«ءتۇۋ، بەكەجان، سەن ءسوزدى بولە بەردىڭ عوي؟». «قىز جىبەك» فيلمىندە سىرلىباي اۋىزىمەن ايتىلاتىن وسىناۋ ءبىر اۋىز ءسوزدى بۇگىنگى قالامگەرلەر سىنشىلار مەن جۋرناليستەرگە قاراتىپ ايتسا، جاراساتىنداي. بايتال تۇگىلى باس قايعى مىنا زاماندا، ادەبيەتتىڭ كوسەگەسى ءبىر كوگەرمەي-اق قويعانىن ءسوز ونەرى جايلى جازاتىن قاۋىم (سىنشىلار مەن جۋرناليستەر) جالىقپاي ايتىپ-اق ءجۇر. اسىرەسە، البىرتتىقپەن باتىل سويلەيتىن جاستار جاعى. ءبىز دە بۇگىن سول بەكەجاندىققا سالىپ، اعا بۋىننىڭ پروزاسى تۋرالى ءىنىنىڭ جازعان سونى پىكىرلەرى مەن جاس ورەننىڭ ادەبيەت قاقپاسىنا ەنۋى حاقىندا رياسىز ءسوزدى نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز، قوي اسىعى دەمەسسىزدەر...

«ءتۇۋ، بەكەجان، سەن ءسوزدى بولە بەردىڭ عوي؟». «قىز جىبەك» فيلمىندە سىرلىباي اۋىزىمەن ايتىلاتىن وسىناۋ ءبىر اۋىز ءسوزدى بۇگىنگى قالامگەرلەر سىنشىلار مەن جۋرناليستەرگە قاراتىپ ايتسا، جاراساتىنداي. بايتال تۇگىلى باس قايعى مىنا زاماندا، ادەبيەتتىڭ كوسەگەسى ءبىر كوگەرمەي-اق قويعانىن ءسوز ونەرى جايلى جازاتىن قاۋىم (سىنشىلار مەن جۋرناليستەر) جالىقپاي ايتىپ-اق ءجۇر. اسىرەسە، البىرتتىقپەن باتىل سويلەيتىن جاستار جاعى. ءبىز دە بۇگىن سول بەكەجاندىققا سالىپ، اعا بۋىننىڭ پروزاسى تۋرالى ءىنىنىڭ جازعان سونى پىكىرلەرى مەن جاس ورەننىڭ ادەبيەت قاقپاسىنا ەنۋى حاقىندا رياسىز ءسوزدى نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز، قوي اسىعى دەمەسسىزدەر...

قۇلاقتان ازدىرىپ، كوڭىلدەن سەمىرتكەن ءسوز

قازاق پروزاسى تۋرالى ۇزاق ويلانىپ، ويىمىزدىڭ ۇشار باسىنا شىعا المادىق. بۇرناعى جەتىستىكتەرىن تولعاپ-تولعاپ ايتا العانىمىزبەن، بۇگىنگى قازاق پروزاسى دەگەندە، توسىلىپ قالۋىمىزدىڭ سەبەبى نە ەكەن؟ پروزا دەگەن سوقتالى جانردىڭ وكىلدەرىنە ءوز باعاسىن بەرىپ، ورنىڭ مىناۋ دەپ كورسەتەتىن جاعدايىمىزدىڭ جوقتىعى دا سەبەپ شىعار. ادەبيەتىمىزدەگى سان الۋان جانرلاردىڭ ىرگەتاسىن قالاعان تۇلعالارىمىزدىڭ ءومىرى قانداي قيىندىقتا وتكەنىن ەلەستەتە المايمىز. سەبەبى، ولار ءار الۋان جانردا ەڭبەك ەتىپ، سونىڭ ناتيجەسىن كورىپ كەتتى. ال ءبىز ءبىر عانا جانردا ەڭبەك ەتسەك تە (ەگەر شىنىمەن ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن بولساق), ءالى دە شەكەسىن قىزدىرا قويعان جوقپىز. جانە ولاردىڭ باسىنا تونگەن قاتەردەن ءبىزدىڭ باس امان. بىراق ءبىزدىڭ جانىمىز قاتەردە. «شۇعانىڭ بەلگىسى» دەگەن پوۆەستى جيىرماعا جەتەر-جەتپەس جاسىندا جازعان بياعاڭنىڭ ءبىز سياقتى بىتىرگەن جوعارعى وقۋى بار ما ەدى؟! ۇرپاقتار ساباقتاستىعى بولاتىنىن ەسكەرسەك، «جازۋشى ءۇشىن ءوز زامانىنىڭ شەجىرەشىسى بولۋ - باقىت»، - دەگەن بالزاكتىڭ سوزىنە قاراعاندا، قالامگەرلەردىڭ شىعارمالارى ارقىلى ءار كەزەڭ حرونولوگيالىق تىزبەكپەن ادەبيەتتە كورىنىس تابۋى كەرەك. ءبىز ايتپاساق تا بەلگىلى، قازاق پروزاسى قاي جەردەن باستالعاندىعى، كىمنىڭ نە جازعاندىعى. تەك قالاي جازدى سونى سارالاپ، ساراپتاۋ كەمشىن تارتىپ تۇرعان كەز. پروزا دەگەندە، شۇبىرتا جازعان سويلەمدەردەن باسقا، كوز الدىڭا كەلەتىن پورترەتتەر مەن پەيزاجداردىڭ زامانىن ىقىلىم دەپ اتايتىن بولدىق. ويتكەنى، قازىر ەشكىم كەيىپكەرىنىڭ ءتۇرىن ايتىپ، جەردىڭ ءجۇزىن سۋرەتتەمەيدى. بۇل ءتىپتى، قازىرگە پروزانىڭ مىندەتىنە كىرمەسە كەرەك. سوندا قازىرگى پروزانىڭ مىندەتى نە؟ ءبىزدىڭ ءبارىمىزدىڭ اتىن عانا ەستىپ، زاتىن كورمەگەن پوستمودەرنيزم مەن مودەرنيزمىمىز قايسى؟ كىم قاي باعىتتىڭ وكىلى دەگەن، جاۋابى جوق سۇراقتاردىڭ استىندا قالامىز. مودەرنيزم دەگەن بۇرىنعى قالىپتاسقان تاسىلگە كەلمەيتىن، باسقا سوقپاقپەن جۇرگەن شىعارما. بىراق تامىرى سول ادەبيەتتىڭ نەگىزىندە
جاتادى.

قازاق پروزاسىنداعى مودەرنيزمنىڭ باسىن م.جۇماباەۆتىڭ «شولپاننىڭ كۇناسىمەن»، م.اۋەزوۆتىڭ «قارالى سۇلۋىمەن» بايلانىستىرامىز. بۇل شىعارمالار كەڭەس وكىمەتى كۇش الماي تۇرعاندا جازىلعان. كەيىن وسى باعىتتا شىعارما جازۋعا تىيىم سالىنىپ، كەڭەس وكىمەتىنىڭ يدەولوگياسىن جازۋ عانا تسەنزۋرادان وتەتىن بولعاندىقتان مودەرنيزمىڭىزدىڭ تامىرىنا بالتا شابىلعان ەدى. جىلىمىق ورناعان كەزەڭدە تسەنزۋرانىڭ دا تىزگىنى بوساپ، ايداۋعا كەتكەن، اتىلۋدان امان قالعان زيالىلارىمىزدىڭ ءبىرازى ەلگە ورالعان. بۇل ادەبي ۇردىسكە دە اسەرىن تيگىزبەي قويعان جوق. ادەبي بۋىنداردىڭ ىشىندەگى ازۋلىلارى - «الپىسىنشى جىلعىلاردان» كەيىن ادەبيەتتىڭ باعىتى كۇرت وزگەرىپ، جەدەل دامي جونەلدى. م.ماعاۋين پوستمودەرنيزمنىڭ ەلەمەنتتەرىن اكەلسە، ءا.كەكىلباەۆ ناعىز مودەرنيست-سۋرەتكەر رەتىندە كورىندى. پوۆەست جانرى دەگەندە ءيىن قاندىرىپ جازاتىن قالامگەر شىعارمانىڭ تەكستىك ءبىتىمىن قۇرايتىن اۆتورلىق بايانداۋ، سۋرەتتەۋ، ديالوگ، ىشكى مونولوگ سەكىلدى ەلەمەنتتەردىڭ ارا-جىگى تايعا باسقان تاڭباداي ايقىن سارالاپ، كىتاپتارىندا كورسەتىپ بەردى.
اڭگىمە جانرىنىڭ شەبەرى بەيىمبەت مايليننەن كەيىن، عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «تالپاق تاناۋى» «عاسىرلار بويعى پسيحولوگيا مەن تۇرمىستىق ۇردىستەر ينەرتسياسىنا ەندى-ەندى كۇمان كەلتىرە باستاعان قازاق اۋىلىنىڭ رۋحاني شەجىرەسىن» جايىپ بەردى. بۇل قازاق ادەبيەتىنىڭ جاڭا شىققان بەلەسى ەدى. عابەڭنەن كەيىن سايىن مۇراتبەكوۆ وسى جانرعا ەرەكشە جان ءبىتىردى. سىرشىلدىق، نازىكتىك، ليريكا قوسىلعان سايىننىڭ اڭگىمەلەرى ارقىلى قازاق پروزاسى جاڭا ءبىر ساتىعا كوتەرىلدى. بۇ كىسىنىڭ الدىنا ءوزىنىڭ شىنايىلىعىمەن سونى ءىز قالىپتاستىرعان بەردىبەك سوقپاقباەۆتى قوسىپ قويىڭىز. شەرحان مۇرتازانىڭ سوعىس جىلدارىن سۋرەتتەگەن اڭگىمەلەرى، ورالحان بوكەيدىڭ «اۋىل حيكايالارى» قازاق پروزاسىنىڭ اشىلعان جاڭا قىرلارى ەدى. مودەرنيستىك شىعارمانىڭ ۇلگىسىن ت.ابدىكوۆ سياقتى ىزدەنىمپاز قالامگەرلەر كورسەتە ءبىلدى. «توزاق وتتارى جىمىڭدايدى»، «وڭ قول»، «پاراسات مايدانى» اتتى تۋىندىلارى قازاق ادەبيەتىنە قوسىلعان سۇبەلى ەڭبەك دەپ باعالايمىز. ءداستۇرلى پروزاعا جاتاتىن «اكە» پوۆەسى دە - كەيىنگى جازارماندارعا ۇلگى.
بۇدان كەيىنگى بۋىندارعا بۇگىنگى كۇننىڭ بيىگىنەن قاراساڭىز قانشا مىقتى قالامگەر بولعاندارىمەن، الدىڭعى اعا-جازۋشىلاردىڭ قاتارىنان كورە المادىق. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، زاڭدىلىق پا الدە، ورتا بۋىن قالامگەرلەردىڭ جاقسى شىعارمالارى بولعانىمەن، كۇشتى تۋىندىلارى سيرەك. ولاردىڭ اراسىندا كوپ ايتىلا بەرمەيتىن
ا.مەكەباەۆ­تىڭ «قازىنا سىرىن» ايتۋعا بولادى. «قازىنا سىرى» - وقيعالى رومان. روماننىڭ بەتى اشىلىسىمەن تاعدىر تالكەگىنە تۇسكەن كەيىپكەرلەر ساناسىنىڭ اشارشىلىقتا اۋىتقۋ ساتىندەگى ءىس-ارەكەتى وقىرماننىڭ دەگبىرىن قاشىرىپ، «ويپىرماي، سوڭى قالاي بولار ەكەن؟!» دەگىزىپ، ءبىر تاراۋدان ەكىنشى تاراۋعا ەرىكسىز جەتەلەي جونەلەدى. بايدىڭ «پەشىرى» بولعان ءۇشىن دە، باسىنا كۇن تۋعان تۇلكىباي وبرازى ارقىلى مۇقىم قازاقتىڭ باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىق پەن موينىنا ىلىنگەن اۋىر قامىتتى سۋرەتتەپ، بىرىگۋ جىلدارىنداعى اشارشىلىق اپاتىنىڭ الەۋمەتتىك سىرىن شيرىققان وقيعالار ارقىلى اشادى. كۇيەۋى مەن ايەلىنىڭ ديالوگى ارقىلى تىعىرىققا تىرەلگەن حالىقتىڭ كۇيىن كورسەتىپ، بۇنداي جاعدايدا ۇرپاعىن امان الىپ قالۋ ءۇشىن، تىرشىلىك ءۇشىن ادام بالاسىنىڭ قانداي دا ءبىر قادامعا باراتىنىن ايتقان. وتباسىن امان الىپ قالۋعا جانتالاسقان تۇلكىباي اۋىل ىشىنەن ءوزىنىڭ ءالى جەتەتىن ادامدى ىزدەي باستايدى. سول كەزدە ەسىنە بۇرىنعى بي تۇسەدى. بي مەن تۇلكىباي عانا بىلەتىن سىر ارقىلى ونى وزىنە تاۋەلدى ەتىپ، اقشا الماقشى بولادى. وسىنداي ءبىرىن ءبىرى اڭدىعان، بىرەۋى جالت بۇرىلسا ەكىنشىسى تالاپ جەۋگە دايىن تۇرعان قوعامدى اسەرلى بەينەلەيدى. بۇل ارنايى ماقالانى تالاپ ەتەتىن رومان. سوندىقتان كەيىنگى كەزدەرى جازىلعان جاقسى تۋىندىلارعا توقتالىپ وتسەك.
«ءوز كوكىرەگىندەگى يدەيانى وقۋشى كوكىرەگىنە قوندىرۋ ءۇشىن پروزايك - ءسوز ەتىپ وتىرعان سيتۋاتسيانىڭ شىتىرمان قىزىقتىعىمەن نە شىعارماسىنىڭ بۇرىن-سوڭدى كەزدەسە قويماعان سونى كومپوزيتسيالىق قۇرىلىمىمەن قايران قالدىرۋعا تىرىسادى. ءسويتىپ، ونى ءوز ىقپالىنا كوندىرەدى. سوسىن ءوز ىڭعايىنا كوشكەن ءيى جۇمساق ساناعا ءوز يدەياسىن ءسىڭىرىپ باعادى»، - دەيدى ءابىش كەكىلباەۆ چەحوۆ تۋرالى ماقالاسىندا. تەگىندە ءار جازۋشىنىڭ تۇپكى ماقساتى وسىنداي بولسا كەرەك. بىراق تالانت پەن تالعام دەڭگەيىنە بايلانىستى اركىمدىكى ءار ءتۇرلى شىعادى.
بىلتىر ءباسپاسوز بەتىندە ەكى اڭگىمەسى جارىق كورگەن ەكى جازۋشى بار. سونىڭ ءبىرى - ديداحمەت ءاشىمحانۇلى. «جاس الاش» گازەتىنە شىققان «قۇدايسىزدار» دەگەن اڭگىمەسى كەشەگى كەڭەس زامانىنداعى كەزەڭگە نەگىزدەلىپ جازىلعان. ديداحمەت ءاشىمحانۇلىنىڭ بارلىق شىعارمالارىنا ءتان ءبىر عانا فورما بار. ول - ليريكالىق شەگىنىس. مۇنداي فورما ديداحمەت ءاشىمحانۇلىنا دەيىن ءابىش كەكىلباەۆتىڭ قالامىنا ءتان ەدى. ومىردەگى بولعان جاعدايدىڭ، ءساتتىڭ تەك فوتوگرافيالىق كوشىرمەسىن بەرمەي، وقىرمانعا وي سالاتىنداي ەتىپ، قۇنارلى تىلىمەن انىق جەتكىزە بىلەتىن ديداحمەت ءاشىمحانۇلى جالاڭ، جايداق سوزگە قۇمار ەمەس. ناقتى وقيعالار مەن سيتۋاتسيالار ارقىلى ادامنىڭ كوڭىل-كۇيىن، مىنەزىن، پورترەتىن شەبەر جاسايدى. ادەبيەت تەورياسىنداعى جاناما پورترەت وسى جازۋشى اعامىزدىڭ قالامىنا ءتان، ىڭعايىنا كەلەتىن ءتاسىل. اڭگىمە ءبىرىنشى جاقتا باياندالادى. جۇزدەن اسقان كەيۋانانىڭ تاعدىرى ارقىلى اۋىل ادامدارىنىڭ مىنەزىن كورسەتەدى. قىزىل سيىرعا قاراپ وتىرعان ەكى ءۇيدىڭ ءومىر تىرشىلىگى ارقىلى سول كەزدەگى كولحوزدىق ءومىردىڭ شىنايى پەردەسىن اشادى. اۋەلدەگى اڭگىمەنىڭ يدەياسى دا بۇل ەمەس. ءومىر بويى قۇدايعا سەنىپ وتكەن اجە ادال كوممۋنيستەر كەلگەندە دە، ناماز وقىپ وتىرا بەرەدى. بۇل ءومىرىنىڭ سوڭىنا تامان اتەيستىك قوعامعا تاپ بولعان بۋىننىڭ وكىلى ەدى، سول ۇرپاقتىڭ تاعدىرى دا وسىنداي ەكىارادا ءوتتى ەمەس پە؟! ودان كەيىن سول اجەي قايتىس بولعاندا، ۇيدە تىعىلىپ تۇرعان قۇراندى ۇلى شەشەسىمەن بىرگە جەرلەيدى. كەيىن ۇلى ءوزى قايتقاندا ونىڭ ۇلى بالا كەزىندە كوزى كورگەن كورىنىستى ەسىنە تۇسىرەدى. تۇپكى بولمەگە بارىپ، ساندىقتىڭ ىشىنەن ون بەس جىل بۇرىن قۇلاعان مەملەكەتتىڭ پارتبيلەتىن الىپ، اكەسىمەن بىرگە جەرلەيدى. وسى اڭگىمەسى كەشەگى كەڭەستىك يدەولوگياعا ولەردەي سەنىپ وتكەن، سول جۇيەنىڭ قۇربانى بولعان قازاقتارعا ورناتىلعان ەسكەرتكىش سياقتى. قازاقتار نەگە بولسا دا - سەنىپ وتكەن حالىق. سول اتەيستىك قوعامنىڭ ءبىر قايىرى بولار دەپ، ۇيىندەگى بالاسىنا پارتيا تۋرالى ءبىر جامان ءسوز ايتقىزباعان اكەلەر مەن شەشەلەردىڭ وبالى سول جۇيەنى قۇرۋشىلارعا. جۇرەگىڭە ايانىش تۋدىراتىن، تۇتاس ءبىر كەزەڭدى ەش بوياماسىز، قاراپايىم جەتكىزگەن.
بۇل اڭگىمەسىنەن باسقا، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە «اقشوقى» دەگەن اڭگىمەسى جارىق كوردى. دەرتكە شالدىققان وقاستىڭ پسيحولوگياسى ارقىلى تۋعان جەرگە دەگەن ساعىنىشتى دەرتتەن دە اۋىر قىلىپ سۋرەتتەيدى. قالادا تۇراقتاپ قالىپ، قىزىن اجەسىنىڭ قولىنا اۋىلعا جىبەرىپ، ۇلىن وزىنە جاقىن ۇستاماق بولعان وقاستىڭ بۇل ىسىنەن ەشتەمە ونبەيدى. كەرىسىنشە، كەيىن وسكەندە ۇلعا قاراعاندا، قىزى جانىنا جاقىن بولادى. بۇنىڭ بار سەبەبىن ويلاسا، بىرەۋ عانا ەكەن. ول - اۋىل توپىراعى مەن قالا اسفالتىندە وسكەن ۇرپاقتىڭ پارقى. توسەككە تاڭۋلى قالپى، اۋىلداسى دۇيسەنمەن بولعان كەزدەسۋدى، سامىرسىن ءيىسىن ساعىنىپ، ءوز ويىمەن ارپالىسقان وقاس تۋعان جەرى - اقشوقىنى ويلاپ جاتادى. توسەككە تاڭىلىپ جاتقان ادامنىڭ جان بالاسىنىڭ جىلى ءسوزىن، مۇسىركەگەندىگىن ەستىگىسى كەلمەيتىنىن دە ءساتتى جەتكىزەدى. ونىڭ ءبارى وقاستىڭ ايەلى اۋىلعا بارىپ كەلگەندە، ايتقان اڭگىمەسىنە جاساعان رەاكتسياسىنان انىق سەزىلەدى. ەسىكتەن بىرەۋ كىرسە بولدى، دۇيسەن ەكەن دەپ ەلەڭدەيتىن ادام كوڭىلىن نانىمدى سۋرەتتەگەن قالامگەر، كەيىپكەرىنىڭ كوز الدىنا تۋعان جەر پەيزاجىن ەلەستەتەدى. جازۋشى جاي عانا لاندشافتىق سۋرەتتەۋ جاسامايدى، اقشوقى قويناۋىن كوز الدىڭا اكەلەتىن، بەينە سول جەردە كەتىپ بارا جاتىپ، «مىناۋ بۇلاق، مىناۋ تاۋ» دەپ كورسەتكەندەي عىپ، وقىرمانىن سەندىرەدى. يلاندىرادى. دۇنيەدەن ءوتىپ بارا جاتىپ تا تۋعان جەرىن اڭساعان ادامنىڭ قيماس سەزىمىن جىرلايدى. ديداحمەت ءاشىمحانۇلى اڭگىمەلەرىنىڭ ەرەكشەلىگى - مازمۇن سونىلىعىندا. شارل بودلەردىڭ «ادەمىلىك قالاي دا تاڭعالدىرماي قويمايتىن ەلدەن ەرەكتىك» - دەپتى. ءاشىمحانۇلىنىڭ ەلدەن ەرەكتىگى - تىڭ وي، ومىرشەڭ فيلوسوفياعا قۇرىلعان ادام ءومىرىنىڭ قاراپايىم كورىنىستەرىنەن قۇرالعان اڭگىمەلەرى. ەگەر ءسىز ديداحمەت ءاشىمحانۇلىنىڭ شىعارماشىلىعىمەن تانىس بولساڭىز، بىردەن اڭعارار ەدىڭىز. ەسىڭىزگە «جەر اڭساعان سارىاتان» مەن «بوساعانى» الىڭىز. مۇنى ءبىز بودلەرشە قورىتىپ، ادەمىلىك دەر ەدىك.
تۇرسىنجان شاپاي. بۇل قالامگەردىڭ «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە «اۋليەاعاش»، «كەرەكسىز» دەگەن اڭگىمەلەرى بىرگە شىقتى. ادەبي ورتا ءۇنسىز قالعان ەكى اڭگىمەنىڭ دە كوتەرگەن جۇگى اۋىر. «اۋليەاعاشتا» جاپاندا قالعان، ءزاۋلىم داراق اسپان - جەر - شىڭىراۋ تۇنەكتى ءبىر ءوزى تۇتاستىرىپ تۇرعان كيەلى اعاشتىڭ ءتۇسىن باياندايدى. قانشاما عاسىردى وتكەرگەن اعاشتىڭ ويى دەپ قالامگەر ءوزىنىڭ دۇنيەتانىمىن كورسەتەدى. كوزقاراسىن بىلدىرەدى. اڭگىمەدەگى اۋليەاعاش - سيمۆولدىق قىزمەت اتقارادى. ول - وسى الەم. جەر. «اعاش - قۇسقا پانا، جىلانعا دا - ءوز ءۇيى. قانشا بالاپان جەم بولدى، قانشا جىلان وپات بولدى - ەسەبى جوق»، - دەيدى. بۇل جەردەن ءبىز ەشقانداي فيلوسوفيالىق ءمان ىزدەپ، باس قاتىرمايمىز. ءومىردىڭ قاراپايىم قاعيدالارى. قۇس پەن جىلاننىڭ اراسىندا بولاتىن سوعىس داراقتىڭ كوككە جايعان بۇتاعىندا تالاي رەت قايتالانعان. تالاي رەت ءداۋىت جىلاننىڭ كوزىن شۇقىعان. جەر بەتىندەگى جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ اراسىنداعى كۇرەس. سول اعاش ەندى كوكتەن تۇسەتىن نايزاعايدى كۇتىپ وتىر. ول - ەڭ سوڭعى كۇن. ال ءبىزدىڭ ءومىرىمىز اۋليەاعاشتىڭ كورگەن تۇسىندەي، بولعانى بولماعانى بەلگىسىز، ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىنداعىداي اسەر قالدىراتىنىن جالپى مازمۇننان قاراپ بىلۋگە بولادى. وسىنداي قاراپايىم ويدى تىڭ فورما ارقىلى جەتكىزگەن قالامگەردىڭ شەبەرلىك قۋاتىنان «كەرەكسىز» دەگەن اڭگىمە تۋادى. الەم ادەبيەتىندە «پروستايا سلوجنوست» دەگەن ۇعىم بار. تۇرسىنجان شاپايدىڭ اڭگىمەسى وسى ۇعىمعا سايادى.
«اۋليەاعاشقا» قاراعاندا، «كەرەكسىز» - ۇلكەن فيلوسوفياعا جەتەلەيتىن اڭگىمە. كۇللى ادامزاتتىڭ قاسىرەتىن ارقالاعان اڭگىمەدەگى «كەرەكسىز» كىم دەيسىز بە؟ قازىر ونى ءسىز ەكەۋىمىز تابامىز. اڭگىمە: «ول شارشادى. شىنىمەن-اق شارشادى. ازەلدەن اينالىسقان شارۋامەن اينىماسپىن دەگەن سەرتىنەن قاجىدى» دەپ باستالادى. كىم قاجىعان؟ نەدەن قاجىدى دەگەن سۇراق قويماس بۇرىن وسى سويلەمدەردە ۇلكەن مىسقىل، اشۋ-ىزا، تەرەڭ ساركازم جاتىر. وعان ءسىزدىڭ كوزىڭىز اڭگىمە سوڭىندا جەتەدى. باسىندا كەيىپكەردىڭ اتى اتالمايدى. ءوزىنىڭ كەرەمەت ءبىلىمىن كوپ ادامدارعا ۇيرەتىپ ءجۇرىپ، ەكىنىڭ ءبىرى بۇنىڭ شاكىرتىنە اينالعاندا، ول ءوزىنىڭ كەرەكسىز ەكەنىن سەزەدى. «كىمگە ناسيحات ايتىپ، ءجون سىلتەسە دە، «ءوزىم بىلەم» دەپ، جۇرە تىڭدايتىندى شىعاردى». وسىلاي ءوزىنىڭ قادىرى كەتە باستاعاندا ايدالاداعى باياعىدا ءوزىنىڭ ءىلىمىن قابىلداماي قويعان ەلدىمەكەنگە بارادى. سونداعى كەزدەسكەن ماقسۇت دەگەن جىگىتپەن سويلەسەدى. ماقسۇت بۇكىل جاقسىلىق اتاۋلىنىڭ جيىنتىق وبرازى سياقتى. ونىڭ «ماقسۇت» اتالۋى دا بەكەر ەمەس. ويتكەنى، ادام بالاسىنىڭ ماقسۇتى - ىزگىلىك. ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى شاعىن ديالوگ ارقىلى قوعامنىڭ قالاي وزگەرگەنىن، قانداي توپتارعا بولىنگەنىن استارلاپ كورسەتەدى. ءىلىمىن جەتپەدى دەپ بارعان مەكەنگە وزىنەن بۇرىن شاكىرتتەرىنىڭ بارعانىن ەستىگەندە: «ىم-م... وپاسىز شاكىرتتەرى، اقىرى، مۇندا دا الدىن وراعان ەكەن. بۇعان بارار جەر، باسار تاۋ قالدىرماعان...» دەپ، كەيىپكەردىڭ ىشكى كۇيزەلىسىن جەتكىزەدى. وندا شاكىرتتەرى ويلارىنا كەلگەنىن ىستەپ، مەكەننىڭ جارتى تۇرعىندارىن قالاعا اكەتىپ، وزدەرىنىڭ ۇستازدارى ۇيرەتكەن ىلىمنەن دە اسىپ ءتۇسىپ جاتقانىن بايان ەتەدى. سوڭىندا ءوزىنىڭ شاكىرتتەرىنەن تەپەرىش كورگەن ۇستازدىڭ ىشكى كۇيىن سۋرەتتەپ، باسىنان جاسىرعان كەيىپكەرىنىڭ اتىن ايتادى. مەن دە جازۋشى سياقتى سىزگە ايتپاي وتىرىپ المايىن، ەسىمى - سايتان ەدى. جوعارىدا العاشقى سويلەمدەر ەسىڭىزدە بولسا، جازۋشى ادام بالاسىنىڭ قازىرگى جاي-كۇيىنە، سونشاما ازعىندالىپ بارا جاتقانىن ايتپاق بولعان. شاكىرتتەرى ۇستازىنان وزىپ، ۇستازىنىڭ كىم ەكەنى سوڭىندا بەلگىلى بولعاندا، ۇلكەن كۇيزەلىس پەن اشىنۋدان تۋعان اڭگىمە ەكەنىن ۇعاسىز. جالپى ادامزاتتىڭ شاعىن پورترەتى ىسپەتتى بۇل اڭگىمە - تۇرسىنجان شاپايدىڭ قالامىنان تۋعان كەسەك شىعارما.
سەرىك نۇعىماننىڭ جاقىندا عانا «جازۋشى» باسپاسىنان جارىق كورگەن «جوق ىزدەۋشى جان» كىتابى تۋراسىندا وي ايتپاقپىز. سەرىك نۇعىماننىڭ پروزاسى پسيحولوگيالىق باعىتقا نەگىزدەلىپ جازىلعان. ونى اڭگىمەلەرى مەن پوۆەسىنەن اڭعارۋ ەش قيىندىق تۋعىزبايدى. ەرەكشە وقيعا تابۋعا ەمەس، ءبىر سيتۋاتسيامەن دە ادامنىڭ ىشكى مونولوگى ارقىلى ادام جان دۇنيەسىنىڭ شىندىعىن سۋرەتتەۋگە تالپىنىسى ءار اڭگىمەسىنەن سەزىلىپ تۇرالدى. «ءازازىل» دەگەن ون بەتتىك اڭگىمەسى بار. بۇل اڭگىمەسىنىڭ فورماسى ەرەكشە. جانىنان ءوتىپ كەتكەن ادەمى بويجەتكەنگە ءبىر قاراعان كەزدەگى جىگىتتىڭ ويىن شارپىپ وتكەن سەزىم. وي. سونى باياندايدى. ويعا بەرىلىپ كەتكەن جىگىت كوشەدە كەلە جاتىپ، ماشينالاردىڭ ىشىنە قالاي كىرىپ كەتكەنىن بايقاماي قالادى. «ءاي، ءيتتىڭ بالاسى... ولگەلى ءجۇرمىسىڭ مۇندا؟! - كەنەتتەن الدەكىم ساڭق ەتتى الدەقايدان» دەپ، كەيىپكەرىنىڭ ءحالىن بايان ەتەدى. فورماسى ءبىزدى قىزىقتىردى، ارينە. وسى ءبىر ەكى اراداعى ويدى ون بەتتەن جازۋ كوپسوزدىلىك ەمەس پە ەكەن؟! وقىرمانىن جالىقتىرىپ الادى دەپ ويلايمىز. ايتپەسە، بۇنداي فورما ارقىلى ءۇش-ءتورت بەتتىك اڭگىمە جازساڭىز، وقىرمانىن «مىنا مەنىڭ باسىما نەگە كەلمەگەن» دەگىزەتىن وي تۋار ەدى. جازۋشىنىڭ «مۇڭلىق» پەن «قىرشىن» اڭگىمەلەرىنىڭ ايتارى ءبىر. ىشىندەگى جاعدايلار دا ۇقساس. بىردەي ساتكە تاپ بولعان كەيىپكەرلەردىڭ ءار ءتۇرلى پسيحولوگيالىق قۇبىلۋلارىن ەمەس، ۇقساس جاقتارىن جازعاننان كەيىن دە نانىمسىز شىققان. «تۇنەك» اتتى اڭگىمەسىندە قارا ءتۇن مەن ادام جانىنىڭ قاراڭعىلىعى كونتراستى سۋرەتتەلەدى. اكە مەن بالا اراسىنداعى ىشكى ارباسۋ ادام جانىنىڭ سان ءتۇرلى قۇبىلۋىن باياندايدى.
قالامگەردىڭ كىتابىن وقىپ وتىرىپ، ەسىمىزدە قالعان جىلى وبراز - جوق ىزدەۋشى جان. پوۆەستىڭ تاقىرىبى دا وسىلاي. قارتايعان شاعىندا اۋدان ورتالىعىنان سۇراپ العان جامان تايى جۇيرىك شىعىپ، تالاي بايگەدە ولجالى بولادى. سول جۇيرىگى ءبىر جازدا جايلاۋدان تۇسپەي قالادى. جۇرت مىسىقكەر اتاپ كەتكەن، جۇيرىگىن ىزدەپ شىققان جوقشىنىڭ ءبىر كۇنگى ويى بايان ەتىلەدى. شىعارمادا كەيىپكەر نەنى كورىپ، نەنى سەزىنسە، سول عانا سۋرەتتەلىپ، باياندالادى. ءسويتىپ، بايانداۋشى مەن كەيىپكەر ءبىر سۋبەكتىگە، ءبىر تۇلعاعا اينالدى. بۇل وعان دەيىنگى پروزادا دارا-دارا تۇراتىن اۆتورلىق بايانداۋ مەن سۋرەتتەۋدىڭ، اۆتور ءسوزى مەن كەيىپكەر ءسوزىنىڭ ارا-جىگىن جىمداستىرىپ كىرىكتىرىپ جىبەرەدى. بۇنداي ءتاسىل بۇرىن شىڭعىس ايتماتوۆتا («عاسىردان دا ۇزاق كۇن»، «قوش بول، گۇلسارى»), تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆتا («اتاقونىس») ۇشىراساتىن. سانا اعىمى كەيىپكەردىڭ ىشكى دۇنيەسىنە تەرەڭىرەك ءۇڭىلۋدى تالاپ ەتكەن جاعدايدا پايدالانىلادى. سەرىك نۇعىمان وسى ءتاسىلدى جاقسى قولدانعان.
مىسىقكەرىن ىزدەۋگە شىققان اقساقال بۇرىنعى وزىنە تانىس مەكەندەردى كورىپ، سول جەرلەردە وتكەن ءومىرىن ەسىنە تۇسىرەدى. ۇلى قاپاردىڭ قالاي قايتىس بولعانىن، ءومىرىنىڭ سوڭىندا الدانىشىنا اينالعان قوتىر جاباعىسىنا قالاي جولىققانىن، ماحابباتىن، اعايىنشىلدىعىن، ءبارىن ەسىنە تۇسىرەدى. ءوزىنىڭ جوق ىزدەپ جۇرگەنىن مۇلدە ەسىنەن شىعارعان قارت وتكەن كۇندەرىنىڭ ىشىنە ەنىپ كەتەدى. اراسىندا قالامگەر جوق ىزدەۋشى جاننىڭ پسيحولوگياسىن جاقسى جەتكىزە بىلگەن. «ءاي، وسى سول تاۋدىڭ ەتەگىندە بولۋى كەرەك. باسقا قايدا بارادى دەيسىڭ؟!»، - دەپ، سەنىمدى شىققان ىزدەۋشىنىڭ ول جەردە ىزدەگەنىنىڭ جوقتىعىن كورگەندە، ودان ارىراق ەڭىسكە قاراي ءتۇسىپ بارا جاتقان ءۇيىردى كورىپ، «جىلقىنىڭ اراسىندا بولار جانۋار، ءبولىنىپ قايدا بارادى»، - و جەرگە دە نىق سەنىممەن بارعاندا جوق بوپ شىعادى. وسىلاي ءار جەردى كورگەن سايىن سو جەردە شىعار دەپ ىزدەي بەرەتىن، تاپپاعانشا كوڭىلى تىنشىمايتىن ىزدەۋشىنىڭ حاراكتەرىن ءساتتى سۋرەتتەيدى. بۇنداي پسيحولوگيانى مال باعىپ ءجۇرىپ، جوق ىزدەگەن جان بىردەن تۇسىنەر ەدى. سەرىك نۇعىمان سونى ءوز باسىنان وتكەرگەندەي باياندايدى.
پوۆەستى وقىپ بىتكەندە ءسىز جوق ىزدەۋشى جاننىڭ سيمۆولدىق قىزمەتىن، ءمانىن اڭعاراسىز. ومىردە ادام بالاسى - جوق ىزدەۋشى جان سياقتى. ءبارىمىز ءومىرىمىزدىڭ باسىنان سوڭىنا دەيىن بەلگىسىز نارسە ءۇشىن جانتالاسىپ عۇمىر كەشەمىز. اقىرى كۇنىمىز اياقتالىپ، مەجەلى جەرگە جەتكەندە ايالدايتىنىمىز حاق. قالامگەر وسى يدەياسىن وقيعانىڭ تىزبەكپەن باياندالۋى ارقىلى استارلاپ جەتكىزەدى. سەرىك نۇعىماننىڭ شىعارماشىلىعىن وقىپ وتىرىپ، جازۋشىنىڭ اڭگىمەگە قاراعاندا پوۆەستكە ىڭعايى بار ەكەنىن بايقار ەدىڭىز. ۇزاق بايانداۋ مەن ىشكى مونولوگقا جاقىن قالامگەر شاعىن اڭگىمەلەر ارقىلى ءوزىنىڭ ويىن تولىق جەتكىزە المايدى. جانە اڭگىمەلەرىندەگى سيتۋاتسيالار ءبىر نەگىزدە، ۇقساس. ال «جوق ىزدەۋشى جانىنىڭ» ولاردان ءبىر ساتى بيىك تۇرعانىن بايقاپ، وسىنداي قورىتىندى جاسايمىز.
بۇل ءۇش قالامگەر دە جاستىق ماكسيماليزمنەن وتكەن، وزدەرىنىڭ ورىندارىن تابا باستاعان. بىرەۋگە ۇلگى ەتىپ تە كورسەتەيىك دەپ تۇرعان جوقپىز. تەك سونى ىزگە، جاڭاشىلدىققا قۇمارلىقتارى ءبىزدى قىزىقتىرادى.
قازىرگى ءبىزدىڭ جازۋشىلاردىڭ اراسىندا تەندەنتسيا العان پىكىر - ەرەكشە ءستيلى بولۋ. دۇرىس ءستيلى بولۋ كەرەك. ءبىر بىلگىر «ستيل ول - ادام» دەگەن ەدى. ياعني ءسىز ءوزىڭىز قالاي جازا الاسىز، سولاي جازىڭىز. سول - ءسىزدىڭ ءستيلىڭىز. مىندەتتى تۇردە الەم ادەبيەتىنەن بىرەۋدى ۇلگى تۇتىپ، سونىڭ ىزىمەن جازۋ ەمەس قوي ستيل قالىپتاستىرۋ. ولاردى وقىپ، ءبىلىمىن ۇيرەنۋ كەرەك تە، وزىمىزگە ءسىڭىرۋ قاجەت. باتىستىڭ مودەرنيزمى، پوستمو­دەر­نيزمى ەشقاشان بىزگە مودەرنيزم، پوستمودەرنيزم بولا المايدى. بىزگە ءوزىمىزدىڭ جاڭاشىل بولعانىمىز كەرەك. بۇگىنگى ءبىزدىڭ پروزامىزدىڭ كوركەمدىك دەڭگەيى كوركەم ادەبيەتتىڭ تالاپتارىنا ەركىن جاۋاپ بەرە المايدى. ءبىز كوركەمدىكتى باسقا نارسەمەن شاتاستىرىپ الدىق. «پرەداتەلستۆو سلوۆا» دەگەن بار. ءبىزدىڭ ادەبي ءتىل دەپ جۇرگەنىمىز، «كوركەمدىكتىڭ» تونىن جامىلعان كەڭسەنىڭ ءتىلى ەكەنىن اسقار سۇلەيمەنوۆ باياعىدا ايتىپ كەتكەن. پۋبليتسيستيكانىڭ تىلىمەن اڭگىمە جازىپ، ومىردەن دەتال ىزدەمەي، تەك فوتوگرافيالىق كوشىرمەلەرىن بەرەتىن شىعارمالاردى قالاي كوركەم ادەبيەتكە جاتقىزامىز. بىزدە ادەبي ورتا بار. بىراق قولدان قولعا كەتەتىن شىعارما ءالى تۋعان جوق. وسىندايدا ءبىر كىتاپتان وقىعان «ادەبي ورتانى تالانت جاسامايدى، تالانت ادەبيەتتى جاسايدى» دەگەن ءسوز ويىڭا تۇسەدى. ءار نارسەنىڭ توقىراۋ كەزەڭى مەن قايتا ورلەۋ ءداۋىرى بولادى. مۇمكىن ءبىز دە وسى كەزەڭنەن امان وتەرمىز. وقىرمان ءالى دە بار. ولار جازۋشىلارىنان جاقسى شىعارمالار كۇتەدى. جاقسى شىعارما تۋ ءۇشىن ۇلكەن ىزدەنىستەر، بيىك تالعامدار قاجەت. مۇحتار ماعاۋيننىڭ «نارقىزىل» اڭگىمەسىندە قويشى ابدەن قاجىعان، بولدىرعان اتىن ساۋمالمەن كۇتپەيتىن بە ەدى. سۋارعان كەزدە شەتىنەن تامىزىپ وتىرىپ، مولشەرىن كۇندە كوبەيتىپ، كەيىن تەك ساۋمالمەن سۋاراتىن بولادى. تالعام دا وسىنداي كۇتۋدى قاجەت ەتەدى. ەڭبەكتى تالاپ ەتەدى.

1982 جىلى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ سەكسەن جىلدىعىندا جاساعان بايانداماسىندا ءابىش كەكىلباەۆ عابەڭنىڭ ىزدەنىمپازدىعىنا، ەڭبەكقورلىعىنا تاڭدانا كەلىپ: «ءبىر وكىنىشتىسى، ايتۋلى شەبەردىڭ وسىنداي ەلگەزەكتىگى بىزدەردەن كەيىنگى ءىنى قالامگەرلەردەن سيرەك كەزدەسەدى. كوبىمىزدىڭ شىعارمالارىمىزدى وقىپ وتىرعاندا، ادەبي تۆورچەستۆونىڭ تازا سۋرەتكەرلىك لابوراتورياسىندا، ءار جانردىڭ پوەتيكاسى مەن دامۋ تەندەنتسياسىندا، ءبىزدىڭ تۇسىمىزداعى وتاندىق، الەمدىك تۆورچەستۆولىق پروتسەستە ەشقانداي وزگەرىس، ەشقانداي جاڭا نىشان جوقتاي، باياعى ءبىر ەسكى ماشىقتاردى ءجيى ۇشىراستىرامىز. مۇنداي ءتۇر سالعىرتتىعىنىڭ ار جاعىندا مازمۇن جاداعايلىعى، ويداعى بويكۇيەزدىك جاتقانى جانعا باتادى» دەگەن بولاتىن. ابىشتەي سۋرەتكەردەن، ابىشتەي قازاق ادەبيەتىنىڭ اناليتيگىنەن، قارياسىنان اسىپ ايتار ءسوزىمىز جوق.

"قازاق ادەبيەتى" گازەتى