحتەرشا، ۇيلەرىنىڭ ارتىق بۇرىشىن، ساسىق-سىز ۆرەميانكالارىن جالعا بەرۋشىلەر...ءبارى دە سولار! ەرىكسىز تاۋەلدىسىڭ! بۇنداي جاعداي ءۇشىنشى كۋرسقا جەتىپ، بىزدەر ءسال دە بولسا ولپى-سولپى كيىمدەرىمىزدى، ءتۇرىمىزدى جيناي باستاعاندا عانا ازداپ باياۋلاي باستاعانداي بولعان ەدى. سونىمەن قۇلدىق پسيحولوگيانىڭ ورناۋىنا وتارلاۋشى، وعان قوسىلعان ءوزىمىزدىڭ بيلىك قانا ەمەس، وزدەرىن جەڭۋشى ەل، جەڭىمپازدىق تۇرعىدا قارايتىنداردىڭ دا ۇلەسى زور ەكەنىن قىسقاشا تالداپ وتتىك.

بۇل تالداۋلارعا ەرەكشە توقتالىپ وتىرعانىمىز، ءبىزدىڭ وتكەنىمىز بەن سول وتكەننىڭ جالباڭداعان جالعاسى ءالى كۇنگە تاۋەلسىز دەگەن ەلىمىزدىڭ بيلىگىنە جابىسىپ كەلە جاتقانىن كورسەتۋ ەدى. بۇلاردىڭ دەكلاراتسيالارىنداعى «حالىقتار دوستىعى» دەگەندەرى، بار بولعانى جالپاقشەشەيلىكپەن باسقاعا جالتاڭداۋ (اسىرەسە بۇرىنعى مەتروپولياعا) ەكەنى كەيىنگى كەزدەگى وقيعالار «قورداي، مالوۆودنوە، جاركەنت شيەلەنىستەرى) بەتىن اشىپ بەردى. ءيا، ويعا سالساق، تۇتاس ءبىر حالىق پەن ءبىر حالىق قالايشا دوس بولىپ كەتەدى؟ حالىق دەگەنىمىز كوپتەگەن توپتاردان، سان الۋان ءتۇرلى ماقساتتاعى جەكە تۇلعالاردان قۇرالماي ما؟ ولاي بولسا، كەيبىر حالىقتار اراسىنداعى ادامداردىڭ ءوزارا شىنايى دوستىعى بولۋى مۇمكىن، الايدا، بار حالىق ءبىر-بىرىنە دوس بولىپ كەتۋى ەكىتالاي! بۇل جەردە تاتۋ كورشىلەردىڭ (مەيلى مەملەكەت، نەمەسە، الدەبىر توپتار بولسىن) مۇشەلەرىنىڭ دوستىعى، ءبىر-بىرىنە دەگەن قۇرمەتى سىيلاستىققا اينالۋى كەرەك! ەگەر بيلىك، سونداي ءوزارا قۇرمەتتەۋدى سول توپتاردىڭ جارتىسىنان استام مۇشەلەرىنىڭ داعدىسىنا قاعاز جۇزىندە ەمەس، شىن ومىردە سىڭدىرە السا، بۇل ۇلكەن جەتىستىك! باۋىرلاس مەملەكەتتەردىڭ (مىسالى. قازاق-قىرعىز، تۇرىك-ازەربايجان) وزىندە بارلىق ەلى ءبىر-بىرىمەن دوس بولۋى مۇمكىن ەمەس-اۋ! سونىمەن بىزدەردەگى قاعاز جۇزىندەگى حالىقتار دوستىعى دەگەننىڭ تەك تەوريا ەكەنىنە ء(بىر باعىت، ءوزارا مۇددەلى مەملەكەتتەر وداعى، بىرلەستىگى بولۋى مۇمكىن) ءبىراز وي جۇگىرتتىك (بۇنى كەيىنىرەك كەڭىنەن جالعاستىرامىز).

مەن ءوز باسىم كوزبەن كورگەن «ماحروۆىي سوتسياليزم مەن زاستوي» ۋاقىتىنىڭ 1970-85 جىلدارى قازاققا تاريحي-ۇلتتىق-ۇلت قۇندىلىقتارىن ۇمىتتىرىپ، اۋىر جاعدايداعى توقىراۋعا ءتۇسىردى دەسەم ەش جاڭالىق اشپاسپىن، ەلدە جاپپاي ورناعان اراق ءىشۋ، تويشىلدىق، توعىشارلىق، بار نارسەگە جاڭاشىل كوزقاراسپەن قاراۋدى جويىپ، ادامداردىڭ جەكە ويلاۋ قابىلەتىنە نۇقسان كەلتىرگەن، ياعني، توبىرلىق تانىمدى مىقتىلاپ ورناتقان كەزەڭ، ول - جەكە تۇلعانىڭ بەلسەندىگىن (ينيتسياتيۆا ناكازۋەما) جويىپ، بيلىككە تاۋەلدى ەتكەن ۋاقىتتار ەدى! بيلىك پەن حالىقتىڭ ارا-جىگى بۇرىننان-اق اۋلاق، اشىق-قاشىق بولسا، ءوزىمىز 1985 جىلداردان باستاپ قىزمەتكە ارالاسقاندا وندايدى تۇگەلدەي باستان كەشىردىك، ەڭ «قىزىقتى»-سوراقىلىعى جۇمىسشىلار بار ءوشىن ۇلكەن باستىقتاردان ەمەس، قاتارداعى قىزمەتكەرلەردەن الاتىن (ۇلكەن باستىقتارعا جولاۋعا شاما جوق)! سول داعدى ءالى كۇنگە دەيىن كەلىپ جەتىپ، مىنە، قاڭتاردا اشىق كورىنىسىن تاۋىپ وتىر (ايتپەسە، قاتارداعى جاۋىنگەر مەن ساقشى، قىزمەتشىنى سونشا وشتىكپەن سابايتىنداي ءوز باۋىرلارىنىڭ قانداي اتا كەگى بار دەسەڭشى)!

اسكەرگە بارعان قازاقتىڭ دا جاعدايى باسىندا اسا ءماز بولمايتىن، قارا جۇمىستى اتقاراتىندار دا، تاياقتىڭ كوكەسىن جەيتىندەر دە قازاق، قىرعىز، ءسىبىر جاقتىڭ جانە دەرەۆنيالاردىڭ ورىستارى بولاتىن، كاۆكازدىقتار نان كەسۋشى، كاپتەركا ت.ب. جەڭىل جۇمىستاردا، موسكۆا-لەنينگرادتىقتار شتابتاردا، وزبەك-تاجىك اسحانادا جۇرەتىن. بىراق، سوندا بولسىن قازاق بالاسى توزىمدىلىگىمەن وفيتسەرلەرگە (قازاق وفيتسەرلەر جوقتىڭ قاسى) ۇنايتىنى دا بار ەدى. اۋعانستانعا بارعان قازاقتارعا «ول جاقتا مۇسىلماندار عوي جانە ءوزىمىزدىڭ تۇركى باۋىرلار دا كوپ قوي، اسا اتپاعان شىعارسىڭدار» دەگەن سۇراق فانتاستيكا بولىپ كورىنەتىنى ءسوزسىز ەكەنى تۇسىنىكتى بولار!

اسكەردەن اجەپتەۋىر ءپىسىپ قالعانىمەن اۋىلعا ورالعانداردىڭ كۇنى مالشى، قارا جۇمىسشى، قۇرىلىسشى، تراكتورشى، سوسىن بارىپ اۆتوجۇرگىزۋشى، ال قالاعا بارعان قازاقتىڭ ءومىرى باسقالار تۇراتىن ءزاۋلىم ۇيلەر سالۋمەن (ادك), قىزداردىكى (احبك) ءتۇرلى بىلىكتىلىكتى اسا قاجەت ەتپەيتىن جۇمىستارمەن وتەتىن. قاراپايىم قازاقتىڭ كۇنى باستىقتاردىڭ ومىرىنە قىزىعۋعا، قىزعانىشقا تولى بولاتىن (سودان كەلىپ، وقىماساڭ ادام بولمايسىڭ دەگەن ۇعىم قالىپتاستى), دەموكراتيالىق ەلدەردەگىدەي باعالانعان ەڭبەكتىڭ تارتىمدىلىعى اتتى تۇسىنىك جوق-تۇعىن. ال، باستىقتار شىنىمەن، جاقسى ءومىر ءسۇردى، ولاردىڭ ماتەريالدىق جاعدايى قىزمەتكە تۇرۋشىلاردىڭ، جاڭا پاتەر الۋشىلاردىڭ بەرگەن پارەسىمەن، جوعارعى جالاقىمەن، جاسىرىپ مال ۇستاۋمەن، قىجالات زاتتاردى ءبولۋ ت.ب. زاڭسىز ارەكەتەر ارقىلى شەشىلەتىن.

ساياسي ومىرگە كەلسەك، سوتسياليستىك دەكلاراتسياعا سايكەس، بىردەن-ءبىر بيلىك يەسى حالىق، الايدا، ول تەك قاعاز جۇزىندە! اۋىلدىق، كەنتتىك، قالالىق ت.ب. كەڭەستەردىڭ دەپۋتاتتارى «تور-كەستەگە» (سوۆەتتىك داۋىردە بارلىق ساياسي ءومىر سەتكا بويىنشا، تىپتەن، پارتيا قاتارىنا قانشا جۇمىسشى، قانشا باسقا ۇلت وكىلدەرى، قانشا قىزمەتكەر الىناتىندىعىنا دەيىن %-پەن ەسەپتەلەتىن. قايتا قۇرۋ داۋىرىندە 1988-89 جىلدارى، اۋداندىق كومسومولدىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىنا قازاق «سايلانىپ»، ءۇشىنشى حاتشىسىنا تالاس بولعانىن ءوز كوزىممەن كوردىم، بۇل جەردە ەڭ «قىزىعى» ەكىنشى حاتشى بولىپ سايلانىپ وتىرعان ورىس قىزعا ەشكىم ءبىر اۋىز قارسىلىق بىلدىرمەدى، ول دەگەنىڭ اۆتوماتتى تۇردە ءسوزسىز سولاي بولۋى كەرەكتىگى بارىنە تۇسىنىكتى...) سايكەس قۇرامىندا جۇمىسشىلار دا بار شاقىرىلىم دايىن قاۋلى-قارار-شەشىمدەرگە قول كوتەرەتىن. ال سايلاۋ دەگەنىمىز سىرت كوزگە قاراساڭ كادىمگىدەي قىزۋ ناۋقان (ۇگىت-ناسيحات-سايلاۋ بيۋللەتەن، جاشىكتەرى ميليتسيامەن قورعالىپ، كوميسسياعا تاپسىرۋ ت.ب.), الايدا نەگىزگى ماقسات، سايلاۋ ناتيجەسى جوعارى جاقتىڭ نۇسقاما-ديرەكتيۆاسىمەن بەكىتىلىپ كەلەتىن. ەڭ سوراقىسى، قازىرگى تاۋەلسىز ەلىمىزدە دە ءدال سول جاعدايدىڭ، ءدال سولاي قايتالانۋى (ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەرسىڭ) دەر ەدىم!

جوسپارلى ەكونوميكاعا كەلسەك، ول تەك اۆتوريتارلىق بيلىككە نەگىزدەلگەن، كوبىنە ەكستەنسيۆتى باعىتتاعى، سوڭى داعدارىسقا، توقىراۋعا ءسوزسىز الىپ كەلەتىن ەكونوميكا ەكەنى انىق. مىسالى، سوۆحوز جانار-جاعار ماي تاسۋشى جۇرگىزۋشىسىنىڭ اۋدان ورتالىعىنا كەلگەن پوەزد تسيستەرنا-ۆاگونىن تەز ارادا بوساتۋ ءۇشىن (ولاي بولماسا ايىپپۇل) دالاعا اپارىپ توكەنى تۋرالى فاكتىلەر جەتەدى جانە باعاسى وتە قىمبات مينەرالدى تىڭايتقىشتار ورتالىقتاندىرىلىپ تاسىمالدانىپ، اۋىلداعى ەگىس تاناپتارىنىڭ ماڭىندا تاۋ-تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ جاتاتىنى دا ەشكىمگە قۇپيا ەمەس-ءتى (ايدالادا بىلعانىپ، جاۋىننان قاتىپ قالعان، ءدان سەپكىش-سەيالكالاردان جۇرمەي-وتپەي قالعان سونداي «تاۋلاردى» بولىمشە مەڭگەرۋشىلەرى ەگىس ناۋقانى بىتكەن سوڭ، پارعا قالدىرىلعان جەرگە شاشقىزىپ نەمەسە، بۋلدوزەرمەن كومدىرىپ تاستايتىن...). باسقا دا سوراقىلىقتار جىرتىلىپ ارتىلاتىن، باسشىلارعا رايكوم الدىنداعى بەرگەن ەسەبى، مالىمەتى تۋرا بولسا جەتكىلىكتى. وسىنداي جاعدايلار، بارلىق جەردەگى ۇرلىق بيلىك پەن حالىق اراسىن مۇلدە جاقىنداتپادى (ساۋىنشى ءسۇتتىڭ مايىن، مالشى كورسەتپەي قالعان تايىن، باستىق كوبىرەك، جوعارعى ودان دا مولىراق...ۇرلاۋ...تاعى، تاعى). رايكوم دەمەكشى زاڭدىلىق تۇرىندە الساق ەشتەمەگە جاۋاپ بەرمەيدى، ءۇي، ماشينا، زاتتار ءبولۋ، شەشىمدەر شىعارۋ دە-يۋرە اتقارۋشى ورگاندا دا، دە-فاكتو ءبىرىنشى حاتشىنىڭ قولىندا ء(بىر جازىلماعان زاڭ: ءبىرىنشى قازاق بولسا ەكىنشى ورىس، ايتەۋىر قايدان بولسىن تاۋىپ اكەلەتىن)!

كادر ساياساتىنا كەلسەك، تامىر-تانىستىق ول كەزدە دە بولعانىمەن، ءدال قازىرگى فورماداعىداي سۇرقيا تۇردە بولعان جوق، ويتكەنى، كونكۋرەنتسياعا قوسىمشا ءبىرتالاي سۇرىپتاۋلار جۇرەتىندىگىن جانە وقۋ بىتىرگەن جاس مامان ەڭ تومەنگى ساتىدان باستاپ، قۇرىعاندا 4-5 جىل ءوتىل ءوتۋى كەرەك، ياعني مەريتوكراتيالىق تاڭداۋ ءبىرشاما ساقتالدى.

تەحنيكالىق جاعىنان ءوندىرىستى قامتاماسىز ەتۋ كوبىنە جاڭاشىلدىقتان كورى كونسەرۆاتيزمدىك تۇرعىدا ءجۇردى (قازىرگە كەلىپ جەتكەن ۋاز اۆتولارىنىڭ جاسالىپ، قۇراستىرىلۋى 1949 جىلدارى باستالعان), ياعني، زاۆودتاردا سۇرانىسقا بەيىمدىلىك (گيبكوە پرويزۆودستۆو) قولدانىلعان جوق، ال، ەرگوناۆتيكا تۋرالى ايتپاي-اق قويسام دا بولار. تاعى ءبىر سۇرىقسىز كورىنىس، قازاق اۋىلدارىنا قاراعاندا، ارالاس ەلدى-مەكەندەردىڭ الەۋمەتتىك سترۋكتۋراسى (اسفالت جولدار، جاڭا تەحنيكا بەرۋ ت.ب.) الدىداعى كەزەكتە ءجۇردى (بيلىك وزىنە ءتيىمدى زاتتى شۋلامايتىن قازاقتىڭ ەسەبىنەن شەشتى). كاسىپورىنداردىڭ وركەندەۋى باسشىنىڭ جەكە بەدەلىنە بايلانىستى (جوعارعى جاققا ۇيالماي كورسەتەتىن ونەركاسىپ، سوۆحوز-كولحوز) بولىپ، كوبىنە قولدان، ياعني تەحنيكالىق بازانى، قاجەتتى بولشەكتەردى ارتىق ءبولۋ ارقىلى ىسكە اسىرىلدى.

قازاق ۇلتىنىڭ، ونىڭ ىشىندە ءار ادامنىڭ جەكە تۇلعا رەتىندە دامۋى تەجەلىپ وتىردى. الايدا، 86 جىلدان كەيىن، ەلدىڭ رۋحاني ويانۋىنا (الاش ارىستارىنىڭ ساناعا ورالۋى) دا الدەبىر تۇيسىكتىڭ العىشارتتارى اسەر ەتە دە باستادى. بىزدەر، جاستار سول ۋاقىتتاردا جينالا قالساق، قوعامداعى وزگەرىس قاجەتتىلىگى تۋرالى وتە كوپ قىزىل كەڭىردەكتەنىپ تالقىلايتىنبىز.

1989 جىلى باستالعان بالتىق جاعالاۋىنداعى ەلدەردىڭ ازاتتىق رۋحتاعى كوزقاراستارى قاتتى قىزىقتىراتىن، بىزدەر دە ويانساق دەپ كوپ ارماندايتىنبىز، الايدا، جوعارعى جاق قوزعالمادى! ەكونوميكادا تۇك ۇقپايتىن شاتىستار، كۇندەلىكتى قاجەتتى زاتتار قىجالاتتىلىعى (دەفيتسيت) كەزەڭى ەلگە اۋىر تيگەن ءساتتىڭ وزىندە دە، سسسر-دە باستالعان ساياسي داعدارىستار، رەفورماعا ۇمتىلعان وي-ارمان تۇتاستاي ەلدى قامتىدى. تەمىر تورداعى ەلدەن نەمىس، ورىس، گرەك ت.ب. كەتۋگە مۇمكىندىك العانى، جاڭا ءبىر باسقا ۋاقىتتىڭ، ءداۋىردىڭ جاقىنداعانىن سەزدىرگەندەي! ەلدەگى باستالعان جاڭا ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستار (كووپەراتسيا) پىسىقتاۋ كەلەتىن، باستىقتارمەن تەز ءتىل تابىساتىن باسقالارعا قاراعاندا الدىمەن شەتقاقپايلاتاتىن دا، ءوزى دە ەنجارلاۋ قازاققا كوپ پايدا اكەلمەدى. جەكەشەلەندىرۋگە كەلسەك، جۇمىرتقا باسقان تاۋىقتاي ەل ىرزىعىن استىنا باسقان باستىقتار قاراپايىم قازاققا ۇلەس تاتىرمادى! ءۇيدى جەكەشەلەگەننەن دە قازاق وڭباي ۇتىلدى (باعاسى قىمبات قالاداعى ۇيلەر كوبىنە ورىس جانە باسقالارعا تيەسىلى بولدى. ورىستاردىڭ بىردەن بايىپ كەتكەن سەبەبى اتا-اجەسىنىڭ، اكە-شەشەسىنىڭ قوس-قوستاعان ۇيلەرىن يەمدەنىپ قالدى), اۋىلداعى ۇيلەرىنىڭ باعاسى ارى كەتسە ءبىر سيىرعا باعالاندى!

كوپەراتيۆ قۇرۋدان، قول جەتكەن ۇيلەرىنىڭ قۇنسىزدىعىنان ت.ب. كوپتەگەن سەبەپتەردىڭ ارقاسىندا دىمسىز قالعان قايمانا قازاق باياعى ينەرتسيامەن كۇيبىڭدەگەن جۇمىسىن جاساپ ءجۇرىپ جاتتى، اقشا جوقتىقتان ەڭبەكتەرىنە العاندارى ماكورون مەن شايعا باعالاندى. ول كەزدە اشتىقتان شىققان قاسقىرداي باستىقتار ەل ريزىعىن باس سالعان ەدى، اۋىلدارداعى قوعامدىق مالدى قولما-قول ايىرباس (بارتەر) جەلەۋىمەن بۋازىنا قاراماي قىرىپ سالىپ، وزدەرىنە قالادان ءۇي الۋ، كاسىپ دوڭگەلەتۋ سياقتى ىستەرگە جۇمسادى، تەحنيكانى، باسقا زاتتاردى زاڭسىز يەمدەنىپ، كوزدى باقىرايتىپ ساتۋ ورىن الدى. بىرەن-ساران ۇلەسىن سۇراعاندارعا نەشە ءتۇرلى سۇمىرايلىقپەن (قارىزدى ءىلىپ بەرەمىز جەلەۋى) جول بەرىلمەدى. قازاق ناعىز قۇلعا اينالدى.

ساياسي ءومىر بۇرقىراعان قازانداي قاينادى، سسسر-ءدىڭ ءار جەرىندەگى قاقتىعىستار، تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلىستار قارقىندى ءجۇرىپ، قايتكەندە دە قازاقتارعا دا اسەر ەتتى. الايدا، ءبىزدىڭ بيلىك ارتىن باعىپ، تاۋەلسىزدىككە دە ۇمتىلمادى (ول وقيعالاردىڭ ءبارىن ەل بىلەدى عوي), اقىرى، سۇتكە تيگەن كۇشىكتەي قۋىپ شىققاندا بارىپ (ورتاق ۆاليۋتا كەرەك بولسا، مىنانشا توننا التىندى بىزگە الىپ كەلەسىڭدەر تالابى ت.س.س.), تاۋەلسىزدىك تە جاريالاندى! بىراق ارمان اقتالدى ما، دەگەن سۇراق قالىپ قويعانى انىق، وعان سسسر قۇرامىندا قايتسەك تە قالامىز; سسسر-ءدى ساقتاۋ تۋرالى «كۇلكىلى» رەفەرەندۋم وتكىزۋ; ءنان سسسر كابينەت مينيستر توراعاسى... وداقتار دوستاستىعى توراعاسى بولادى ەكەن;.. اقىرى، كەڭەس وكىمەتى تاراپ، ءوزارا وداق قۇرىپ جاتقان سلاۆياندىقتارعا (رەسەي، ۋكراينا، بەلارۋس) ءوزىمىز بارىپ، تىلەنىپ قوسىلعانىمىز،.. ديماش اتانىڭ ۇيقاماقتىق جاعدايى اسەر ەتتى!.. كوڭىلگە كۇمان ورالدى...

جالعاسى بار...

ازكەن التاي

Abai.kz