(قوس دارىننىڭ اباي مۇراسىن ساقتاپ قالعان ەڭبەگى جايىندا)

قازاق ادەبيەتىنىڭ قوس قۇلاگەرى – مۇحتار اۋەزوۆ پەن ءىلياس جانسۇگىروۆ تىعىز شىعارماشىلىق ءھام دوستىق قارىم-قاتىناستا بولعانى ايان. دەي تۇرساق تا، بۇل ءالى كۇنگە جەتەر جەرىنە جەتە زەرتتەلىپ-زەردەلەنبەگەن تاقىرىپتىڭ ءبىرى. سەبەبى، 1926-1937-ءشى جىلدار ارالىعى شىتىرمان وقيعالارعا تولى كۇردەلى ۋاقىت. سول زامان پانوراماسىنا كوز تىگە وتىرىپ، كۇڭگىرت تارتقان كوكجيەكتەن دايەك-دەرەكتەردى سۋىرتپاقتاپ، وقىرمان نازارىنا ۇسىنباقپىن.

انىعى، ءى.جانسۇگىروۆ – ناعىز ابايشىل اقىن بولعان. ول ابايتانۋ ماسەلەسىن ءاردايىم كۇن تارتىبىنە قويىپ، بۇل سالانىڭ دامۋىنا بەلسەنە اتسالىسىپ، شىنايى جاناشىرلىق كورسەتىپ وتىردى. وسىعان ءتانتى بولاسىز. ءىلياستىڭ «ءتىلشى» (قازىرگى «جەتىسۋ») گازەتىندە 1923 جىلدىڭ 8 مايىندا باسىلعان «اباي كىتابى» اتتى ماقالاسى سونىڭ العاشقى كورىنىسى. وندا ماقالا اۆتورى 1922-1923 جج. ەكى قالادا (قازان جانە تاشكەنت) قاتار باسىلىپ شىققان اباي كىتابىندا ورىن العان اعاتتىقتاردى  تالقىعا سالادى. ول ازداي، كەلەشەكتە اباي ءسوزىن تۇگەل جيناپ، تولىق ەتىپ باستىرۋ ءىسىن العاش رەت كوتەرەدى. قىسقاسى، وسى تۇڭعىش ماقالانىڭ (قوس جيناققا رەتسەنزيا رەتىندە جازىلعان) ءوزى-اق ىلەكەڭدى اباي پوەزياسىنىڭ بىلگىرى دەپ مويىنداتتى. ايتا وتەرى، شاعىن ماقالا كولەمىندە مازمۇنعا «ۇرلانىپ» كىرىپ العان باقانداي 21 قاتەنى اتاپ-اتاپ تاڭبالاپ بەرەدى. «مەن بۇل جەردە باسپا جاڭىلىسىن قويا تۇرىپ، جورامالمەن كەتكەن جاڭساقتارىنان مىسال كورسەتەيىن» دەي كەلە، اۆتور ولەڭنىڭ ىشكى مازمۇنىنا تەرەڭ بويلاپ، ءوزىن ەمىن-ەركىن سەزىنەدى. مىنە، ابايتانۋ سالاسىنداعى تەكستولوگيالىق تۇزەتۋلەردىڭ كۇللىسى وسى ماقالادان باستاۋ الدى. ءسويتىپ، ىلەكەڭ كورسەتكەن ءجون-جوبادان سوڭ عانا ءماتىندى دۇرىستاپ بەرۋدى باسىلىمدار قاتتى قاداعالايتىن بولدى.

ابايسۇيەر ءىلياس جانسۇگىروۆ پەن ابايتانۋشى مۇحتار اۋەزوۆ قالاي تابىسىپ، قايتىپ دوستاستى؟ ەندى وسىعان كەلەيىك. جاڭاعى 1923 جىلعى ماقالاسىندا كورنەكتى اقىن: «تۇركىستان ءبىلىم كوميسسياسى ءام تالاپ ۇيىمىنىڭ ىستەيتىن كەزەكتەگى جەمىستى، نەگىزدى جۇمىسىنىڭ بىرەۋى – وسى «ابايدى» تولىعىراق قىلىپ شىعارۋ بولۋى كەرەك. ...ابايدى جەتە بىلەتىن شاكەرىم، مۇحتار، ءاليحان، احمەت سياقتىلاردى بۇل جولعا ۇندەۋ كەرەك» دەيدى. مىنە، وسى جازباسىنا ءۇش جىل وتكەندە مۇحاڭمەن العاش رەت جۇزبە-ءجۇز كەزدەسكەن ەدى (ولاردىڭ جۇبى بۇدان سوڭ اجىراعان ەمەس، اسىرەسە، «ابايدى تولىعىراق قىلىپ شىعارۋ» ىسىندە «تاندەم»-گە اينالعانى انىق).

سونىمەن، تاعدىر سىيلاعان العاشقى كەزدەسۋ قاي جەردە، قالاي ءوتتى؟

1926 جىلدىڭ جازى. ستۋدەنت مۇحتار لەنيگرادتان سەمەيگە دەمالىسقا قايتادى. ساباقتى ينە ساتىمەن دەگەندەي، وسى جولدا ءىلياستى كەزدەستىرگەن. سارقانت وڭىرىندەگى كوكسۋ دەگەن جەردىڭ تۋماسى – ءسوزى دە ءمارت، ءوزى دە ءمارت (قاباعى قالىڭ، قوڭقاق مۇرىن، كەڭ يىقتى) ءىلياس مۇحاڭ كوزىنە باياعىنىڭ باتىرىن ەلەستەتكەن سەكىلدى. ايتەۋىر، وزىنەن ءۇش جاس ۇلكەن جىگىتكە ۇيىپ، كەڭەسىن الادى. سوناۋ شالعايدان تۋعان ەلگە اسىققان ستۋدەنت  اياق استىنان جەتىسۋ جەرىندە قالىپ، 1916 جىلعى كوتەرىلىسكە قاتىستى دەرەكتەردى جيناستىرۋعا كىرىسەدى. نەگە؟ جاڭا تانىستىڭ ىقپالى دەمەسكە لاجىمىز جوق.

ءوزى تۋرالى:

مەن ءوزىم تاۋدا ءوسىپ، تاسىندا ءوستىم،
جاسىمنان مۇز توسەنىپ، قاردى كەشتىم.
اسقارالى ارشالىعا قوزى جايىپ،
بۇلتتىڭ اسپانداعى قاسىندا ءوستىم.
اسپاندا اقيىعى شاڭقىلداعان،
قۇزداردىڭ قۇلامالى استىندا ءوستىم، –

دەگەن جىگەرلى جىگىت ءىلياستىڭ جەتەگىنە ەرەدى (مۇحاڭنىڭ «قيلى زامان» اتتى العاشقى كولەمدى شىعارماسى جازىلۋىنا سەبەپكەر ادام ءىلياس ەكەنىن كەيىنگى تىڭ ماعلۇماتتار ناقتى بەكىتىپ وتىر).

اۋەزوۆتىڭ بيوگرافى، ماسكەۋلىك جازۋشى ن.اناستاسەۆ قوس دارىننىڭ جەتىسۋ جەرىندە تابىسۋىن بىلايشا جەتكىزەدى: «...پرەبىۆايۋششي دوما نا كانيكۋلاح ستۋدەنت تسەلىمي دنيامي پوچتيتەلنو پريسلۋشيۆاەتسيا ك نوۆومۋ زناكومتسۋ، كوتورىي، ۆپروچەم، ۆسەگو ترەميا گودامي ەگو ستارشە. دا ي بىلو چتو سلۋشات» (تراگەديا تريۋمفاتورا. – موسكۆا، 2006. – 163 ب.). سول كۇندەرى ءىلياس – ايتۋشى، مۇحتار – تىڭداۋشى. ءبىرى – اقىن، ءبىرى – جازۋشى نە جايىندا كوپ سىرلاستى، نەنى كەڭەسكە سالدى؟

كوتەرىلگەن ماسەلە ەكەۋ (1916 جىلعى كوتەرىلىس پەن اباي تاقىرىبى) دەپ توپشىلايمىز. ابايدى زەرتتەۋگە قۇلشىنىس 1924 جىلدان مۇحاڭنىڭ جۇرەگىندە بەرىك ورىن العانى بەلگىلى، ىلەكەڭنىڭ دە: «ابايدىڭ باسىلماعان شاشاۋ جۇرگەن سوزدەرىن جيىپ، ولارعا سىن بەرىپ، تۇتپەلەپ، ءومىرىن تولىق جيناقتاپ جەمىستى قىلىپ شىعارۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە» دەپ ءباسپاسوز بەتىندە جار سالىپ جۇرگەن شاعى. ءسويتىپ، 1926 جىلعى تاريحي كەزدەسۋدە ەكى تۇلعا، ءسىرا دا، ۇلى ابايعا بىرىگە قىزمەت قىلۋعا ۋەدە بايلاسقان. جازمىش دەگەنى بولار، اناستاسەۆ جاڭاعى بايانداۋىن: «ناۆەرنوە، بىل كاكوي-تو ۆىسشي سمىسل ۆو ۆسترەچە دۆۋح ەتيح ليۋدەي – يلياسا دجانسۋگۋروۆا ي مۋحتارا اۋەزوۆا» دەپ قورىتىندىلاپتى. قالاي دەگەن كۇندە دە، ولاردىڭ 1933 جىلى ابايدىڭ تۇڭعىش تولىق جيناعىن بىرلەسە وتىرىپ، باسپادان شىعارۋى قازاق مادەنيەتى ءۇشىن ورنى بولەك وقيعا! كەزدەيسوقتىق ەمەس.

«اباي» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى بولعان رىسحان مۇساۇلى اعامىز «تۇڭعىش تولىق جيناق» اتتى ماقالاسىندا: «اباي شىعارمالارىنىڭ 1933 جىلى قىزىلوردا قالاسىنداعى «قازاقستان» باسپاسىنان جەكە كىتاپ بولىپ شىعۋى – سايىن ساحارانى ءدۇر سىلكىندىرگەن ءدۇبىرلى وقيعانىڭ ءبىرى ەدى»، – دەپ جازادى. ءدۇبىرلى وقيعا بولاتىنى – اباي كىتابى العاش رەت قازاقتىڭ ءوز توپىراعىندا، ءوز باسپاحاناسىندا دۇنيەگە كەلدى، بۇرىنعى كىتاپتاردان كولەمى ەكى ەسەدەي ءوستى، بۇل جيناقتى مۇحاڭ ءوزى ازىرلەپ، اباي ولەڭدەرىن جاريالاۋ جۇيەسىن وزگەرتتى ءارى ابايدىڭ عىلىمي ءومىربايانىن بىرگە جاريالادى، كوكباي مەن تۇراعۇلدىڭ ەستەلىكتەرىن بەردى دەپ ساراپتاپ بەرەدى.

ءبىز جيناقتىڭ بۇلاردان باسقا ەرەكشەلىكتەرىنە توقتالايىق. قىلىشىنان قان تامعان قاھارلى ۋاقىت مۇحاڭدى  ساۋىسقانداي ساقتىققا ۇيرەتتى. سول 1932 جىلدىڭ كوكتەمىندە عانا تۇرمەدەن بوساپ شىقتى. قايتىپ؟ احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ كەڭەسىمەن «ايىبىن مويىنداعان» اشىق حات جازىپ، اۋپىرىمدەپ ارەڭ قۇتىلعانىن بىلەمىز. بىراق بۇل تولىق اقتالدى دەگەن ءسوز ەمەس.  قىزىل كوز تەرگەۋشىلەر ءۇشىن ناعىز تاپ جاۋى، كۇدىكتى، سەزىكتى تيپ بولىپ قالا بەرگەنى ءسوزسىز. مۇنى جاقسى بىلگەن مۇحاڭ مەن ءىلياس بۋرجۋازيانىڭ وكىلى «فەودال اقىن» اباي كىتابىن شىعارۋ ءۇشىن كوپ ويلانىپ-تولعانىپ، الۋان ايلا-امالدارعا باردى، ارينە.

الدىمەن وعان كىتاپتىڭ «العىسوزى» بۇلتارتپاس دالەل. بۇل ءىلياس قول قويعان ءبىرتۇرلى «قىزىق» العىسوز. ءوزى اششى ىشەكتەي 62 بەتكە سوزىلعان. ىشكى مازمۇنى قاراما-قايشىلىققا تولى. ءار بولىمگە: «ابايدىڭ قايشىلىقتارى»، «ۇلتشىل اباي»، «بەكشىل-بايشىل اباي»، «ءدىنشىل اباي» دەگەن سەكىلدى ايعايلاعان «جاۋشاپتى» تاقىرىپتار قويىلعان. ول ول ما، «العىسوز» سوڭى: «...ءبىزدىڭ كەشەگى جالشى، بۇگىنگى قالماقان اقىنىمىز ابايدان وزىق... اباي ءسوزى – بىزگە ەسكى، كەشەگى كوشكەن جۇرتتاعى قالعان قويما سىقىلدى قازان. اباي ءوز زامانىنا قانشا جاڭالىق ايتسا دا، قانشالىق ماڭىزدى كەلەشەكتى مەگزەسە دە – ونىڭ بارلىعى دا بىزگە ەسكى. بىزگە كەرتارتپا» دەگەن ۇكىممەن تۇيىندەلگەن.

كوردىڭىز بە، «العىسوزدەن» سول زاماننىڭ ءيسى اڭقيدى، وعان تولىق ۇندەس، سايكەس جازىلعان. ەكى قالامگەر شاش ال دەسە باس الاتىن تىڭشىلاردىڭ «ۇلتشىل»، «بايشىل»، «ءدىنشىل-يسلامشىل» دەگەن ءوز قارۋلارىن پايداعا اسىرعان، ولار قارا كۇيە مەن جالانى جابا الماي قالۋى ءۇشىن.

وقىرمان نازارىن اۋدارماعىم بۇل ەمەس، مىناداي پروبلەما. وسى 1933 جىلعى تولىق جيناقتا ابايدىڭ قاراسوزدەرى العاش رەت جارىق كوردى. بىراق تسەنزۋراعا بايلانىستى ولاردىڭ رەت سانى مۇلدە باسقاشا رەتپەن،  وزگەرتىلىپ بەرىلدى. تۇپنۇسقا سانالاتىن مۇرسەيىت كوشىرمەسىنە سايكەس ەمەس. ماسەلەن، ابايدىڭ «عاقليات-تاسديقات» اتتى ءدىني-تەولوگيالىق تراكتاتىن «38-ءشى قاراسوز» دەپ جاريالاندى. وعان تسەنزۋرادان وزگە ەشبىر سەبەپ جوق ەدى. تولىق جيناقتى قۇراستىرۋشى دوستار، ءسوز جوق، بۇل قادامعا ماجبۇرلىكپەن باردى. قازىرگى كۇنى تاۋەلسىز ەلمىز. ەندى قاراسوزدەردىڭ مۇرسەيىت كوشىرمەسىندەگى رەت سانىن قالپىنا كەلتىرمەي بولمايدى! سوندا عانا ابايدىڭ قاراسوزدەر مۇراسىن جۇيەلى تۇردە وقىپ، قابىلداۋعا مۇمكىندىك تۋادى. ايتپەسە جوق. بۇل مەنىڭ ابايتانۋشى رەتىندە تالايدان ايتىپ-جازىپ كەلە جاتقان پىكىرىم.

سونىمەن، ساياسي قىسپاقتىڭ كەسىرىنەن 1933 جىلعى تولىق جيناقتا ورىن العان زور كەمشىلىكتى تۇزەتۋ – ابايتانۋ عىلىمىنىڭ بۇگىنگى كۇنگى  ەڭ وزەكتى ماسەلەسىنە اينالىپ وتىر. ونى تۇزەتپەۋ – ۇلى ابايعا زور جازا!

ەندى «ابايدان قالماقان وزىق» دەگەن ەزۋگە كۇلكى ۇيىرەتىن جەڭىل ازىلگە قايتا ورالايىق. اپىراي، ابايدان وزىق دەلىنگەن اقىن كىم؟ ول قالقامان ابدىقادىروۆ دەگەن 1932-37 جىلدارى جازۋشىلار وداعى پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى بولعان، باتراقتان شىققان اقىن. اباي كىم، قالقامان كىم ەكەنى، بۇل سىن شىن ەمەس، جورتا ايتقاندىق ەكەنى كوزى قاراقتى زيالىعا سول كۇندەردە-اق جاقسى مالىمتۇعىن. العىسوز سوڭىنا ءى.جانسۇگىروۆ جالعىز قول قويعان. بىراق وعان باس كەڭەسشىسى م.اۋەزوۆ بولعانى ءشۇباسىز. جازۋشى تۇرمەدەن ەندى عانا بوساپ، ادەبي-ساياسي كونسپيراتسيانى ءجىتى مەڭگەرىپ شىقتى دەدىك ىلكىدە.

اراعا ءبىر جىل وتەر-وتپەستەن ىلەكەڭ «ابايدىڭ ءسوز ورنەگى» اتتى ماقالاسىن جاريا ەتكەن. وندا ايگىلى «قۇلاگەر» پوەماسىنىڭ اۆتورى ابايدىڭ اقىندىق قۇدىرەتىنە تاڭداي قاعىپ، سۇيىنە سويلەيدى: «اباي جازبا ادەبيەتتىڭ – سىرلى ادەبيەتتىڭ باسى. ابايدىڭ ءتىلى باي، اباي – قازاق ۇعىمىنداعى ءسوزدىڭ سابازى... ونىڭ ولەڭى تاۋدان تاسىعان بۇلاقتاي سارقىراپ جاتسا، ولەڭىندەگى سوزدەرى سول بۇلاقتىڭ ءتۇرلى تاسىنداي جارقىراپ جاتادى. اباي – وزىنەن ءتىل جاساعان اقىن ەمەس، ەلدىڭ ءتىلىن تولىق پايدالانعان اقىن». كوردىڭىز بە، ءبىر جىل بۇرىن ءوزىنىڭ «ابايدان قالقامان وزىق» دەگەنىن تاس-تالقان ەتەدى.

رەتى كەلگەن سوڭ ايتايىق، ىلەكەڭ مەن مۇحاڭ، البەتتە، كونسپيراتسيا تاسىلىمەن شۇيىركەلەسىپ، سىرلاسۋعا كوشكەن ەكەن. ونى ادەت، داعدى ەتكەنىن، ماسەلەن، ارقالى مۋزىكانت ەۆگەني برۋسيلوۆسكيدىڭ ەستەلىك كىتابىنان اڭداۋعا بولادى. ول 30-شى جىلداردىڭ باسىندا م. اۋەزوۆ پەن ءى. جانسۇگىروۆ جەكە وتىرعاندا ۇستەرىنە تالاي رەت كىرىپ كەلىپ، ۇنەمى ىڭعايسىز جاعدايدا قالاتىنمىن دەيدى. مۋزىكانت سالەمىن سالعىرت باس يزەپ قانا الىپ، شاقىرىلماعان قوناقتاي قاراعاندارىن ايتادى. جىلى شىراي تانىتپاي، ءۇن-ءتۇنسىز قالادى دا قويادى ەكەن... بۇل، ارينە، قۇپيا سىرلاستىقتىڭ بەلگىسى.

ەندى ءىلياستىڭ شاكارىمگە قاتىسىن ازعانا ءسوز ەتەيىك. جەتىسۋ ولكەسىندە ون جىل بۇرىن وتكەن ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە قاتىستى زەرتتەۋ ىستەرىن تياناقتاعان سوڭ، ءۇشىنشى كۋرس ستۋدەنتى مۇحاڭ اقىرى تۋعان ەلگە جەتىپ اۋناپ-قۋنايدى. سول 1926 جىلى باقاناستاعى شاكەرىمگە ارنايى بارىپ، جەكە-دارا جولىعادى. كوپ سىرلاسادى. اباي جايلى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن بىلەتىن شاكارىمنەن كوپ جايتتەرگە قانىعادى (بىراق ماعلۇماتتار بەرگەندەر اراسىندا «حالىق جاۋى» دەلىنگەن شاكارىمنىڭ ەسىمى اتالماي قالدى). مۇحاڭا ابايدى زەرتتەۋ قازاقتىڭ ەڭ ماڭىزدى ماسەلەسىنىڭ ءبىرى دەپ قاقساپ ايتقان جاڭا تابىسقان دوسىنىڭ دوس-ىنىسىنە: «شاكارىمگە تاعى دا جولىق، قاريانىڭ اباي تۋرالى بىلگەنىنەن قاپى قالمايىق!» دەگەنى جوققا شىعارىلماسا كەرەك.

عاجابى سول، 1988 جىلى شاكەرىمنىڭ 35 ولەڭى توپتالعان قولجازبا داپتەرى ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ جەكە ارحيۆىنەن تابىلدى. اقىننىڭ ءوز قولىمەن جازىلعان تۇپنۇسقا بولعاندىقتان قولجازبا داپتەر باعا جەتپەس قۇندى مۇرا. ولار شاكارىمنىڭ سوڭعى اۋليەلىك شىڭىندا جازىلعانىن ءسابيت مۇقانوۆقا جولداعان حاتىنان انىق بىلەمىز. فيلوسوفيالىق تاڭدامالى ولەڭدەر تسيكلى ءىلياستىڭ ارحيۆىنەن تابىلۋى كەزدەيسوقتىق پا؟ قاشان، قانداي جاعدايدا ءتۇستى ەكەن؟ كەزىندە قولجازبا داپتەر حاتپەن بىرگە س. مۇقانوۆقا جولدانعانى انىق. بىراق ءسابيت 1930-1935 جىلدارى ماسكەۋ قالاسىندا وقۋداتۇعىن. ال قازاقستان  جازۋشىلار وداعىنىڭ جەتەكشىسى قىزمەتىن ءىلياس اتقارىپ تۇردى. دەمەك، ... وسى فاكتىدەن كوپ جاعدايدى اڭعارۋعا بولادى.

اراب قارپىمەن جازىلعان قولجازبا داپتەردى العاش زەرتتەگەن قازاق سسر ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى بەيسەمباي بايعاليەۆ بىلاي دەيدى: «ءبىز شاكەرىم جىر داپتەرىنىڭ ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ جەكە ارحيۆىنە قاشان، قانداي جاعدايدا تۇسكەندىگى تۋرالى ازىرگە ەشنارسە ايتا المايمىز. سەبەبى ەكى ساڭلاق اقىن اراسىنداعى قارىم-قاتىناس، ادەبي-تۆورچەستۆولىق بايلانىستار حاقىندا ماردىمدى ەشنارسە بىلمەيمىز» («تابىلعان قولجازبا». – «لەنينشىل جاس» گازەتى. – 1988. – 27 جەلتوقسان).

وسىمەن، ءىلياستىڭ ابايدىكىنە سياقتى شاكارىمنىڭ مۇراسىن ساقتاپ قالۋعا دا ءوز سەپتىگىن تيگىزگەنى انىقتالىپ وتىر. «حالىق جاۋى» دەلىنگەن كىسىنىڭ داپتەرىن زور قاۋىپ-قاتەردى بىلە تۇرا، جەكە ارحيۆتە ساقتاۋ – تاۋەكەلدىلىك نىشانى، سىرعا بەرىكتىك پەن ۇلت قۇندىلىقتارىنا ادالدىق ايعاعى.

ەكى ساڭلاقتىڭ بايلانىستارىن تۇگەندەپ ءبىلۋ ءوز الدىنا بولەك تاقىرىپ. ءبىزدىڭ ازدى-كوپتى شولۋىمىز وسىمەن ءتامام. ونان شىعار قورىتىندى: ابايعا قاتىستى ماتەريالداردى جيناۋ مەن العاشقى تولىق جيناقتى باسپاعا دايارلاۋ بارىسىندا مۇحتار مەن ءىلياس جاقىن تانىسىپ، تۇسىنىسكەن. رۋحتاس، ونىڭ ۇستىنە ماقساتتارى ءھام ىشكى قۇپيالارى ورتاق بولعان. ەكەۋدىڭ قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىن مىقتاپ ەسكەرە وتىرىپ، بىرلەسە اتقارعان ەڭبەكتەرىنىڭ تاماشا ناتيجەسى – ابايدىڭ تۇڭعىش تولىق جيناعى ەكەنى حاق.

اسان وماروۆ،

زەرتتەۋشى عالىم

Abai.kz