وتانىن قورعاۋعا جۇدىرىقتاي جۇمىلعان ەرجۇرەك ۋكراينداردىڭ قايتارما شابۋىلى رەسەي پرەزيدەنتى ءپۋتيندى جاڭا اسكەري شەشىم قابىلداۋعا ءماجبۇر ەتتى.

قىركۇيەكتىڭ 21-كۇنى موبليزاتسيا جاريالادى. جارلىققا سايكەس بۇرىن اسكەري سالادا قىزمەت وتەگەندەر قايتادان جاپپاي اسكەرگە الىناتىن بولدى. قورعانىس ءمينيسترىنىڭ ايتۋىنشا قاجەتتى ادام سانى 300 مىڭ. «ۋكراينانىڭ 200 مىڭ اسكەرىنىڭ 100 مىڭىن جويدىق» دەگەن سەرگەي شويگۋ ءوز سوزىنە ءوزى كۋىستانىپ، مۇنشا كوپ ادامنىڭ اسكەرگە الىنۋى سەبەبىن «رەسەيدىڭ ۋكرايندارمەن عانا ەمەس، باتىسپەن سوعىسىپ جاتقانىنان»،  دەپ ءتۇسىندىردى.

يمپەراليستىك پيعىلمەن اۋىزدىقتانعان ورىس بيلىگىنىڭ حالىقتى جاپپاي سوعىسقا تارتۋ جارلىعىنىڭ ءبىرىنشى رەت بولىپ تۇرماعانى تاريحتان بەلگىلى. پاتشالىق رەسەي زامانىندا دا، كەڭەس كەزىندە دە قارا حالىقتى جاپپاي سوعىسقا تارتتى.

قازاق حالقىنا دا اۋىر زارداپتار الىپ كەلدى. ورىس تاريحىنداعى العاشقى موبليزاتسيانى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە نيكولاي II جاريالادى. پاتشانىڭ 1916 جىلى 25-ماۋسىمداعى جارلىعىندا تۇركىستان مەن دالا ولكەسىنەن 400 مىڭ، جەتىسۋدان 87 مىڭ، باسقا وبلىستاردان 100 مىڭ ادامدى وكوپ قازۋعا جۇمىلدىرۋ مىندەتتەلدى. ۋادەسىنەن اينىعان پاتشاعا قارسى حالىق جاپپاي كوتەرىلدى. بۇل قارسىلىق قازاق تاريحىندا «امانكەلدى كوتەرىلىسى»، «قارقارا كوتەرىلىسى» دەگەن اتپەن قالدى. «بالا ولمەسىن، شال ءولسىن» دەگەن زاماننىڭ شىندىعىن مۇحتار اۋەزوۆ «قيلى زامان» حيكاياتىنا ارقاۋ ەتسە، ساكەن سەيفۋللين «تار جول، تايعاق كەشۋ» رومانىندا دا جازدى. ءدۇلدىل ءانشى بەكبولات تىلەۋقان ورىنداعان «سامال تاۋ» ءانى دە ۇلتتىڭ بولاشاعىنا بالتا شابىلعان سول قاندى شاقتىڭ زارى ەدى.

1941 جىلى 22-ماۋسىمدا گيتلەر ءستاليدى الداپ سوعىپ، ءبىر تۇندە كەڭەس وداعىنا باسىپ كىردى. مۇرتتى كوسەم 3-شىلدە كۇنى راديو ارقىلى ءسوز سويلەپ، حالىقتى تاعى دا جاپپاي وتان قورعاۋعا، جان بەرۋگە مىندەتتەدى. بۇل رەسەي تاريحىنداعى ەكىنشى موبليزاتسيا ەدى. ەۋروپانى بولىسكە سالۋدى كوزدەگەن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ۇلتىمىزعا اكەلگەن قاسىرەتىن سوزبەن جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. سوعىسقا اتتانعان 1 ميلليون 300 مىڭنان استام ادامنىڭ تەڭ جارتىسى مايداننان قايتپادى. قازاقتىڭ ءار شاڭىراعى قارا جامىلدى.

تاريحقا كوز جىبەرسەك نيكولاي پاتشا مەن ءستاليننىڭ موبليزاتسياسىنان حالقىمىز اۋا كوشىپ، قىناداي قىرىلىپ، ءوز جەرىندە ازشىلىققا ۇشىرادى. قازاقتىڭ بۇگىنگى ىرىقسىز كۇيىنىڭ تامىرى سوندا جاتىر.

پۋتين ورىس جەرىندە جاريالاعان ءۇشىنشى موبليزاتسيانىڭ قازاققا قاتىسى جوق دەپ ايتا المايمىز. رەسەيدە 1 ميلليونعا جۋىق قانداسىمىز ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. رەسەيدەگى «ەكىنشى سورتتى ۇلتتار» قاتارىنا جاتاتىن ءتۇبى ءبىر تۇركى ۇلتتارىنىڭ كۇنكورىس كوزى اسكەرگە بارۋ بولعانىن، ۋكراين جەرىندە قازا تاپقانداردىڭ دەنى سولار ەكەنى باق بەتتەرىندە ءجيى جازىلىپ جاتىر. وكىنىشكە وراي اراسىندا استراحان، ومبى، تۇمەن قازاقتارى دا كوپ ەكەن.

جۇرتتى الاڭداتقان بۇل عانا ەمەس، قازىرگى قىمباتشىلىق زامانداعى سوعىس سالدارىنان قازاقستانعا اعىلعان ورىس كوشى. العاشقى لەگى پۋتين ۋكرايناعا اتالمىش «ارناۋلى سوعىس وپەراتسياسىن» باستاعاندا اعىلسا، ەكىنشى لەگى پۋتين موبليزاتسيا جاريالاعان ساتتەن باستاپ، كەشەلى-بەرى اعىلىپ جاتىر. باتىس قازاقستان، قوستاناي وبلىسىنىڭ كەدەن بەكەتتەرىندە ۇزىن سونار كەزەك پايدا بولعان. رەسمي بيلىك ەۋرازيا ەكونوميكالىق وداعىنىڭ كەلىسىم-شارتتارىن العا تارتىپ، توسقاۋىل قويۋدان باس تارتۋدا.

حالىقتىڭ الاڭدايتىن ءجونى بار. قازاق جەرىنە ەركىن كىرىپ-شىعىپ، ورنالاسىپ جاتقان رەسەيلىكتەردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايدى ايتپاعاندا، كۇنى ەرتەڭ-اق، ساياسي تالاپ قويماسىنا كىم كەپىل؟! بيلىكتىڭ ورىسپەن قوڭسى بولعان كەزدەگى قاندى تاريحتان، ۋكراين سوعىسىنان ساباق الاتىن شاعى بولدى عوي!

ەسبول ۇسەنۇلى

Abai.kz