مۇحتار اۋەزوۆ. "اباي". رومان-ەپوپەيا
قايتقاندا
1
ءۇش كۇندىك جولدىڭ بۇگىنگى، سوڭعى كۇنىنە شاكىرت بالا بارىن سالدى. قورىقتان كۇن شىعا اتقا مىنەيىك دەپ اسىق-قاندى. بۇنى قالادان الىپ قايتقالى بارعان اعايىنى بايتاستى دا تاڭ اتار-اتپاستان ءوزى وياتىپ تۇرعىزىپ ەدى.
كۇنۇزىن اتتان دا تۇcپەي، وزگە جۇرگىنشىلەردەن وق بويى الدا وتىرعان. كەي-كەيدە وزىنە تانىس كوكۇيرىم مەن بۋراتيگەن، تاقىربۇلاق سياقتى قونىس-قۇدىقتاردىڭ تۇس-تۇسىنا كەلگەندە بالا وقشاۋ شىعىپ، استىنداعى جاراۋ قۇلا بەستىسىن اعىزىپ-اعىزىپ تا الادى.
ارتتاعىلار - بايتاس پەن جورعا جۇماباي:
- مىنا بالانىڭ اۋىلعا اسىعۋىن-اي!
- سورلى بالا قىستاي ءىش-قۇستا بولىپ قالعان-اۋ، - دەسەدى. شاكىرت بالا ۇزاپ كەتكەندە بۇلار دا ەرىكسىز جەلە شوقىراقتاپ شاۋىپ وتىرىپ قۋىپ جەتەدى. جورعا جۇمابايدىڭ تاقىمىندا قارا شوقپارى بار. بايتاستىڭ دا اياعىنىڭ باسىنا ىلگەن ۇزىن قايىڭ سويىلى بار-دى. تاقىربۇلاق ءتۇسىنا كەلگەندە بايتاستار بالانى جەكە شابۋدان تەجەپ:
- ەندى بىزدەن ۇزاپ كەتپە! اناۋ ەسەمبايدىڭ جىراسىن بىلەسىڭ عوي!.. ۇرى جاتادى...- دەدى.
- سەنى مەن ءبىزدى مانادان كورىپ وتىر! «قوقىراقتاپ جالعىز شاباتىن نەمە ەكەن، ءتۇسىرىپ اتىن اپكەل ءوزىنىڭ!» - دەيدى دە، سەنى توبەدەن ءبىر-اق نۇقىپ، مىنا بايگە بەستىڭدى الادى دا كەتە بارادى، - دەدى جۇماباي دا.
- ە، سەندەر شە؟ سەندەر بەرىپ جىبەرەسىڭدەر مە؟
- ويباي، بىزدە نە قاۋقار بار؟ ءبىز ەكەۋ-اق...
قايتقاندا
1
ءۇش كۇندىك جولدىڭ بۇگىنگى، سوڭعى كۇنىنە شاكىرت بالا بارىن سالدى. قورىقتان كۇن شىعا اتقا مىنەيىك دەپ اسىق-قاندى. بۇنى قالادان الىپ قايتقالى بارعان اعايىنى بايتاستى دا تاڭ اتار-اتپاستان ءوزى وياتىپ تۇرعىزىپ ەدى.
كۇنۇزىن اتتان دا تۇcپەي، وزگە جۇرگىنشىلەردەن وق بويى الدا وتىرعان. كەي-كەيدە وزىنە تانىس كوكۇيرىم مەن بۋراتيگەن، تاقىربۇلاق سياقتى قونىس-قۇدىقتاردىڭ تۇس-تۇسىنا كەلگەندە بالا وقشاۋ شىعىپ، استىنداعى جاراۋ قۇلا بەستىسىن اعىزىپ-اعىزىپ تا الادى.
ارتتاعىلار - بايتاس پەن جورعا جۇماباي:
- مىنا بالانىڭ اۋىلعا اسىعۋىن-اي!
- سورلى بالا قىستاي ءىش-قۇستا بولىپ قالعان-اۋ، - دەسەدى. شاكىرت بالا ۇزاپ كەتكەندە بۇلار دا ەرىكسىز جەلە شوقىراقتاپ شاۋىپ وتىرىپ قۋىپ جەتەدى. جورعا جۇمابايدىڭ تاقىمىندا قارا شوقپارى بار. بايتاستىڭ دا اياعىنىڭ باسىنا ىلگەن ۇزىن قايىڭ سويىلى بار-دى. تاقىربۇلاق ءتۇسىنا كەلگەندە بايتاستار بالانى جەكە شابۋدان تەجەپ:
- ەندى بىزدەن ۇزاپ كەتپە! اناۋ ەسەمبايدىڭ جىراسىن بىلەسىڭ عوي!.. ۇرى جاتادى...- دەدى.
- سەنى مەن ءبىزدى مانادان كورىپ وتىر! «قوقىراقتاپ جالعىز شاباتىن نەمە ەكەن، ءتۇسىرىپ اتىن اپكەل ءوزىنىڭ!» - دەيدى دە، سەنى توبەدەن ءبىر-اق نۇقىپ، مىنا بايگە بەستىڭدى الادى دا كەتە بارادى، - دەدى جۇماباي دا.
- ە، سەندەر شە؟ سەندەر بەرىپ جىبەرەسىڭدەر مە؟
- ويباي، بىزدە نە قاۋقار بار؟ ءبىز ەكەۋ-اق...
- ولار سامساعان سارى قول. بۇل ەسەمبايدا ۇدايى جاۋ جاتادى. تەك ءبىزدى ءوزىمىزدىڭ ەلدىڭ ادامى دەپ امان قالدىرماسا، جەر جامان، - دەپ جۇماباي شوشىتا سويلەگىسى كەلەدى.
بالانىڭ قىتىعىنا تيەتىنى وسى جەرى.
- ايتەۋىر سەندەردەن دارمەن جوق ەكەن، ەندەشە بىرگە ءجۇردىم نە، جەكە ءجۇردىم نە؟ ال كەتتىم! - دەپ، سوقتىرتا جونەلدى. بۇل - تاقىربۇلاقتان وتە بەرگەندە باستاعانى ەدى.
سودان جاڭاعى قاۋىپتى دەگەن ەسەمبايعا جەتكەنشە، ارتىنا بىردە-ءبىر قاراعان جوق. كوز ۇشىنا كەتىپ ۇزاپ الىپ، ىلعي جاپا-جالعىز شاۋىپ وتىرعان.
جولدىڭ بۇل تۇستارى ىلعي بەلەس-بەلەس بولاتىن. وسى قازىرگىدەي بوپ جۇرت شىڭعىسقا، جايلاۋعا قاراي كوشكەن-دە ەلسىز بوپ قالاتىن جەر. الىستان جولدى باعىپ وتىراتىن تۇرعىلارى بار. تاق يەك ارتپادان، وكپە تۇستان جۇرگىنشىگە جاۋدى قويان-قولتىق، قۇشاقتاستىرا تۇسىرەتىن ۇرى ساي، جاسىرىن جىرالارى دا بار.
بۇدان بۇرىنعى ەكى كۇندىك جولدا ۇلكەندەر جىلدام جۇرمەي، بالانىڭ شىدامىن ابدەن تاۋىسقان-دى. ول سوندىقتان، بۇگىن اۋىلعا جەتەتىن كۇنى ۇلكەندەردى ەرىكسىز قاتتى جۇرگىزۋدىڭ ايلاسىن تاپقانىنا ءدان ىرزا. كۇنى بويى وسىلاي ەتۋگە بايلاعان.
- بالا دەگەن قورقار بولار ەدى. ەس بار ما وزىڭدە، پارۋاردىگەر، - دەپ بايتاس بابىن تابا الماي باسىن شايقايدى.
جۇماباي ابدەن بولماعان سوڭ:
- قاپ، مىنانىڭ بالاسى!.. «مەن ءبورىنىڭ بولتىرىگىمىن» دەپ كەلەدى-اۋ! قوي، نە دە بولسا قالمايىق ەندى. بايتاس، ءجۇر! - دەپ شابا جونەلدى. ەكەۋى دە جارىسا باستادى.
بايتاستىڭ مىنگەنى قۇنانبايدىڭ قارا جال بۋرىل اتى، دامەلى بايگە اتتىڭ ءبىرى ەدى. جۇمابايدىڭ استىنداعى دا سول قۇنانبايدىكى - نايمانكوك دەگەن ۇلكەن اقكوك ات بولاتىن. ەكەۋى جارىسا جونەلگەندە، امالسىز ەگەسكە ءتۇسىپ، «مەن وزام، مەن وزاممەن» تەپكىلەسىپ، سوزىلا بەردى. ءبىر بەلدەن اسىپ ەكىنشى بەلدىڭ ورىنە قاراي توقتاماي جارىسىپ كەلە جاتتى. وسى وردە بۋرىل ات ەسىك پەن توردەي العا تۇسە بەرىپ ەدى. بەلگە شىعىپ الىپ شاۋىپ كەلە جاتىپ قاراعاندا، بالا كورىنبەدى. بۇلار تاعى دا سىلتەسە بەرمەك بولدى. ءسويتىپ، وسى بەلدىڭ ويىنا قاراي قۇلاي بەرگەندە، جورعا جۇماباي ارت جاعىنان، سول يىعى تۇسىنان تاسىرلاتىپ كەپ قوسىلعان ءبىر ءدۇسىردى ەسىتتى. ءدال ەسەمباي بيىگىنىڭ تۇسى. جانە ءدال ەسەمباي جىراسىنىڭ ءوزى ەكەن.
- ءاي، كاپىر، سودان قوسىلعان جاۋ بولدى-اۋ. بالانى الىپ، ءبىزدى باققان ەكەن-اۋ! - دەپ اقكوك اتتى تەپكىلەي بەردى. ارتىنا قورقاقتاي قاراپ، شالا بۇرىلىپ، كوز قيىعىن تاستاپ كوردى.
- ماس كوزىڭدى، ماس! - دەپ، ازىرەيىلدەي ءتونىپ كەلە جاتقان بىردەمە. اتىن دا، كىسىسىن دە بولجاي المادى. ادەيى تانىتپايىن دەپ، بەت-اۋزىن تاڭىپ الىپتى. بۇل وڭىردەگى كۇندىز شاباتىن ۇرىنىڭ ادەتى. بايتاستا ءۇن جوق، ءوز بەتىمەن زىمعاپ بارادى. قولدى بولسا بولاتىن جورعا جۇماباي.
ەندى نە دە بولسا جاندى قارمايىن دەپ، تاقىمىنداعى شوقپارىنا جابىستى. سونى سۋىرا بەرىپ:
«ءاي، اناۋ دا كوك جەلكەدەن ۇرادى-اۋ!» - دەپ جاسقانشاقتاپ كەلە جاتىر ەدى.
قۋعىنشى ويلاعانداي-اق شوقپاردى جوندەپ سۋىرتپادى. تاقىمىنان تولىق شىعارىپ العانشا باستىرمالاتىپ كەپ، جۇمابايدىڭ قالىڭ قارا تىماعىن كوزىنە قاراي باسا كيگىزىپ جىبەرىپ، سول ساتتە شوقپارعا جارماستى. جۇمابايدىڭ باسىن كوتەرىپ، تىماعىن تۇزەۋگە مۇرشاسى كەلمەدى. تارتىسۋعا دا قورعانشاق، شابۋعا دا مۇگەدەك بولىپ قالدى. سۇيتكەنشە، جىرىندى جاۋ مۇنىڭ جاڭاعىداي ساسقالاڭىمەن پايدالانىپ، شوقپاردى دا تارتىپ الدى.
ەندى، اق بوز ات تا بىردەمەگە تىرەلىپ توقتاعانداي. جۇماباي زورعا دەگەندە بويىن تۇزەپ اپ، جاڭا عانا تىماعىن كەيىن قايىرىپ قاپ ەدى.
قاراسا، بۇنىڭ شوقپارىن تارتىپ اپ، اق بوز اتتىڭ الدىنان كولدەنەڭ شىعىپ، قازىر شەكسىلەسى قاتىپ، ءۇنسىز كۇلىپ تۇرعان باعاناعى شاكىرت بالا. ءوزى ايتقان «قۇنانبايدىڭ بولتىرىگى» - اباي ەكەن.
بالادان قورىققانىنا جۇماباي ۇيالدى دا، ىزا بولدى.
- ءوي، بالام-اۋ، مىنا جەر - جاۋ جاتاعى. بۇل ۇرىنىڭ ويناعىنا كەپ الىپ، جامان ىرىم باستاعانىڭ نە قىلعانىڭ؟ - دەدى.
بايتاس تا كۇلگەن بويىندا قايتا ورالىپ كەلەدى ەكەن.
اباي وزىنەن ۇلكەن كىسىنىڭ قورىققانىنا قاتتى ىرزا ەدى. جۇمابايدىڭ نەگە اشۋلانعانىن ۇعىپ تۇر. قوڭىر ءجۇزى قىزارىپ، تومەن قاراپ قىسىلا كۇلە بەرىپ، بوركىن اينالدىرا باستادى. قادىمگى «جولباسار» ۇرىلارشا شاپان-بوركىن اينالدىرىپ كيىپ، مۇرنى مەن اۋزىن قىزىل ورامالمەن تاڭىپ الىپ، جۇمابايدى قۋعاندا تاعى سول ۇرىلارشا، «داۋسىمدى تانىتپايمىن» دەپ، مىڭقىلداپ سويلەپ بۇيرىق بەرگەن. بايتاس قورىقسا، قورىقپاسا دا سىر الدىرعان جوك. سوندىقتان، جۇمابايدىڭ اشۋىن الىستان تانىپ، ءماز بولىپ كۇلىپ كەلە جاتىپ:
- قۇلا بەستىنىڭ توبەلىن دە جوق قىپتى، قاراي گور ءوزىن! - دەدى.
جۇماباي دا جاڭا بايقادى. بالا بەستىنىڭ توبەلىن ساز بالشىقپەن باتتاستىرىپ تۇرىپ سىلاپ قويىپتى. جۇماباي كىسىلىكتى كىسى. و دا كۇلكى بولا بەرگىسى كەلمەيدى. ەندى بۇ دا ۋاقيعانى ويىنعا اينالدىرعىسى كەپ، مىسقىلداپ:
- ءوي، ۇقساماساڭ تۋماعىر! «ۇرى توبىقتى، ۇرى توبىقتى!» دەپ كەرەي، ۋاق زار قاعادى. قارشاداي بالاسىنا شەيىن ۇرى بولۋدىڭ ءجونىن جەتە ءبىلىپ تۇر. زار قاقپاي قايتسىن كەرەي، ۋاق!.. - دەپ ءوزى دە كۇلدى.
جۇمابايدىڭ قالاعا بۇ جولى نە جۇمىسپەن بارعانىن اباي ءدالدى بىلمەيدى. بىراق، ونىڭ بايتاسقا ايتقان ءبىر سوزىندە قۇنانباي تاپسىرعان ءبىر جۇمىسپەن بارىپ كەلە جاتقانى ءمالىم بوپ ەدى. ابايدىڭ بۇرىننان بايقاۋىنشا، بۇل قۇنانبايعا قادىرى بار كىسى. ابايعا اشۋلانىپ، رەنجىپ بارسا، الدىمەن اكەسىنە شاعادى.
وسىنى ەسكە الىپ كەپ، اباي ەندى كۇلكىدەن تىيىلىپ، جاڭا قاتارلاسقاندا:
- جول ۇزاق. ۇيقى اشار بولسىن دەپ ويناپ ەم، عايىپقا بۇيىرماڭىز، جۇمەكە! - دەدى. ەندى ءتىپتى سىپايى. سىزىلىپ تۇر.
جۇماباي جاس بالانىڭ پىشىنىنە ىرزا بولىپ قارادى دا، ۇندەمەدى. بايتاس ابايدى قۇربىسىنداي قاعىتىپ:
- جارايسىڭ، «عايىپقا بۇيىرماڭىز». سەنىڭ مىناۋىڭ، مەنىڭ: «كوشكەندە جۇك ارتامىن سارى اتانعا، ايتامىن نە بەتىمدى ويكە اپاما؟!» دەگەن ولەڭىم سياقتى بولدى-اۋ! - دەدى.
اباي جەتە تۇسىنە المادى.
- قالاي دەيسىڭ، بايتاس اعا؟ ويكە اپا دەپ كىمدى ايتاسىڭ؟
- ە، ويكە اپانى بىلمەۋشىمەڭ؟ و نەسى ەكەن؟!
- باسە...
- باسە، ويكە اپا دەگەن ءبىزدىڭ قاتىن. بىلتىر الا جازداي سەرىلىك قۇرىپ، ەل قىدىرىپ، قىز-كەلىنشەكپەن ساۋىق-سايران سالمادىم با؟ سودان، اياعى قىزىق ءبىتىپ، ۇيگە قايتاتىن دا مەزگىل جەتتى. ەندى قاتىنعا قالاي قارارعا دا، نە دەپ بارارعا دا بەت جوق. سوندا ادەيى بەتىنىڭ ءزارى قايتا بەرسىن دەپ، «نە بەتىمدى ايتامىن ويكە اپاما...» دەگەن ولەڭىمدى ءوزىم اۋىلعا بارماستان ءبىر-ەكى كۇن بۇرىن ايتقىزىپ، جولداستارىمدى جىبەرىپ جاتىپ ەم. سول وسى كۇنى ماتەل بوپ كەتىپتى، - دەدى.
اباي دا، جۇماباي دا قىزىعىپ تىڭداستى. ءوزى سەرى، ءانشى، سۇلۋ بايتاسقا ەكەۋى دە - ءبىرى كارى، ءبىرى جاس بالا - قىزعانا دا، تاماشالاي دا قاراعان ەدى. ابايدىڭ كوز الدىنا ويكە دەگەن جەڭگەسى دە، بايتاستىڭ بىلتىر جازداعى ءانشىل، ساۋىقشىل جولداستارى دا تولىق ەلەستەدى. ەستىگەن انگىمەسىنىڭ ءبارىن ەڭسەسىمەن ىنتىعا تىڭدايتىن بالا بۇرىن بايتاسپەن سىرلاس، اڭگىمەلەس بولماسا دا، جاڭاعىنىڭ اياعى نەمەن تىنعانىن بىلگىسى كەپ، قىزىعىپ كەلە جاتتى. بايتاستىڭ قۇربىداي قالجىڭداعانىن پايدالانىپ:
- ال، ويكە اپاڭا نە بەتىڭدى ايتتىڭ سونىمەن، بايتاس اعا؟.. - دەپ جابىسا ءتۇستى.
بايتاس بۇعان كۇلىپ، ەندى ىرىلەنىپ قاراپ:
- نە بەتىمدى ايتۋشى ەم؟ سورلى قاتىن الىستان انمەن ارىز ايتىپ جاتقانعا شىداسىن با؟ كەلسەم، الدىمنان ءوزى شىعىپ، اتىمدى بايلاپ جاتىر، - دەپ، جۇماباي جاققا قاراپ، يەك قاعىپ قويدى.
اباي ۇندەگەن جوق. ىشىنەن «الداعان ەكەن عوي» دەپ بايلادى.
سول اڭگىمە جۇرگىنشىلەردىڭ تاڭەرتەڭنەن بەرگى قاتتى ءجۇرىسىن نايمانكوكتىڭ اقىرىن بۇلكەگىنە اكەپ سالعان ەدى.
شاكىرت بالا اۋىلعا اسىققان، لەپىرگەن كۇيىنە قايتا كەلىپ، تاعى دا تەبىنە جونەلدى.
- ءۋا، قوي دەيمىن، بالا! ات زورىقتىراسىڭ!
- جاپا-جالعىز ۇزاپ كەتىپ، جاۋعا جەم بولاسىڭ! - دەپ، ەكى جولداسى تاعى تەجەي بەرگىسى كەلدى.
بىراق قالادان، جابىرقاۋ مەدرەسەدەن جاڭا قۇتىلىپ، ەندى ۇيىنە، اۋىلعا جەتۋگە اسىققان شاكىرت بالا ول سازدەردى تىڭدايىن دەپ ويىسقان جوق.
ۇلكەندەر قورىققان ەسەمباي دا، ءتىپتى ۇرىلار دا ابايعا سوندايلىق جات، سۋىق بوپ كورىنە المادى. ۇرى دەسە، وسى ەلدىڭ وزدەرىندەي قازاقتارى. كوپ بولسا: كيىمدەرى، ەر-تۇرمانى عانا جامان; قولدارىندا سويىلدارى عانا بار. ونداي ۇرىلار جايىندا ابايدىڭ ەستىگەن اڭگىمەلەرى سونشالىق كوپ. كەيدە، ءتىپتى، سارىتوقىم ۇرى بولعان - ەل ىشىندەگى ۇلكەندەردىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەن اڭگىمەلەرى دە ۇمىتىلمايتىن. قايتا، ءبىر كەزدەسىپ، ءدال جاۋعا شاپقان پىشىندەرىن كورسەم دەگەن، ىشتە جۇرگەن ىنتىقتىعى دا بولاتىن.
ال، «قاراۋىل بيىگى اناۋ، جاسىرىن جىراسى مىناۋ» دەگەن ەسەمباي - نايزاتاستار بولسا، ول ابايدىڭ ءوز اۋلىنىڭ اسا ءمالىم قونىستارى. كوكتەم مەن كۇز ۋاقىتتارىندا، جىلىندا ەكى رەت وسى جەرلەرگە قۇنانباي اۋىلدارى كەلىپ قونىپ، ۇزاق ۋاقىت وتىرىپ، جايلاپ تا كەتەتىن. اناۋ كورىنىپ تۇرعان توسكەيدىڭ ساي-سالاسى، بيە باۋى، اۋىل قونىسى، قوي ءورىسى - بارلىعى دا سونشالىق تانىس، جاقىن. ءتىپتى، بىلتىر بوقىراۋدا، كۇزەم ۇستىندە قالاعا وقۋعا كەتكەندە ءدال وسى قونىستان، ەسەمبايدان كەتكەن بولاتىن. سوندا تايعا شاپقان، اسىق ويناعان قۇربى بالالارىمەن جاياۋ جارىس جاساپ، اسىر سالعان ەڭ سوڭعى ءبىر ىستىق قونىس وسى بولاتىن. قىس بويى اۋىلدى، ەلدى ساعىنعاندا ەسىنەن كەتپەيتىن سوڭعى كۇندەرى ءدال وسى ەسەمبايدا وتكەن.
ەندى كەپ: «بۇل جەردە ۇرى بار، سۇمدىق جەر، بالە جاتقان جەر» دەگەن ءسوزدىڭ قاندايى بولسا دا كوڭىلگە دارىمايدى. جازىقسىز سارى بيىك، كوكشىل قونىس، اق كودەلى ادەمى ولكە مۇنارلانادى. بارلىق اينالاداعى كەڭ دۇنيەگە، اسىرەسە مىناۋ ءوزى تۋعان ساحارا، ولكە بەلدەرىنە سونشالىق ءبىر تۋىسقاندىق ىستىق سەزىممەن، كەشىرىممەن دە قارايدى. جابىسا، ساعىنا سۇيەدى. ۇزىلمەي، قاتايماي، ءبىر قالىپپەن جەلپىپ سوققان ادەمى سالقىن قوڭىر جەل قانداي راقات. وسى جەلمەن قۇلپىرا، تولقىپ، سۋ بەتىندەي جىبىر قاعىپ شالقىپ جاتقان الكۇرەڭ كودە مەن سەلەۋ دالالارى... دالا ەمەس - تەڭىزدەرى قانداي! سول دالادان كوز الماي، تويا الماي، ءۇنسىز تەلمىرىپ، ۇزاق-ۇزاق قارايدى. شاماسى كەلسە، بۇل جەرلەردى قۇبىجىق كورۋ ەمەس، ۇركە قاراۋ ەمەس، قۇشاعىن كەرىپ ايمالار ەدى. سىلاپ-سيپاپ: «مەن سەنى ساعىندىم، وزگەلەر جامان جەر دەسە، مەن ولاي دەمەيمىن. ءتىپتى، قوينىڭا تىققان ۇرى-مۇرىڭمەن دە جاتسىڭ، بوتەنسىڭ دەمەيمىن» دەپ قاراعان سياقتى.
كىتاپتى وزىڭە جۇكتەڭىز....
