قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
VI
VI
قوعامدىق عىلىمنان ساۋاتى بار ازاماتتاردىڭ ءبارىن قالپاقپەن باستىرعان «ستيل تۇزەتۋ» ناۋقانى اياقتالعان سوڭ، قوعام ءتارتىبى قاتتى بۇزىلدى. «تۇپكىلىكتى بۇزىق كىم» دەيتىن سۇراۋ ءاربىر بۇقارانىڭ باسىن قۇيىنشا ءۇيىردى. كوزدەردىڭ اعى دا، مىلتىق قاراۋىلى دا شەكسىز قۇقىقتىڭ وزىنە قاراتىلدى. تەرىسىنە سيماي ءبورتىپ كەتكەن دارا بيلەۋشى، ماركسيزمنىڭ «تاپتىق كۇرەس»، «تاپتىق قاراما-قارسىلىق» دەپ اتالعان قۇرىش ساۋىتىنا دا سيماي، جالاڭاشتانىپ قالىپ ەدى. بۇل قاتەرلى نىسانادان ءوزىن قۇتقارۋ ءۇشىن بىرىڭعاي بولا قالعان «جاۋلارىن» ىدىراتىپ، ءوزارا قايتا قىرقىستىراتىن تىڭ ءبىر امالعا مۇقتاج بولدى. ءوز تىرشىلىگىنىڭ بۇل مۇقتاجى، وڭاي-ولپى ەمەس، ارينە «تاڭىرلىك» - جاراتۋشىلىق مۇقتاج عوي، تۇپ-تۋرا ادامدىق ميدى وزگەرتپەي ورىندالۋى مۇمكىن بە؟ سوندىقتان، ادامزاتتى ادامزاتشا ويلاتىپ كەلگەن نەشە مىڭ جىلدىق مادەنيەتتى جوعالتۋعا كىرىستى. «ەسكىنى بۇتىندەي جويماي، جاڭا ورنامايدى» دەپ كىرىستى. بۇل امالىن «پرولەتارياتتىڭ ۇلى مادەنيەت توڭكەرىسى» دەپ اتادى. «بۇرىندى-سوڭدى بولىپ كورىلمەگەن»، «ءماۋجۋشيدىڭ ءوزى توتە باستاعان» مادەنيەت قارا بورانى وسىلاي كوتەرىلگەن بولاتىن. بۇل پيعىلدان توقتاتپاق بولعان ومىرلىك سەنىمدى ساپتاستارىن «بۋرجۋازيالىق يدەيانىڭ قولباسشىسى اتاپ، «بۋرجۋازيا سليڭبۋىن[1] زەڭبىرەكپەن اتقىلاڭدار» دەگەن بۇيرىقپەن اتقىلاتىپ جويىپ الىپ بۋىرقاندى. ءوزى ايتقانداي «بۇرىندى-سوڭدى كورىلمەگەن توڭكەرىس» ارينە، بۇرىنعى قارانى اق، اقتى قارا، جاسىلدى كۇلگىن ءتۇستى كۇل ەتىپ كورسەتپەي، بۇرىندى-سوڭدى بولىپ كورىلمەگەن لاڭعا اينالا ما!
ءبىزدىڭ كورىپ كەلە جاتقان توپالاڭىمىز وسى بولاتىن. ءسويتىپ، قوعامدى بۇرىندى-سوڭدى كورىلمەگەن توزاققا اينالدىرىپ تىندى. ەندى تىنايىن دەپ تىنعانى دا ەمەس، ميلليارد حالىقتى تاقىر جەرگە تۇرالاتىپ وتىرعىزىپ، ۇكىمەتى توتيعان سوڭ، لاجىسىزدىقتان تىندى. ساياسي-ەكونوميكالىق، قوعامدىق داعدارىستىڭ قۇتىلماس زاحودىنا وتىرىپ قالدى.
«الدا دا جول جوق، ارتتا دا جول جوق، ەندى قالاي؟ ءبۇيتىپ ءتىرى قويعانشا السىن قۇداي»[2] دەگەندەي كۇيىكپەن «ءتاڭىرىنىڭ» ءوزى ۋاقىتى جەتپەي الجىدى. ءوزىنىڭ تۇپكىلىكتى يدەياسىن بىلەتىن ارقا تىرەك سۇيەنىشتەرىنىڭ ولتىرىلەتىندەرى ءولتىرىلىپ، قاشاتىندارى قاشىپ، وزىنە سەنىمدى ءبىرى قالماعان شاق ەدى بۇل. جاق سۇيەگى جيىلماي سالبىراپ قالعان جالعىزدىڭ ءوزى جالعىزدان جالعىز، تاعىندا شالقاسىنان جاتىپ جان ۇزۋگە تاياعاندا الدىنا ءبىر جەندەتى جەتىپ كەلىپتى. «مادەنيەت توڭكەرىسىندە» قىلىشىنىڭ وتكىرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن جەندەت ەدى بۇل، قويىن داپتەرىن شىعارىپ، قالامىن ۇستاتا قويىپتى.
«ۇلى ۇستاز، ۇلى كوسەم، مىنا مەملەكەتىڭىزدى باسقارۋ جونىندە قانداي وسيەت، قانداي پىكىرىڭىز بار، جازىپ قويماساڭىز، ارتىڭىزداعىلار اقىلدان اداسادى عوي!» دەپتى. باجىرايا قاراعان «ءتاڭىرى»، باسىمدى كوتەر دەگەندەي يشارا ءبىلدىرىپتى. «مەملەكەتتى سەن باسقارساڭ، مەن قامسىز بولامىن!» دەپ قانا جازىپ، سىلق ءتۇسىپتى.
«ءتاڭىرى» بۇل جەندەتىن وزىنە ءىزباسار ەتىپ، ورنىنا وسىلاي وتىرعىزىپ كەتسە دە، حالىق قارسى المادى. مادەنيەت توپالاڭىندا قولى قانعا كوپ مالىنعان بۇل جەندەتىنىڭ دە يناۋات-ابىرويسىماعى، ءوزى كەسكەن باستارمەن بىرگە قىرقىلىپ بىتكەن بولاتىن. زاتىنان ايىرىلعان كومپارتيا مۇنى توراعالىققا سايلاپ تياناقتاندىرسا، ەندى اتىنان دا ايىرىلاتىن، قاتال قارسىلىق كوتەرىلەتىن نىساي پايدا بولدى. «ماۋزىدۇڭنىڭ ورتالىق كوميتەتى» سوندىقتان بۇل اشكەرە جەندەتتى جۇلىپ تاستاپ، «تاريحى تازا»، «ماۋزىدۇڭ يدەياسىنا ادال» شاڭحايلىق ءبىر جاس جىگىتتى تاپتى. «مادەنيەت توڭكەرىسىندە» ونىڭ «قىزىل قورعاۋشى» اتىرەتىندە زۆود باستىعى بولىپ تۇرعان شاعىندا مالىمدەپ «كوسەمدەرىن ءبىر رەت جاسىرىن قاستىقتان قۇتقارعان» دەگەن ناتيجەسى بار ەكەن. ودان باسقا ەڭبەگى دە، قىزمەت تاجىريبەسى دە جوق، ونەگە دە، ونەر دە كورمەگەن كوشە جىگىتى، جۇڭگو كومپارتياسىنىڭ توراعاسى بولىپ شىعا كەلدى ءسويتىپ. «بيىكتەگى تاقتا تىك ۇشار اەروپلانمەن ۇشىپ شىققان بالا» دەگەن لاقام، سوڭىنان ءدۇر ەتە ءتۇستى. مۇنى العاش تاراتقان دىڭشياۋپىڭ ەدى.
پارتيا مۇشەلەرىنىڭ كوپشىلىگى بۇل تاققا دىڭشياۋپىڭدى شىعارۋعا كىرىسە كەتتى سودان باستاپ. ويتەتىنى، بۇدان باسقا تىرىلەرى توراعا سايلانۋعا پارتيا ۋستاۆى كوتەرە الماي، شارت ايىرىلار ەدى. بۇل كىسى، پارتياعا كوپتەن بەرى زور ەڭبەك ءسىڭىرىپ كەلگەن قايراتكەر. پارتيا جەتەكشىلەرىنەن قالعان جالعىز كونە كوز. 49-شى جىلدان بەرى پارتيانىڭ باس حاتشىسى بولىپ كەلگەن اتاقتى ساياساتشى ەدى. ىزباسارلىققا الدىمەن قاعاز الا الماي، ءيا كەيىن اتى اتالماي-سايلانباي قالعان سەبەبى، مادەنيەت توپالاڭىندا بۇل كىسى دە «تاڭىرىنە» جاقپاي ۇشىنىپ، «كەرى توڭكەرىسشىگە» قوسىلىپ قالعان بولاتىن. ليۋلەرمەن بىرگە زەڭبىرەكپەن اتقىلانباي قالعان ءجونىن، ءبىز، ول الىپتاردان ءسال قۋشىكەشتەۋ بولسا كەرەك دەپ تۇيگەنبىز. دەنەسى شاعىندىعىنان با ەكەن، ايتەۋىر اجالدىڭ اۋزىنا تۇسپەي، بىرنەشە جىل بالتىرىنان تىستەلىپ، موينىنان قىسىلىپ قانا ءتىرى قالعان بولاتىن.
پارتيانى بارلىق اۋىر زاحودتان تىنىشتىقپەن قۇتقارسا، وسى كىسى عانا قۇتقارالادى دەگەن سەنىممەن تۇگەل قولدادى جۇرتشىلىعى. ءوزى دە تالاي جالالى قالپاق كيگەن، ءوزى دە تالاي ناقاق قىسپاققا ءتۇسىپ، اسپاققا اسىلىپ كورگەن. ەل-جۇرت باسىنداعى اپات تۇزاعىنىڭ كىمنىڭ بۇيرىعىمەن تۇسكەندىگىن ءوز كوزىمەن كورىپ كەلە جاتقان وسى ايقىن كۋاگەردەن باسقا باتىل دا ادىلقازى، وتىرىكپەن قاندىرىلا سۋعارىلىپ قالعان وسى پارتيادان قازىرشە تابىلا قويماس ەدى. سوندىقتان كوپ اۋىز باسەكەسىز-تالاسسىز ەرەكشە دەربەس سايلادى...
جاڭا توراعا قوعامعا بۇرىندى-سوڭدى پايدا بولعان ىندەتتەردى، اسىرەسە مادەنيەت توپالاڭىنداعى «بولىپ كورىلمەگەن» بىلىقپالىقتى جاسىرماي-بۇكپەي سويلەگەنىن ەستىپ، «باسە!» دەستىك. الەۋمەتتىك پالە-جالادان ەندى قۇتىلارمىز دەپ سەنىم بايلادىق.
بىراق... بىراق، مەن، بۇرىننان قىلمىسپەن عانا شۇعىلدانىپ كەلگەن سۇممىن عوي، «اۋرۋ باتپانداپ كىرىپ، مىسقىلداپ شىعادى» دەگەن ماتەل بار، تەرگەۋشىم كەشىرە كورىڭىز! جاڭا توراعانىڭ ەكىنشى رەت سويلەگەن ءسوزىن ەستىگەنىمدە كەڭىردەگىم شيق ەتە ءتۇستى. بۇل كىسىگە جاڭا بايلانعان سەنىمىم جارق ەتىپ اقتارىلىپ قالا جازدادى: «توڭكەرىستىڭ مۇنشالىق ماسقارا جولعا ءتۇسىپ ازعىنداۋىنا باستان-اياق «تورتتىك توپ[3] جاۋاپكەر» دەگەن قورىتىندى شىعاردى بۇل سوزىنەن. ەشكىمگە تىزگىنىنەن ۇستاتۋ تۇگىل ماڭايىنا كەلتىرمەيتىن شەكسىز ۇقىقتىسىن ءسويتىپ بۇتىندەي اقتاپ الۋعا كىرىستى.
- دۇنيەنى بىلعاعان بۇل سىندى زور قىلمىستاردى زور قۇقىقتى باستىڭ وزىنە دارىتپاي، ساۋساقتارى مەن باشپايلارعا ارتا سالاتىن ونەر بۇل كىسىدە دە بار ەكەن-اۋ! - دەپ قالدىم مەن. كەڭىردەگىمنىڭ شيق ەتە تۇسكەنىنە كۇلان كۇلىپ جىبەرىپ جاۋاپ قاتتى:
- بۇل ستيل تۇگىل يدەياسىنىڭ ءوزى دە بىرگە جاساسقان وسى كىسى شىعار. مۇنداي كوپشىكشى-جارامساعى بولماعان باستىق، ءوزىن-ءوزى ءتاڭىرى سايلاي الار ما!
- ولاي بولسا بۇل ادالى كەيىنگى كەزدە قالاي قۋعىندالعان؟
- سەزىكپەن سەكىرگەن جالماۋىزى ماڭايىنان كورىنگەندى قويماي جالماپ جاتقاندا، تاعىمدى تارتىپ الار دەپ مۇنىسىنان قاۋىپتەنبەي مە! ءوزىڭ لوقسىپ وتىرسىڭ، تاعى دا قىلمىس قۇسار ما ەكەنسىڭ! - دەپ كۇلان تاعى كۇلىپ جىبەرىپ قۇشاقتاي كۇرسىندى. - وسى ماسەلەنى جاۋىپ قانا قويايىقشى ەندى! تىنىش قانا كەتەلىك!
«ءتاڭىرىن تۇيىق زاحودتان وسىنداي ماردىمسىز قۇرباندىقتارىمەن عانا قۇتقارىپ، قارايعان بەتىن اقتاپ الماق تا، وسى جولعا قايتا تۇسپەك» دەگەن پىكىرىمىزدى ىشىمىزدەن شىعارماي بۇكتەپ تاستاپ، دوستاردىڭ شاقىرعان ساۋىق كەشتەرىنە جۇرە بەردىك. «تورتتىك توپ» اتالعان تورتەۋى سوتقا تارتىلىپ، ەكەۋى «ەكى جىل كەشىكتىرىلىپ اتىلۋعا»، ەكەۋى «مۇددەتسىز قاماق» جازاسىنا كەسىلگەنى جاريالاندى. سانسىز قىرعىن، شەكسىز تەررورلىق، ەلباسىنا تۇسكەن اسا اۋىر اپات... «بارلىق قىلمىس وسى تورتەۋىندە عانا» ەكەن! «ەكىنشى رەت ازات بولدىق» دەپ، كادر اتالاتىن جالدانبا جۇرتشىلىق دۋمانداتىپ، تويلاۋعا كىرىستى.
ساياساتتى تياناقتاندىرۋشى ورىندار وزدەرى اعارتقان «وڭشىل-ۇلتشىلداردى» جەكە-جەكە شاقىرىپ، پىكىر سۇراي باستاعان ەكەن. الدىڭعى قاتاردا مەنى دە شاقىرىپ سۇرادى:
- ورنالاسقان قىزمەت ورنىڭ مەن دارەجەڭ جونىندە قانداي پىكىرىڭ بار؟
- بۇل جونىندە ەشقانداي نارازىلىق پىكىرىم جوق. بۇرىنعى قىزمەت ورنىم، بۇرىنعى دارەجەم، ءوز كاسىبىم. بۇرىن دا لاۋازىم-مانساپ تالاپ ەتكەن ەمەسپىن. قازىر دە سولاي!
- قازىرگى تۇرمىس ءحالىڭ جايىندا، قامدالۋ جايىندا نە پىكىرىڭ بار؟
- مەن جيىرما جىل بويىنا 18-20 يۋاندىق قانا تۇرمىس شىعىنىمەن دە كۇنەلتىپ كەلگەن اداممىن. قازىرگى ايلىعىم ودان ون بەس ەسە ارتىق. بۇل جونىندە دە پىكىرىم جوق!
- قازىرگى قوعامدىق ءتۇزىم-ءتارتىپ، ىستەلىپ جاتقان قىزمەتتەر جونىندە قانداي پىكىرىڭ بار؟
- بۇل جونىندە ءبىراز پىكىرىم بار، - دەگەنىمدە ساياسات تياناقتاندىرۋشىلار ەلەڭ قاقتى. رەسمي شىراي كورسەتە سويلەدىم. - مەن وتكەن ماسەلەلەر جونىندە كەك الۋشى ەمەسپىن. ال، بىرەۋدىڭ قىلمىسىن بىرەۋگە اۋدارۋدان دا اۋلاق مىنەزدىڭ ادامىمىن. كوڭىلىمدەگىنى ايتايىن: «تورتتىك توپ» دەپ اتاعاندارىڭىزدىڭ ەشقايسىسى شىڭجانعا كەلىپ، وسىنداعى ءولىمنىڭ ەشقايسىسىنا ورتاقتاسقان ادامدار ەمەس. زور دا زەيىل توراعانىڭ سەمياسىنداعى ۇساق-تۇيەك بۇيرىق اتقارىپ، كۇشىكتىك قانا ءرول اتقارىپ، كۇشىكتىك قانا رولدە كەلگەن مۇشەلەر بولاتىن. جياڭشىن ءوزىنىڭ جيرەنىپ جۇرگەن توقالى، تاعى ءبىر جاڭ مەنشىكتى حاتشىسى، ۋاڭ دەگەن جاس جىگىت، شاڭحايدان جاقىندا عانا شاقىرىلىپ كەلگەن، استانا قىزمەتىنە ارالاسا قويماعان، تاجىريبەسىز بالا. ال، ياۋ - كۇيەۋ بالاسى عانا بولاتىن. شىڭجانعا بۇل تورتەۋىنىڭ ەشقايسىسى كەلىپ تە كورگەن ەمەس. دەمەك، بۇل تورتەۋى وسى وڭىردەگى توگىلگەن قانعا بايلانىسى بولماعان ادامسىماقتار. مەن وتكەن ماسەلەلەردى بۇلارعا ارتا المايمىن! ارقانداي قىلمىستى ءوز قولدارىمەن ىستەگەن، ناقتىلى قاندى قول قۇنىكەرلەرىمىز ءبىزدىڭ ءوز اۋداندارىمىزدا. ولاردى تۇگەل قولعا الىپ ءولتىرۋ جاعىندا دا ەمەسپىن. قاندىقولداردىڭ ءوز ءىسىن وزىنە ىستەسەك، ءبىز دە قاندى قول اتالار ەدىك! مەنىڭشە ءار اۋدانداعى قىلمىستىڭ قۇنىكەر اتاماندارىنان، ماسەلەن، ىلەدەگى اۋقان سياقتى قانقۇمارلىقتىڭ شەگىنە جەتكەن اتامانداردان بىردەن-ەكىدەن عانا تاڭداپ، اۋداندىق حالىق جيىندارىنا تارتىپ شىعارىپ بەرۋ شارت! ءوز قىلمىستارىن وزىنە ارىلتا سويلەتىپ، جۇرتشىلىقتىڭ ولارعا قاراتقان پىكىرلەرىن تىڭداڭىزدار! حالىق كوكىرەگىنە شەمەن بولىپ جابىسقان دەرت سوندا عانا بوسايدى. ەكىنشىدەن، قوعامعا مۇنداي بىلىقپالىقتىڭ قايتالاپ كەلۋىنە شەك قويىلادى. وتكەن امالياتتى ويلاپ كورىڭىزدەرشى، ءبىر ميلليارد حالىقتىڭ الدىنداعى جاۋاپكەر وسى تورتەۋى مە ەدى؟ «بۇرىندى-سوڭدى بولىپ كورىلمەگەن» مادەنيەت توپالاڭىنا بۇلاي جىم-جىرت كەڭشىلىك ەتە سالۋ دەگەندەرىڭىز - قوعامعا بۇرىندى-سوڭدى بولىپ كورىلمەگەن جاۋاپكەرسىزدىك. بۇرىندى-سوڭدى بولىپ كورىلمەگەن زاڭسىزدىق. اپاتتىڭ قايتالانۋىنا جول اشىپ بەرەتىن جۇگەنسىزدىك بولار ەدى!...
- مۇنىڭىز اسا ءادىل پىكىر بولدى! - دەسىپ، تىڭداۋشىلارىمنىڭ ەكەۋى قول شاپالاقتاپ جىبەردى دە، بىرەۋى:
- ۇستازدىق پىكىر دەپ وسىنى ايتسا بولار ەدى! - دەپ قالدى.
- قۇداي تاعالا مەنى ءبۇيتىپ «ۇستاز» اتالۋدان ساقتاسىن! - تىجىرىنا قالىپپىن. دۋ كۇلكى كوتەرىلدى. ماعان ەمەس، «ۇلى ۇستاز» اتالعان تاڭىرسىماقتىڭ قىلىعىنا كۇلگەنىنە ءسۇيىندىم.
- وسى ماسەلە قازىرگى ورتالىق كوميتەتتە تالقىلانىپ جاتىر. ءسىزدىڭ بۇل پىكىرىڭىز ءسوزسىز ورىندالادى! - دەدى ۇيعىر باستىعى. - ءبىزدىڭ پىكىرىمىز دە وسى بولاتىن. مۇنى دا جوعارى جاققا جەتكىزىپ قويالىق!
- ەگەر ماسەلە وسىلاي زاڭدى تۇردە شەشىلسە، مۇزداتىلىپ تۇرعان جيىرما جىلدىق «قۇنىمدى» دا الماي-اق قويماقپىن! - تۇرەگەلىپ جونەلە بەردىم.
- ويپىراۋ، مىناۋىڭ ءتىپتى تۋراشىل، قايىسپاس قالپىندا ەكەن-اۋ!
- ءبىلىمدى-زيالى اتالاتىن جۇرتشىلىقتىڭ تەڭ جارىمى وسىلاي بولساشى!
- تەڭ جارىمى تۇگىل تورتتەن ءبىرى وسىلاي بولعاندا «مادەنيەت توڭكەرىسى» اتالعان الباستى بۇل قوعامدى مۇنشالىق باسا الماس ەدى عوي!
- مەنىڭشە بولعاندا بۇكىل حالىقتىڭ تەڭ جارىمى جوعارى مادەنيەت يەلەنبەسە، قۇرالدى ەسۋاستار باسىنباي قويمايدى ەكەن!
ەسىك سىرتىنان سوڭعى پىكىرلەردى ەستىپ كۇرسىندىم دە تەز ءجۇرىپ كەتتىم.
وسىدان ءتورت-بەس كۇن ءوتىپ، نويابر تۋىلىسىمەن بيجىنگە، مادەنيەت سالاسىنىڭ زور جيىنىنا شاقىرۋ قاعاز كەلدى. اۆتونوميالى رايون بويىنشا كاسىپتىك مادەنيەتشىلەردىڭ ءتىرى قالعاندارىنان تاڭداۋلى جيىرما شاقتىسىنىڭ قاتارىندا كۇلان ەكەۋمىز دە شاقىرىلىپپىز. سول ساپارعا ۇيدە دايىندالىپ جاتقانىمىزدا ەسىك قاعىپ، گۇلنيسا كىرىپ كەلدى. باياعى عاشىق ءانشى گۇلنيسا. ماڭايىمىزداعىلارمەن ءىسىمىز بولعان جوق، ەكەۋمىز قۇشاقتاسا كەتتىك.
ايقارا قۇشاقتاپ ۇزاق جىلادى ول. مەن قولعا الىنعان شاقتا ماقپالعا سۇيەنىش بولعان، ونىڭ ايەلدەن شىققان ەڭ وجەت دوسى ەكەندىگىن بىلەتىن كۇلان دا بىرگە جىلادى.
- ەستىدىم، باقىتتى بولىڭىزدار! - دەپ قانا قويدى گۇلنيسا جاڭا نەكەمىز جونىندە. وزىندىك دەربەس پىكىرىن كۇلان تاماق دايارلىعىنا شىعىپ كەتكەن سوڭ كۇبىرلەدى. - ماقپالىڭىزدىڭ ءسىزدى كۇتپەي باسقاعا كەتكەنىنە مەن سەنبەيمىن!
بۇل ماسەلەگە سەنگەن سەبەبىمدى مەن دە كۇبىرلەپ سويلەپ بەردىم. سۇلۋ قارا كوزى جاۋتاڭ قاعىپ قاراي ءتۇسىپ، كوز جاسىن توگىپ-توگىپ جىبەردى. ءوز شاشى دا بۋرىل تارتىپتى. مەنىڭ اپپاق شاشىمدى ەلەۋسىز سىلاپ قويىپ كۇرسىندى. ءوزى تۇرمەدەن بىلتىر كۇزدە عانا شىققان ەكەن. گازەت نابورشيكتەرىنەن انا جىلى وزىمەن بىرگە قولعا الىنعان بىرەۋىمەن تۇرمىستانىپ، جاقىندا عانا ءبىر ۇل تاۋىپتى. ناقتىلى كەرى توڭكەرىس قىلمىسىمەن كەسىمدى جازا كورىپ شىققاندىقتان، قىزمەتكە قايتا ورنالاسا الماعان ەكەن.
كەشكە جاقىن كۇلان ەكەۋمىزدىڭ «توقىمىمىزدى قاعىپ» اتتاندىرۋعا جينالعان دوستارمەن بىرگە ءتۇنى بويى تويلاستى گۇلنيسا. كۇلان مەن اقيا ۇشەۋى قوسىلىپ ايتقان اندەر بۇرىنعى جاستىق شاقتاعى ساۋىق-سايرانىمىزدان كەم تۇسپەدى. سويتسە دە ماقپالمەن بىرگە كوبىرەك ايتقان اندەرى كۇلان مەن اقيانىڭ وزدەرىن بوساتىپ، بالعىنتايدا ايتقان اندەرى گۇلنيسانى بوساتىپ، اۋىق-اۋىق جىلاتىپ وتىردى. ولارعا قوسىلىپ اندەتكەن مەنىڭ كوزىم دە تۇماندانا بەردى. ءتىرى قالعان دوستاردىڭ ءبارىنىڭ دە مەزگىلسىز قارتايعاندىقتارى بوساتتى مەنى. ءبىز سياقتى الىسقا ايدالىپ كەتپەگەن جىگىتتەردىڭ تامتىقتارى عانا قالىپتى. راقىمقاننىڭ كوزى، اسىلقاننىڭ موينى قيسايعان ەكەن. يۋسۋپ قاسىمنىڭ تىستەن ادالانعان اۋزى ۇڭىرەيىپ، ياسىن ءاماتتىڭ مۇرنى ساڭىرايىپ قالىپتى. كوردەن شىعارىپ اكەلگەندەي اق سوڭكە، ارسا-راسا ارۋاقتاردىڭ قانشالىق اقتالعانىمەن بۇرىنعى سۇلۋ جىگىتتىك كورىكتەرى، قابىلەت-قايراتتارى قايتادان قالپىنا كەلەر مە!
مەنىڭ بۇل قۇرداس زامانداستارىم تۇگىل، مۇشەل كىشى ىنىلەرىم دە مالكىلدەپ ءجۇر. ءبار-ءبارى ۇرتتاي سالا ماس بولاتىن اراقكەشكە اينالىپتى. بۇرىنعى ءسان-سالتاناتىمىز، جاستىق داۋرەنىمىز قايتا ورالار ما ەندى! جينالعان بۋرىل شاشتى عانا ادەمى «قىز-كەلىنشەكتەرىمىز» بيگە كوبىنشە مەنىمەن، قۇمار، قاپاستارمەن ءتۇستى.
اپات تراگەدياسىن استاناعا بارعاندا ءتىپتى تولىق كوردىك. كاسىپتىك مادەنيەتشىلەردىڭ ءتىرى قالعان وكىلدەرىنەن مەملەكەت بويىنشا بەس مىڭعا جۋىعى جينالعان ەكەن. جيىن قىزمەتكەرلەرى مەن كۇتۋشىلەرىنەن باسقا ەشقايسىسىنىڭ باستارىنان قارا قىلشىقتى ءبىر تال شاش تابا المايتىندايسىڭ. ءبارى دە اق سوڭكە ارۋاق. مەنىڭ كۇلاشىمدىكى سياقتى بۋرىل شاش كەيبىر ەتتى-جەڭدى «كەلىنشەكتەردەن» عانا كورىنەدى. كەكسە جازۋشىلاردىڭ كوبى مۇگەدەك بولىپتى. ءبىر سىپىراسى بالداقپەن كىرسە دە، توپ بولىپ جاتىپ قالعاندارى زالعا زامبىلمەن كوتەرىلىپ، كىشكەنە اربامەن سۇيرەتىلىپ كىردى. ولتىرىلگەن مادەنيەتشىلەردىڭ ءتىزىمى ساحناعا قارا لەنتانىڭ استىنا ءىرى جازۋلارمەن ءتىزىلىپ قويىلعان ەكەن. لياۋ شى اتتى اتاقتى ءمانجۋ جازۋشى سول ءتىزىمنىڭ ەڭ باسىندا تۇر. الدىمەن سولارعا ازا بىلدىردىك. كوز جاسى سودان باستاپ تامشىلاردى دا مۇگەدەكتەر ساحناعا سول «كولىكتەرىمەن» شىعىپ، شالقالاي جاتىپ سويلەگەندە زالداعىلاردىڭ كوز جاسى جەلدى نوسەرشە ەڭىرەي اعىتىلدى.
«كوزدى-سانالى كاسىپتەستەرىم، سەندەردىڭ وسىلاي بىرىڭعاي جينالعان جيىندارىڭا ءبىر قاتىناسىپ، قوسىلعان باستارىڭدى، اشىلعان قاباقتارىڭدى انىقتاپ ءبىر كورىپ ولسەم دەگەن ارمانمەن كوزىمدى جۇمباي كۇتكەنىمە كوپ بولدى! - دەدى بىرەۋى. - ون جىل كۇتكەن ارمانىما مىنە قازىر عانا جەتتىم. سەندەرمەن اقىرعى كورىسۋىم دە وسى شىعار! بۇدان ارتىق سويلەي المايمىن، مىنا اينەگىممەن قاراپ قانا جاتايىن، اشا بەرىڭىزدەر، قولعا ارەڭ كەلتىرگەن جيىندارىڭىزدى، ءوز پىكىر-ءوز سانالارىڭىزبەن اشىڭىزدار!» - دەپ ءسوزىن كۇرسىنە توقتاتتى دا، بينوكلىن تۋرالاپ، زالداعى ساپتاستارىنا قاراپ جاتا بەردى.
ءسوزدى ەكىنشى بىرەۋى جالعاستىردى.
«ءبىزدىڭ كاسىپتىڭ دە، ءوزىمىزدىڭ دە ادام بالاسىنا تيگىزگەن تيتتەي زيانىمىز بولماعان. بۇرىن دا بولماعان، مۇنان سوڭ دا بولماق ەمەس. ولاي بولاتىنى، ءبىزدىڭ كاسىپ، ادامزاتتى ەستيتيكاعا، كوركەم مورالعا تاربيەلەيتىن، سۋىق قۇرال ۇستامايتىن كاسىپ. ءسويتىپ ادام بالاسىن ناعىز ادامشا ويلاۋعا ۇيرەتىپ، ادامنىڭ ءوز اتىنا لايىق بيىك ساناعا يە ەتۋدى عانا ماقسات ەتەدى. قوعامدىق عىلىم مەن كوركەمونەردىڭ ودان باسقا ىزدەيتىن مانسابى دا، ءجانناتى دا جوق. شەن دە ىزدەمەيدى، شەكپەن دە ىزدەمەيدى. سوندىقتان قاي داۋىردە دە بيىكتە، ادامزات قوعامىنىڭ زاڭعار شىڭىندا قار جاستانىپ، مۇز توسەنىپ جاساپ كەلىپ ەدى. تاريح بويىنا ۇسىككە، جۇت-اپاتقا كوبىرەك ۇشىراپ كەلگەن سەبەبىمىز سول بولاتىن. اسىرەسە ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قوعامدىق-عىلىم مەن كوركەمونەردىڭ كورمەگەن قورلىعى قالمادى. شىڭسىحۋاڭنىڭ زور يمپەريا قۇرىپ مۇراتىنا جەتكەندەگى قىرعىنى اناۋ![4] ول قىرعىننىڭ سەبەپشىسىن ءبىز، نادان، قانقۇمار پاتشانىڭ كونە زاماندىق زاڭىنان دەپ بىلگەنبىز عوي، ال مىنا جيىرماسىنشى عاسىردا، ءوزىمىزدىڭ ماركسيزم دەپ اڭساي كۇرەسىپ، سان مىڭ ازاماتىمىزدى قۇرباندىققا شالىپ جەتكەن مۇراتىمىز وسى بولعانى ما؟ سول قاندى اۋىز شىڭسىحۋاڭنىڭ جاۋىزدىعى بۇل كورگەنىمىزبەن سالىستىرعاندا ادەتتەگى عانا قاراپايىم ءىس بولىپ قالمادى ما! قازىرگى داۋىردە وسى اپاتتى ءبىزدىڭ ەلىمىزدەن باسقا قاي ەل كوردى؟ ەستيار مادەنيەتشىدەن اۋزى-مۇرنى بۇزىلماعانى، تاريحي مادەنيەتىمىزدەن كۇيرەمەگەنى، جالا جابىلماعانى قالدى ما؟ وسىنىڭ سەبەبىن جەتە ىزدەڭىزدەرشى، نەگە بۇلاي؟ ءبىزدىڭ تاريح نە سەبەپتى قايتالانا بەرەدى؟ نەلىكتەن بۇلاي؟ نە جازىعىمىزبەن بۇلاي بولدىق؟» ىشقىنا-ىشقىنا سۇراپ بارىپ تىندى، زامبىلدە جاتقان مۇگەدەك.
زالداعى بەس مىڭ اقباس تۇگەل ەڭىرەدى. جان-جاعىما جالتاقتاپ قاراي بەردىم. كوزىمدى كولكىگەن جاستان سىعىمداپ ارشىپ الىپ ءۇڭىلدىم. كەلىپ، اتى جازىلعان ورىنعا وتىرعاننان بەرى ءۇن قاتپاي تۇقىرىپ العان مەڭىرەۋلەر دە، قۇلاقتارىنا تىڭداعىش اسپاپ ورناتىپ العان ساڭىراۋ-كەرەڭدەر دە، جەتەكتەلىپ كەلگەن سوقىرلار دا، ءتىلى كەسىلگەن مىلقاۋلار دا جالتاقتاپ، ەلەڭدەي قارايدى. سوقىرلار كوز جاستارىن مۇرىندارىنان عانا اعىتىپ وتىر دا سۋ اعار مۇشەلەرى ساۋ قالعاندارىن كوزدەرىنەن دە، اۋزى-مۇرىندارنان دا تۇگەل اعىتىپ وتىر. بۇكىل زال پىش-پىش، مىرس-مىرس، بىر-بىر، قورس-قورس...
ءۇشىنشى رەتتە سويلەگەن ورتا جاستى ايەل جازۋشى مادەنيەت توپالاڭىنداعى كورگەن، ەستىپ بىلگەن جابايىلىقتارىن تۇگەل اشكەرەلەپ، شاڭقىلداي توكتى كوز جاسىن. جىلاۋى سويلەمىن دە، ءۇنىن دە بۇزباي، ۇكىمەتتى قاھارلى اقيقات تىلىمەن شاعا، كاسىپتەستەرىنە شاعىنا جىلاپ ۇزاق سويلەدى.
«قۇرىلتاي سارايى» دەپ اتالعان زور زالدا سەلكىلدەمەگەن يىق، دىرىلدەمەگەن يەك، قالتىراماعان باس جوق سياقتى. اسىرەسە حانزۋ مادەنيەتشىلەرىنىڭ وكىلدەرى الەمتاپىرىق، ىركىلىسسىز، بارىنشا جىبەرىپ وتىر دا، شەت ولكەلەردەن كەلگەن شاعىن ساندى ۇلت وكىلدەرى بيازىلاۋ-ءسال سايابىرلاۋ، ءۇنسىز ەگىلىپ وتىر. بۇلاردىڭ اشىق جىلاپ شاعىنۋدان قورقىپ-تارتىنىپ وتىرعاندىقتارى بايقالادى. ال، شىڭجاندىقتار مەن ىشكى موڭعول وكىلدەرى ءتىپتى ءۇنسىز. ءبىر-بىرىنە كوز استىمەن قاراسىپ قويىپ، تۇقىرىپ ەگىلەدى. تىم جۇرەكشايلى بولىپ قالعان سىڭايلارى بار. بۇل پارىقتىڭ سەبەبىن دە ءتۇسىندىم: حانزۋ وكىلدەر ءبىر عانا «وڭشى» قالپاعىمەن جازالانسا بىزگە ولاردان ءۇش-ءتورت ەسە اۋىر - «جەرلىك ۇلتشىل»، «رەۆيزيونيزمشى»، «شەتكە بايلانعان»، «بولشەكتەۋشى» دەيتىن اسا تار قالپاقتار كيگىزىلگەن عوي. جۇرەكتەرىمىزدىڭ راقىمسىز جازادان جانشىلىپ قالعاندىعىنان با، ءيا، حانزۋ زور ۇلتشىلدىعىنىڭ ايازىنان سۋىنىسىپ، وگەيلىكپەن سىرەسىپ قاتىپ قالعاندىعىنان با، ايتەۋىر مىنا سانالى جۇرتشىلىق الدىندا دا شاعىنۋدان تارتىناتىندىعىمىزدى بىلدىك.
مۇنان سوڭعى سويلەۋشىلەردىڭ ءسوزى ون جىلدىق مادەنيەت توپالاڭىنىڭ قوعامعا، حالىققا ءسىڭىرىپ كەتكەن زارداپتى ىندەتتەرى ۇستىندە بولدى: ۇرلىق پەن قاراقشىلىقتىڭ، جاعىمپازدىق پەن وتىرىكشىلىكتىڭ، ءوز باس پايداسىنان باسقانىڭ بارىنە زيانكەستىكپەن قارايتىن قارا نيەتتىلىكتىڭ، مانساپقورلىق پەن پاراقورلىقتىڭ، وقۋ-بىلىمگە قارسى ساۋ سوقىرلىقتى ابزال كورەتىن ناداندىقتىڭ زور سۇيەنىش تاۋىپ، ۇدەپ كەتكەندىكتەرىن سويلەدى. ادامدار اراسىنداعى يبا-ادەپ، سىي-قۇرمەت، ۇيات-نامىس، قاناعات-ىنساپ سياقتى رۋحاني مادەنيەتتىڭ تۇگەل كۇيرەگەندىگى اششى كۇلكىلى، شەرلى-جىلاۋلى، كەكتى فاكتتەرمەن شەرتىلدى.
ءوزارا سىرلاسقان ەكى ءمينيستردىڭ قايعىسى مەن قۋانىشىن اشكەرەلەگەن ءبىر جازۋشى بۇل ازعىندىقتار مەن ۇكىمەت ساياساتىنىڭ بايلانىسىن شەبەر سۋرەتكەرلىكپەن سويلەدى: ءبىر مينيستر ىڭقىلداپ-كۇرسىلدەي وتىرىپ ۇيىنە كىرگەن ءبىر مينيسترگە مۇڭىن شاعىپتى. «مەن، جالعىز ۇلىمدى شىنشىلدىققا تاربيەلەپ ەدىم. اكە-شەشەسىنەن جاسىرعان كەي ءبىر ىستەرىن ادەيىلەپ تاۋىپ سۇراعانىمدا وتىرىك ايتسا جازالاپ، ارقانداي جەردە دە شىن سويلەۋدىڭ ناعىز ادام مىنەزى ەكەندىگىن جاستايىنان ۇيرەتىپ كەلىپ ەدىم. ەندى مىنە، ءار كۇنگى قاۋىپ-قاتەرىم، ۇنەمىلىك ۋايىمىم، وسى ادالدىق تاربيەمنەن بولدى. بالام سىرتقا شىعىپ كەتىسىمەن-اق جۇرەگىم ارپالىسادى. كىم سۇراسا دا شىندىعىن سويلەۋدەن ىركىلمەيتىن بولىپ ءوسىپ ەدى. قاشان قولعا الىنىپ، قاشان اتىلار ەكەن، مىنا قوعامدا جاساي المايتىندىعىن ءبىلىپ بولدىم عوي!» - دەپ جىلاپتى.
سوندا قوناق بولىپ وتىرعان مينيستر جايراڭ قاعىپ، الدىنداعى اراق ريۋمكاسىن كوتەرە جىمىڭداپتى:
«ماعان الدىن الا بايقايتىن زەيىن بەرگەن قۇدايعا شۇكىر، ەكى بالام دا كەسىپ السا قان شىقپايتىن سۋايت بولىپ ءوستى. تىلدەرى شىعىسىمەن-اق حايۋانات باعىنان زور جانۋارلاردى كورسەتىپ كەلە جاتىپ، «تۇيەنى كوردىڭ بە، جوق پا؟» دەپ سۇرايتىنمىن كوردىم دەسە-اق شاپالاقتايتىنمىن. سونان سوڭ، «تۇيەنىڭ ارقاسى قانداي ەكەن؟» دەپ سۇراعانىمدا، «ارقاسى جاپ-جازىق، يت سياقتى ەكەن» دەگەنىنشە ۇرساتىنمىن. ءسويتىپ، شىنىن سويلەۋدەن قاتتى شەكتەپ وسىرگەنمىن. قازىر ول ەكەۋىنەن مۇلدە الاڭسىزبىن. قايدا جۇرسە دە سياتىندىعىنا، دارەجەلەرى وسە بەرەتىندىگىنە سەنىمىم تولىق! قانە، بۇل ءسوزدى قويالىق ەندى! مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ جۇڭحۋانى بۇرىندى-سوڭدى كورىلمەگەن ۇلى تابىسقا جەتكىزگەندىگى ءۇشىن، وسى ريۋمكانى ماۋجۋشيعا شەكسىز ءومىر تىلەپ ىشەلىك!» - دەپ كوتەرگەنىندە قايعىلى مينيستر دە قۇبىلا قالىپ كوتەرىپ جىبەرىپتى دە، قارقىلداپ كۇلىپتى:
«ءاي دوسىم-اي، وسى قۋانىش قوي مەنى جاساتىپ كەلە جاتقان! ماۋجۋشيىمىز بولماسا قالاي كۇن كەشىرەر ەدىك!» دەپ جايراڭداپ، اراقتى ۇستەمەلەپ تولتىرا-تولتىرا قۇيىپتى.
مۇنى سويلەگەن شەشەننىڭ ءسوزىن تىڭداۋشى اقباستار اشىق سىقاقتى كۇلكىمەن قارسى الدى. قازىرگى قوعامنىڭ نە بولىپ كەتكەندىگىن اشىق تا ايقىن كورسەتەتىن ۇلكەن رەالدى سۋرەت ەدى بۇل اڭگىمە.
جۇتتان ارەڭ قالعان مادەنيەتشىلەردىڭ وسى جيىنىنا مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ ادەبيەت-كوركەمونەر نازاراتىنداعى ءبىر اتاقتى سىنشى جاساعان ەسەپتى باياندامادا وكىلدەر پىكىرى مەن شاعىمدارى تەوريا جاعىنان قوستالىپ، تولىق قۇپتالىپ شىقتى. «ادەبيەت كوركەمونەرىمىزدىڭ ارتتا قالۋىنىڭ نەگىزگى ءبىر سەبەبى، بۇل كاسىپتەرگە ساياساتتىڭ تىكەلەي قوجا بولىپ العاندىعىندا» دەگەندەي باتىرلىق قورىتىندى جاسالدى. «ادەبيەت، ساياساتتىڭ مەنشىكتى قىزمەتكەرى ەمەس، (وزدىگىنەن تابيعي سيپاتتا بايلانىسىپ وتىرسا دا) دەربەس عىلىم، ەستيتيكالىق عىلىم» دەگەن انىقتاما بەرىلدى. كۇن كۇركىرەگەندەي شاتىرلاعان قولشاپالاقپەن قارسى الدىق بۇل تۇجىرىمدى. «ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزگە كەلگەن بۇل اپاتتاردى تەزىرەك جەڭۋ ءۇشىن ازعىندىققا شىرىكتەسۋگە قارسى جاۋىنگەر سىنشىل كوركەمونەردى بارلىققا كەلتىرۋىمىز، دامىتۋىمىز قاجەت!» دەگەن ۇندەۋ جاريالاندى.
بىراق، جيىننىڭ سوڭعى كۇنى كەلگەن جاڭا كوسەم، پارتيانىڭ ەندىگى ساياساتى «ءتورتتى وسى زامانداندىرۋ»[5] ەكەندىگىن جاريالاپ تۇسىندىرە كەلە «وسى ۇلى قىزمەتىمىزدىڭ تابىستى بولۋى، سىزدەردىڭ جاپپاي بەلسەندىلىكتەرىڭىزگە بايلانىستى» دەپ سىلتەدى. بۇل كىسىنىڭ نۇسقاۋى ءبىزدى ەرىك-الدىمىزعا ەندى قويار ما! «ارتقا قاراماڭدار، العا قاراڭدار»، «وتكەن ماسەلەنى ۇمىتىڭدار، الداعى ءىستى عانا ويلاڭدار! سولاي بولماي، ادال توڭكەرىسشىل ازامات بولۋ مۇمكىن ەمەس» دەگەندى قايتالاپ-قايتالاپ ەسكەرتتى.
بۇل نۇسقاۋدى مەن تىجىرىنا تىڭدادىم. ارت جاعىنا شوشقا عانا قاراماۋى مۇمكىن عوي. وتكەندى كۇن سايىن ەسكەرىپ، الدىڭعىعا ۇلگى ەتپەي قوعام مەن ادامزات دامي ما؟ ماركسيزمگە، ءتىپتى بۇكىل ماتەرياليزم ديالەكتيكاسىنا قايشى پىكىر ەدى بۇل. تاڭىرقاي قارادىم جاڭا كوسەمگە. وسىنداي سوزىنە ءوزىن قيمايتىندايمىن. بىراق امال نە، بۇل دا رەالدى بولمىس، وتكەن اپات قايتالانباسىنا ەندى كىم كەپىل؟ وتكەن اپات قايتالانۋ عانا ەمەس، ودان الدەقايدا زور اپات كەلتىرمەك ەكەندىگى جاڭا كوسەمنىڭ ەلەۋسىز، باسەڭ عانا ۇنىمەن ايتىپ قالعان ءبىر سوزىنەن ەسكەرە قالدىم: «سوتسياليزم ءالى دە ساقتالادى. ونىڭ وسى اتىمەن-اق ۇلتىمىزدىڭ ەڭ ۇلى ىستەرىن تولىق ورىنداپ الۋىمىزعا بولادى عوي!» دەگەن ءسوزى جارتىلاي مۇرنىنان مىڭگىرلەپ ايتىلىپ وتپەدى مە! بۇل زور ۇلتتىڭ «ەڭ ۇلى ءىسى» سوتسياليزم مەن كوممۋنيزم ەمەس ەكەندىگى تۇسىنىكتى. سوتسياليزم اتىمەن شاعىن ساندى ۇلتتاردى ءسىڭىرىپ-اسسيميلياتسيالاپ، جەرلەرىن باسىپ الۋ ەكەندىگى قازىر بىزگە وتە ايقىن.
ءسويتىپ، مۇنان سوڭ جيانگەرلىك ساياساتتىڭ جالدانبالى جەندەت قىزمەتكەرى بولامىز با، ءيا كاسىپتىك بوستاندىق العان ەستەتيكالىق قىزمەتكەر بولامىز با، تولىق ايىرا الماي اڭكى-تاڭكى بولىپ قايتتىق. ۇشاقپەن كەشكە جاقىن «ءۇرىمجى اۋەجايىنا كەلىپ ءتۇسىپ، ۇيىمىزگە كۇن باتا جەتىپ ەدىك. قاقپامىزعا سالىنعان ۇلكەن قۇلىپ لىق ەتە ءتۇستى-كىلت سالماي-اق اشىلا كەتتى. كۇلان ەكەۋمىز شوشىنا قارادىق. ۇيگە جۇگىرىپ كىرە قاراساق، كەرەككە جارارلىق جىلتىرار بۇيىمدارىمىزدان ەشتەڭە قالماپتى. مەنىڭ جازۋ ستولىمنىڭ دا قۇلپى شاعىلىپ، جازۋى بار قاعازدارىم تۇگەل تونالعان ەكەن. كوڭىلىمدى تىنىشتاندىرۋ ءۇشىن بولسا كەرەك، كۇلان كەيىس بىلدىرمەي، كۇلە قارادى ماعان:
- توناۋشى ۇرىلار ءبىزدىڭ كەتەتىندىگىمىزدى بىلگەندەي، جۇگىمىزدى جەڭىلدەتكەن ەكەن! - دەدى. - بىزگە ارتىق مۇلىكتىڭ قاجەتى جوق، رەنجىمەلىك!
- جوق، بۇل توناۋشى كوشە ۇرىلارى ەمەس. جاي ۇرىلار مەنىڭ جازۋلى قاعازىما كوزىكپەيدى. بۇل تۇپ-تۋرا سوڭىمىزعا تۇسكەن قاسكۇنەم جاۋلارىمىزدىڭ ءىسى!
- ولاي بولعاندا ءبىزدىڭ ۇيدە بولماعاندىعىمىز جاقسى بولىپتى! - كۇلاننىڭ وسى سوزىنەن ەسىمە ءتۇسىپ، كلەتكە كىردىم دە، قالىڭ وراپ كومىلگەن التىاتارىمدى تاپتىم. تولتىرا وقتاپ، سىم قالتاسىنا سالىپ شىقتىم. - قانە، كۇلاش، ماعان بىرەر جۇتىم اراق بەر! تىنىشتالىپ قانا تاماقتانىپ جاتالىق!
- بيعاش، قازىرشە ىشپە! ەندى بۇل ۇيدە جاتپالىق. قاسكۇنەمدەر توناعان بولسا، بىزگە قۇرىپ قويعان قاپانى دا بار شىعار!
- ءا... ماقۇل ەندەشە، دوستاردىڭ بىرەۋىنىڭ ۇيىنە بارىپ قونالىق!
تەزدەتىپ كەتۋىمىز قاجەت بولعاندىقتان ءىزباسارىمدى يىسكەي جاتۋ ءۇشىن قۇماردىڭ ۇيىنە باردىق. جايىمىزدى امانداسا سالا ايتىپ، بيجىننەن اكەلگەن سارقىتىمىزدى الدىمەن اقيانىڭ داستارقانىنا سالدىق. ءىزباسار مەن ونىڭ كىشكەنە قارىنداسىنا اكەلگەن كيىمدەردى كۇلان ءوز قولىمەن كيگىزدى.
ەرتەڭىنە ءوزدى-ءوز مەكەمەمىزگە بارىپ مالىمدەپ، «ءۇي-مۇلكىمىزدى تولىقتاپ قايتۋ ءۇشىن» ىلەگە بارىپ دەمالۋعا رۇقسات سۇراپ ەدىك، مەملەكەتتىك مادەنيەتشىلەر زور جيىنىنىڭ «رۋحىن جەتكىزىپ» سويلەپ بەرىپ كەتۋگە قالدىردى.
بار دايىندىعىمىزدى سونىمەن بىرگە بىتىردىك. ماعان ىستەگەن ۇمىتىلماس قامقورلىعى ءۇشىن تاۋداعى انۋارعا قوراجايىمىزدى تولىق مەنشىك قۇجاتىمەن حات ارقىلى وتكىزدىك. ومار مەن ازاتقا ۇمىتىلماس العىستى حات جازىلدى. سەنىمدى دوستاردىڭ بارىنە دە باعدار-سىرىمىزدى ايتىپ، قۇشاقتاسا، جىلاسا قوشتاستىق.
اۋقاننىڭ ۇرىمجىدەگى اۆتونوم رايوندىق ساياسي-زاڭ ورنىنا، ءبىز بيجىنگە جۇرىسىمىزبەن قۇپيا كەلىپ ورنالاسقاندىعى ەستىلدى. وسى حاباردىڭ وزىنەن-اق بۇلاردىڭ نيەتىنىڭ تيتتەي وزگەرمەگەندىگى «تاڭىرلەرىنىڭ» جازمىشىن قاشان دا مۇراگەرلىكپەن ورىنداماي تىنبايتىندىعى ايقىندالدى. قانقۇيلى جاۋدىڭ قۇتىلماس قورشاۋعا تۇسكەندەگى الدامپازدىعى وسىلاي بولماۋشى ما ەدى! الداي وتىرىپ زاحودتان قۇتىلىپ، وزدەرىنىڭ سىناقتان وتكەن ادال جەندەتتەرىن قۇراستىرا، كوبەيتە تۇسپەك تە، «ءتورتتى زامانداستىرۋ» ساياساتىمەن تەحنيكالاسىپ، قارۋلانىپ العان سوڭ قاسابىنا دا، جەرشارىندىق جوسپارىنا دا قايتا كىرىسپەك دەپ تۇسىندىك. (كوپ الدانىپ، كوپ جابىرلەنگەندىكتەن وي-سانىمىزعا ورناپ العان ارتىقشا كۇمانشىلدىك بولسا كەشىرەرسىزدەر!) اۋقان تەكتەس شەكتەن اسقان قاندىقولداردى جاسىرىن الپەشتەپ قورعاۋعا كىرىسكەن ۇكىمەت جونىندە بۇدان باسقا لوگيكا تابىلمادى. جۇرەگىمىزدى ءتىپتى قاتتى قارايتتى بۇل جايت.
نەشە جىلدان بەرى قۇلىپتاۋلى تۇرعان ۇيدەن جەرلىك ۇرىلاردىڭ الدەقاشان تۇڭىلگەندىگىن بىلەتىن كۇلان، وسى كوشەدەگى ساقشى پۋنكتى مەن ماڭايىنداعى كورشىلەردەن سۇراستىرا كەلە بۇل توناۋشىنى دا اۋقاننىڭ قۇلجادان ەرتىپ كەلىپ، بىزگە سالىپ وتىرعان قىراندارى دەپ تاپتى. ولاي دەيتىنى، وتكەن ءتورت-بەس كۇننىڭ الدىندا عانا بوتەن ءتۇستى ءبىر ۇيعىر، ءبىر حانزۋ جىگىت وسى كوشەگە كەلىپ، ءبىزدىڭ قايدا تۇراتىندىعىمىزدى سۇراعان ەكەن. بۇلار اۋقاننىڭ تاپسىرماسىمەن ىزدەپ جۇرگەن جانسىزدار بولسا، جانىمىزدى دا جاسىرىن الۋدى كوزدەپ جۇرگەنى انىق قوي! مەنىڭ ەندى اۋقاننىڭ ءوز تۇراعىن سۇراستىرۋىمنان سەكەم العان كۇلان سەكىرىپ شىعىپ بارىپ، اۆتوبۋس بيلەتىن الىپ كەلدى دە اسىقتىرا جەتەكتەدى. جانسىزدارىنىڭ بىزگە شىعۋىنان تاعى دا ساقتانا اتتاندىق...
قالپاقتان اعارعان سوڭ العان قىزمەت كىنەشكەمىز، قايسى اۋدانعا بارامىز دەسەك تە ەڭ سەنىمدى جولحات ەكەن. قار سىرەستىرە باسىپ قىس تۇسكەندە قۇلجاعا قايتا جەتتىك. الدىمەن ەستىلگەن حابار، گۇلسىمنىڭ كەك العاندىعى بولدى.
اۋقاننىڭ كوزاينەكتى «كومەكشىسى» سۇلۋ كەلىنشەكتى قالا ىشىندەگى جاسىرىن ۇيىنە اپارىپ قاماپ الىپ، تاعى دا ايەلدەنىپتى. «قاراقشىلار قولعا تۇسپەي ءجۇر. ءوز ءۇيىڭدى دە توركىنىڭنىڭ ءۇيىن دە ايلاندىرىپ، سەنى ءالى ىزدەيتىندىگىن ەستىدىم. ايعاقتى قىلمىستارىنان سەنى ءولتىرىپ قانا قۇتىلماق!» دەپ قورقىتىپ قويادى ەكەن. بەلىنەن مۇلدە ايىرىلعان اۋقاننىڭ ەندى ۇيلەنە المايتىندىعىن بىلگەن سوڭ كارى ايەلىن تاستاپ، ءوزى ۇيلەنۋگە بەكىگەن كورىنەدى. ال، گۇلسىم، العاش الىپ قاشقان باسقا قاراقشى ەمەس، وسىنىڭ ءوزى ەكەندىگىن بىلگەن سوڭ كەك الۋدى عانا كوزدەپ، ەركىنە شىنداپ بەرىلگەن بولىپتى. قارسى قيمىلعا كەلتىرمەي، تەز ولتىرە الاتىن سەنىمدى قۇرالعا قول جەتكىزۋ ءۇشىن، «سۇيەتىندىگىن» ايتىپ، ۋادەسىن دە بەرگەن ەكەن. اسقان الاياق قاراقشى ونىسىنا دا سەنبەي، مىلتىق تۇگىل پىشاق تا كورسەتپەي ءجۇرىپ، ۇرىقتاندىرعان سوڭ عانا اياعى ەندى تۇسالدى دەپ ەسەپتەگەن كورىنەدى. كارى قاتىننان قۇتىلعانشا كەلىنشەكتىڭ ءوز ۇيىنە بارىپ تۇرىپ، ءار ءۇش كۇندە ءبىر كەلىپ تۇنەپ قايتۋىنا انت الىپ قايتارىپتى. گۇلسىمنىڭ كۇزدە بىزگە «قاراقشىدان قاشىپ قۇتىلدىم» دەگەنى ءوز ماقساتىن اشكەرەلەپ الماۋ ءۇشىن شىعارعان جاساندى ءسوزى ەكەن. ءوز شاشىن ءوزى جۇلا ەڭىرەيتىنى، سول قاراقشىعا ۋادەلى ۋاقىتىندا بارىپ جاعىنىپ تۇرسا دا ءولتىرۋدىڭ ءساتىن كەلتىرە الماعانىنا قاتتى كۇيىنەتىندىگىنەن بولىپ شىقتى. ءوز ۇيىنەن پىشاق پەن قۇرالدانىپ بارسا، سىرى كوزاينەككە اشكەرەلەنىپ قالىپ، ءىسى مۇلدە بۇزىلاتىندىعىن بىلەدى.
كۇلان ەكەۋمىز ۇرىمجىگە جۇرگەن سوڭ جارىم اي وتكەندە ارەڭ كەلتىرىپتى ءولتىرۋ ءساتىن گۇلسىمنىڭ شىن بەرىلگەن بەينە كورسەتىپ، ۋاقىتىندا بارىپ قايتىپ تۇرعانىنا ءبىراز سەنىم بايلاپ قالعان كوزاينەك، جاسىرىن ۇيىنە قاراساناق جەرلەستەرىنەن قوياتىن كۇزەتتى ازايتىپ، ءوز ساقتىعىنان دا ايىرىلا باستاعان ەكەن. وقتالعان جانمىلتىعىن ءبىر ءتۇنى جاتاردا توسەنىشىنىڭ ىرگە جاق استىنا تىعا سالعانىن بايقاپ قالعان گۇلسىم ءبىرازدان سوڭ دارەت سىلتاۋىمەن سىرتقا شىعىپ، جالعىز كۇزەتشىنىڭ كۇزەت ورنىنا ءالى دە كەلمەگەندىگىن ءبىلىپتى. (قاقپانىڭ ىشكى بوساعاسىنا قويىپ وتىرىپ قالعيتى ورىندىعى اۋىز ۇيدەن ءالى شىعارىلماعان ەكەن.) قىلمىستى ۇيىنە اسىعا كىرگەن كەلىنشەك قورىلداپ جاتقان «كۇيەۋدى» قۇشاقتاعان بولىپ، ىرگەسىندەگى مىلتىقتى الىپتى دا، جاۋىز جۇرەگىنە دالدەپ تۇرىپ باسىپ قالىپتى. جانتالاسقان قاراقشىنىڭ ەربەڭدەگەن ءوز قولىنا ۇستاتا قويىپتى ءسويتىپ. قاندىقول مىلتىعىن قىمتىپ ۇستاعان كۇيى سىلق تۇسكەندە گۇلسىم شىراقتى ءوشىرىپ، ەسىگىن مىقتاپ جابا سالا جونەلىپتى. «بىرىندەگى كەگىڭدى قايتاردىم، مۇراش، كەشىر مەنى!» دەپ ءوزىنىڭ مارقۇم كۇيەۋى مۇراتقاندى كۇبىرلەپ ەسكەرە زىتىپتى.
كوزاينەكتىڭ ءولىمى جونىندە «قىلمىسىنان قورقىپ ءوزىن-ءوزى اتقان» دەگەن قورىتىندى شىعىسىمەن گۇلسىم، ارامنان بولعان بالانى تانىس اكۋشەركاعا الدىرىپ تاستاپ، ادالانىپ العان ەكەن. كۇلان ەكەۋمىز قۇلجاعا قايتىپ كەلىسىمىزبەن بۇل جايىتتى ءنازيپادان ەستىدىك تە، ءوزى كەلگەندە «دەرتتەن امان-ەسەن قۇتىلعاندىعىن» قۇتتىقتادىق.
- اۋقاننىڭ كوزىن جويۋدىڭ ءساتى تۇسپەي قالدى! - دەپ كۇبىرلەي جىلامسىرادى گۇلسىم. - ۇرىمجىگە قاشان كەتكەندىگىن ەستىمەي دە قالىپپىز!
ءبىز قۇلجادا كوپ تۇرماي، ۇرىمجىگە قايتقان بەينەمەن ىبىرايدىڭ ۇيىنە شىعىپ الىپ، شەكارانىڭ ۇرىمتال جولىن ىزدەستىردىك. ىبىراي ەكەۋمىز بۇركىت سالىپ اڭ اۋلاعان بولىپ تا، شەكارا بويىمەن كوپ جەردى كەزدىك. ءبىر تۇندە جاياۋ ءوتىپ كەتەرلىك قولايلى، كۇزەت كوزىنەن قيىسىراق جەر تابىلمادى. قاراۋىل توتەنشە جيى كورىنەدى. ماڭايداعى كوممۋنا مەن فەرما تاراتىلىپ، كوللەكتيۆ مالى مەن جەرىن ءبولىپ-ءبولىپ جەكەگە كوتەرتىپ بەرۋگە كىرىسكەن ەكەن. شەكارا تۇبىنەن جايىلىم جەر ءبولىپ العان سەنىمدى مالشى تابىلسا، كۇلان ەكەۋمىز سونىڭ ۇيىنە مەيمانشىلاپ بارعان بولىپ، ءتۇن جامىلىپ وتە شىقساق دەگەن دامەمەن قار كەتكەنشە ىزدەستىردىك. كۇلان جۇكتى بولىپ قالىپ ەدى، جاياۋ ۇزاعىراق اۋىر جول باسا المايمىز. ىبىرايعا شەكارا تۇبىنەن سەنىمدى دوس مالشىدان ەشكىم شىقپادى. بۇل جاعدايدا شەكارادان وتۋگە تاۋەكەل ەتسەك، ءبىز دە، ىبىراي دا قاتەرگە تاپ بولاتىندىعىمىز كورىندى.
ۇرىمجىدەگى قىزمەت ورىندارىمىزدىڭ ءبىزدى ىزدەپ-سۇراستىراتىن ۋاقىتى دا اسىپ بارادى. ولاردى الدارقاتا تۇراتىن حات جازىپ جولداپ قويۋىمىز قاجەت ەدى. قالاي دا وسى ساپاردا ءوز وتانىمىزعا ءوتىپ الۋ مۇقتاجدىعىمىز، اۋقاننىڭ قاتەرىن ەسكەرگەن سايىن اسقىنداي ءتۇستى. قاي تۇستاعى شەكارادان بولسا دا تاۋەكەل ەتپەي بولمايدى! ال، سوۆەت شەكاراسىنان بۇل جاقتىڭ تەمىر تىرناعىنا ىلىنە قالساق ءسال جەڭىلىرەك جازالانۋىمىز ءۇشىن الدىن الا سەبەپ-جاۋاپ دايىنداپ قويۋىمىز ءتىپتى قاجەت. سوندىقتان حاتىمىزدى مەكەمەلەرىمىزدىڭ «ساياسات تياناقتاندىرۋ» كەڭسەلەرىنە قاراتىپ، اۋقاننىڭ ۇستىنەن اشكەرەلەۋ-مالىمدەۋ رەتىندە جازدىق. اماندىعىمىزدى، «جاقىن ۋاقىت ىشىندە ۇرىمجىگە قايتاتىندىعىمىزدى» ايتا سالا، قاندىقولدىڭ ىلەدەگى زور قىلمىستارىنا قوسىپ، كۇلان ەكەۋمىزگە قاراتقان جاسىرىن قاستىق ارەكەتتەرىن فاكتتەرمەن ايقىنداپ دالەلدەدىك. ەكەۋمىزدى ءولتىرتۋ ءۇشىن جەمتىكتەس جەندەتتەرىنەن ەكى-ۇشەۋىن وسى قۇلجادان ەرتە كەتكەندىگىن، ءبىزدىڭ جاڭا قۇرالعان ءۇيىمىزدى بارا سالا ايلاندىرعان، توناعان دا سول جەندەتتەر ەكەنىن «وسى قۇلجاعا كەلىپ انىقتاعاندىعىمىز» جازىلدى. «پارتيانىڭ قامقورلىعىمەن كوزىمىز ەندى اشىلعاندا سوڭىمىزعا ءالى ءتۇسىپ جۇرگەن قاندى قاستىق بارى ەستەرىڭىزدە بولۋى ءۇشىن مالىمدەپ وتىرمىز» دەپ قانا جازدىق سوڭىنا.
ەكى حاتتى قۇلجا پوشتاسىنان جونەلتۋدى تاپسىردىق تا، ىبىرايدىڭ ۇيىمەن دە قوشتاسىپ، اۆتوبۋسپەن شاۋەشەككە اتتاندىق.
تولىداعى دوستارعا دا، دوربىلجىنگە دە كورىنبەي ءوتىپ، شاۋەشەك قالاسىندا دا ەشكىمگە تانىسپاي، تۇپ-تۋرا مەيمانحاناعا بارىپ ورنالاستىق. اشكەرە كورىسكەن دوستار بولسا ولاردى دا پالەگە قالدىرۋىمىز مۇمكىن عوي. ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ قاراپايىم كيىممەن ءوزىم عانا كوشەگە شىعىپ، اركىمنەن مۇنداعى كونە دوستاردىڭ ءۇيىن سۇراستىردىم. ەڭ سەنىمدى دەگەن بىرەۋىنىڭ ءۇيى كەشىكپەي تابىلدى. شەت كوشەدە جەكە اۋلادا وتىرادى ەكەن. تۋىسقاندارىنىڭ بارلىعى قازاقستانعا 62-ءشى جىلى ءوتىپ كەتكەندىگىن ەستىگەنمىن. جىلاپ كورىستىك. جولىم بولاتىندىعى داستارقان ۇستىندەگى العاشقى اڭگىمەدەن-اق ءبىلىندى... سول كۇننىڭ كەشىندە مەيمانحاناعا ءۇي يەسىنىڭ ءوزى كەتتى دە، ەكى چەمودانىمىزدى ەكى قولىنا الىپ، كۇلاندى ەرتىپ كەلدى. ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ ءبىز بىلەتىن جوعارعى ەرگەيتىنىڭ كۇنباتىس جاق تۇسىنداعى «شۇباراعاشقا» اتپەن كەتتى. قۇداسى سوندا مال باعادى ەكەن. كۇن باتپاي قايتىپ كەلدى.
شاۋەشەككە كەلۋىمىزدىڭ ءتورتىنشى كۇنى ىمىرت تۇسە، رەزەنكە دوڭگەلەكتى ات اربا كەلىپ تۇرا قالدى قاقپا الدىنا. ەكەۋمىزدى الا جونەلدى. جەر قارايعان تەگىس دالا بولسا دا، اربا جولدان اۋمادى. ەكى جەردە ءجون سۇراعان پوستقا دا «قۇدا» ماس بولعان اۋەنمەن ءتىلىن شايناي اتادى اتىن. حانزۋشا «قايتىپ كەلدىك» دەپ قانا وتە شىقتى. «بۇل يتتەر مەنەن قوي جەپ تۇرادى» دەپ كۇبىرلەدى ماعان.
اربامىز جالعىز وتىرعان كيىز ءۇيلى مالشىنىڭ ەسىك الدىنا توقتاسىمەن «شەكارا دەگەن مىنە تۇر!» دەپ سىبىرلادى. شەكارانىڭ كەرىلگەن تىكەندى سىمى مەن بۇل ءۇيدىڭ ارالىعى ەكى كيلومەتردەن كوپ اسپايدى ەكەن. تىربىق شي مەن سيرەك قۇراقتى جازىق دالا. ءبىزدىڭ ەستىگەنىمىزدەي جىرتىلىپ-مانالانىپ ۇلگەرمەپتى. جەڭىل «دجيپ»، ءيا، موتوتسيكل قانا تىكەندى سىمدى بويلاپ، ءار جارىم ساعاتتا ءبىر ءوتىپ تۇراتىندىعىن ايتتى مالشى. «تاڭعا جاقىن، ءىز تۇسپەيتىن قاتقاق ۋاقىتتا كۇزەت ماشيناسىنىڭ شىراعى جاقىنداعانشا جەتىپ دالدالاناسىزدار دا ول ءوتىپ كەتىسىمەن قاتەردەن سىزدەر دە ءوتىپ ۇلگەرەسىزدەر! - دەدى. - تىكەندى سىمنىڭ استىڭعى جاعىندا تامتىق جوق، ۇزىك-ۇزىك. بىرىنەن ەڭبەكتەپ وتە شىعاسىزدار!»
1933 جىلدىڭ جازعىتۇرىمىندا شەشەم ەكەۋمىز وتكەن تىقىر جۋساندى دالا، جوعارى تارباعاتاي جاقتا قالعانىن، شولاق قانا باقتى تاۋىنىڭ وڭتۇستىك تۇمسىعىنا جاقىن كەلگەندىگىمىزدەن ءبىلدىم.
جۇرەك ارپالىسقا ءتۇستى. مالشى ءۇيىنىڭ اسىپ دايىنداپ قويعان ەتىنەن جەي الماي، ەكى شىنىدان عانا شاي ىشتىك. كۇلان ساعاتىنا قاراي بەردى. ول مەنى، مەن ونى ەرلەندىرگەندەي قاراسا كۇلىمسىرەپ قويامىز. كيىز ءۇيدىڭ ءتور جاعىندا بەيعام ۇيىقتاپ، ءۇش بالا جاتىر. ايەلىندە ءۇن جوق.
- جاماندىق ايتپاي جاقسىلىق جوق، - دەدى مالشىنىڭ ءوزى. - ءزاۋلى عالام قولعا ءتۇسىپ قالساڭىزدار، مىنا ءۇش بالانىڭ شۋلاپ قالماۋىن ازاماتتىعىڭىزعا تاپسىردىق!
- ار-نامىسىمىزعا سەنىڭىزدەر، قولعا تۇسە قالساق، سىزدەردى، ءتىپتى، بۇل ءۇيدىڭ توبەسىن دە كورمەدىك! ولسەك تە جاۋابىمىز سول عانا بولادى!
تورگە سالىنعان توسەنىشكە كيىمشەڭ قيسايا كەتتىك. ىلە-شالا شىراق تا، وت تا ءوشىرىلدى. تىنشىماي قوزعالاقتاي بەرگەن كۇلاننىڭ كوكىرەگىن، ونشالىق بىلىنە قويماعان ءىشىن سيپالاي بەردىم. جۇرەگى اسا قاتتى تۋلاپ جاتىر ەكەن. ول دا مەنىڭ كوكىرەگىمدى سيپاپ-سىلاۋمەن بولدى. «سەنىڭ امان-ەسەن قۇتىلعانىڭدى كورسەم ەكەن!» دەپ كۇبىرلەيدى. ەرنىنەن ءسۇيىپ تىنىشتاندىرۋعا تىرىستىم...
- ەرتەرەك ءوتىپ الايىقشى! - دەپ كۇلان باس كوتەرگەندە، مەن ىتىپ تۇرەگەلدىم. ساعات تۇنگى ەكى ەدى. تاڭ بوزارا قويماعان سياقتى. جىم-جىرت قاراڭعى ءتۇن. كۇزەت ماشيناسىنىڭ شىراعى تۇسىمىزدان وتە بەرگەندە دالدالانىپ تۇرعان ءۇي يەسى تىكەن سىمنان وتەتىن جولىمدى نۇسقاپ كورسەتتى. راحمەت ايتىپ قول بەردىك تە ءجۇرىپ كەتتىك. كۇلاشىم ءتىپتى جۇيرىك ەكەن. الدىمىزدا ەكى ءجۇز مەتردەي عانا جەر قالعاندا شاعىن ءبىر توپ قۇراق دالداسىنا مەنەن بۇرىن جەتىپ وتىرا قالدى. الگى ماشينا قايتا قايتىپ كەلە جاتىپتى. ون مينۋتتا ءوتتى. الدىعا مەن ءتۇسىپ، توپىراقسىز قاتقاق جەرمەن جول باستادىم. استىڭعى سىمى ۇزىلگەن تسەمەنت قادا تۇبىنەن جەر باۋىرلاپ وتە شىقتىق. ون بەس مينۋتتاي بۇعا جۇگىرىپ بارىپ، ۇلكەن ءتۇپ شي تۇبىنە وتىرا قالدىق. شەكارا سىزىعىنىڭ بۇل جاعىنا بۇلىق مۇلدە تۇسپەگەن، ءشوبى وسكەلەڭ، سونى ەكەن.
سوۆەت وداعىنىڭ شەكارا كۇزەتشىلەرىنەن ەشكىم كورىنبەدى. باعىتىمىزدى شەكارادان تاعى دا ءبىراز الىستاپ الىپ بەلگىلەيىك دەگەن ويمەن تۇرەگەلىپ، تاعى دا كۇنباتىسقا قاراي جۇرە بەرگەنىمىزدە ءبىر سۇر يت ىر ەتە ءتۇستى دە، مەنىڭ ەتەگىمنەن ۇستاي الدى. ءبىز دەم الىپ وتىرعانىمىزدا بىلدىرمەي كەلىپ قورشاعان ءۇش-ءتورت يت ەكەن. العاشىندا قورقىپ قالساق تا، شەكارا كۇزەتىندەگى تاربيەلەنگەن يت ەكەندىگىن بىلدىك تە قىمىرلاماي تۇرا قالدىق. جاۋىنگەر يت ەتەگىمدى قويا بەرىپ، شوڭقيىپ وتىرا قالدى. بۇلاردىڭ ەندى ءوز زاستاۆىنا قاراي جۇرمەسەك تالايتىنى بەلگىلى. بىراق، قاي جاقتا ەكەندىگىن بىلمەي، وڭ-سولىمىزعا قاراي بەردىك. يتتەر بۇل جايىمىزدى تۇسىنگەندەي، ءبىرى باياعىدا باقتى باۋىرىنان مەن كورگەن زاستاۆ جاققا قاراي بەتتەپ جۇرە بەردى دە، مەنىڭ قاسىمداعى يت، پالتومنىڭ شالعايىنان تىستەپ، سونىڭ جۇرگەن جاعىنا قاراي تارتتى. «كۇلاش، بەرى ءجۇر!» دەي سالا جول باستاعان ءيتتىڭ سوڭىنا ءتۇستىم. تىستەگەن يت ەتەگىمدى قويا بەرىپ، سوڭىمىزعا ءتۇستى. ەكى جاعىمىزدان ەكەۋى، سوڭىمىزدان الگى باتىرى قورشاپ جۇپ-جۋاس ىلەستى...
ول زاستاۆ نەداۋىر الىستا ەدى. الدىنداعى وزەنشەلى سايعا كۇن شىعا جەتىپ تۇستىك. الدىمىزدان مىلتىقتى ورىس سولدات شىعىپ، تۇرا قالعاندا يتتەر ەكەۋمىزدى قورشاۋدان بوساتىپ، ءوز جايلارىنا كەتە بەردى. ءبىز وزەن ارناسىنان ءوتىپ، قىراتقا شىققانىمىزدا سولدات ورنىنان قوزعالماي، زاستاۆ ءۇيىن يەگىمەن نۇسقاي سالدى. ەكى كوزى شەكارا جاقتا. ارتتارىندا قۋعىنشى بار ما دەگەندەي باقىلاپ تۇر ەكەن.
اينەكتى ەسىكتەن شىعا كەلگەن قىرما ساقالدى كەكسە ورىس، ءوزى شىققان ەسىكتى نۇسقادى. شاعىن عانا كورريدورعا توقتاتتى دا:
- كەشىرىڭىزدەر، ۋستاۆ بويىنشا تىنتۋگە تۋرا كەلەدى! - دەپ قازاقشا سويلەدى. مەن جانقالتامنان التىاتاردى ءوزىم الىپ تاپسىرىپ، تىنتۋىنە رۇقسات ەتتىم. كەكسە ورىس ەكەۋمىزدىڭ بويىمىزدى تۇگەل ءتىنتتى دە، قىزمەت كىنەشكەمىزدەن باسقا ەشتەڭەمىزدى الماي، چەمودانىمىزدى اقتاردى. - كوشىپ كەلگەن ۇقسايسىزدار، نو، جول بولسىن، كىمدى ىزدەيسىزدەر؟ - دەپ سۇرادى سونسوڭ.
اتى-ءجونىمدى ايتىسىممەن «توقتاپ تۇر، توقتاپ تۇر!» دەي سالا ستولىنا جۇگىردى. ءبىر داپتەردى اشىپ قارادى دا ماعان ۇڭىلە ءتۇستى:
- اتىڭ مەن فاميلياڭدى كىم دەدىڭ؟
- اتىم بيعابىل، اكەمنىڭ اتى جاپپار، ءبىز فاميليا قولدانبايمىز.
ورىس ەندى كۇلىمسىرەي قارادى ماعان:
- مىنا كىسى كىمىڭ بولادى؟
- ايەلىم.
- مىنا مىلتىقتى قايدان الدىڭ؟
الدىڭعى جىلى ىلەگە قاراي ازات شىعارىپ سالا شىققاندا قاراقشىدان تارتىپ العانىمىزدى سويلەپ بەردىم دە:
- ول جاقتا قاراقشى كوپ بولعاندىقتان تاستاماي ساقتاپ كەلدىم! - دەدىم.
- سىزدەر مىنا ۇيگە كىرىپ دەم الىڭىزدار! - دەپ ءتۇپ جاقتاعى ۇيگە كىرگىزدى دە، شەشىنىپ جايلانىپ وتىرۋىمىزدى تاپسىردى. ىلە-شالا اق حالات كيگەن جاس ورىس تاماق اكەلىپ ستولعا ءتىزدى. ەت-سورپا، بولكە، ءبىر بوتەلكە ۆينو مەن قۋىرعان بالىق تا كىردى. ءبىر ۇيدەن كەكسە ورىستىڭ تەلەفوندا ورىسشا سويلەگەن داۋىسى ەستىلىپ ەدى. مەنىڭ اتى-ءجونىمدى قايتالاپ ەكى رەت ايتقانىنان ءبىز تۋرالى الدەقايداعى باستىعىنا مالىمدەگەنىن ۇقتىم.
از ۋاقىتتان سوڭ ءبىز وتىرعان ءۇيدىڭ قارسى جاق قابىرعاسىنان تەلەديداردىڭ كوگىلدىر ەكرانى جالتىراي قالدى دا، جالاڭباس، قارا شاش، ۇزىن جاقتى ءبىر قازاق كورىندى.
- مىنا اينەكتىڭ الدىنا كەلىڭىزدەر! - دەدى كەكسە ورىس كىرىپ. كۇلان ەكەۋمىز ەكران الدىنا بارىپ، قاتار تۇرا قالدىق. بىزگە ۇڭىلە قارادى ەكرانداعى قازاق. سۇر شينەلىنىڭ ەكى يىعىندا كاپيتان دارەجەلى بەلگىسى بار ەكەن. الدەقايدان ءبىزدى تەكسەرمەك بولىپ قاراپ تۇرعانىن ءبىلىپ، ىزەتپەن تۇردىق. قازاقشا قىسقا عانا امانداسىپ الىپ، مەنىڭ اتى-ءجونىمدى سۇرادى. جاۋاپ بەرىسىممەن الدىنداعى ۇستەل ۇستىنە قويعان قاعازىنا قاراپ الىپ، سۇراۋ قويدى:
- بۇل جاقتا كىمدەردى ىزدەيسىزدەر؟
قازاقستانعا 1962 جىلى قايتقان شەشەم مەن اعالارىمنىڭ اتىن اتادىم دا، ادرەستەرىن بىلمەيتىندىگىمدى ايتتىم. جاقىن دوستار جاعىنان جاعدا بابالىقوۆ پەن حالىق قاسقىرباەۆتان باستاپ شۇبىرتا جونەلدىم سونسوڭ. «بۇلار الماتىدا مادەنيەت مينيسترلىگىنە قاراستى ورىنداردا بولسا كەرەك. نەگىزگى كاسىپتەرى سول سالادا بولاتىن» دەدىم.
- ءوزىڭ قاي كاسىپتە ەدىڭ؟
- ءوزىم وقۋ-اعارتۋ سالاسىندا ەدىم. 59-شى جىلى وڭشىل قالپاعىن كيىپ، تاكلاماكانعا ايدالىپ كەتكەنمىن. وسى جاقىندا عانا اقتالىپ، بۇرىنعى ءوز ورنىما قايتتىم.
- ءجا، بۇل جاقتا اعالارىڭىز بەن دوستارىڭىزدان باسقا ەڭ جاقىن ادامدارىڭىزدان تاعى كىم بار؟ - دەپ جىميا سۇرادى كاپيتان.
- 62-ءشى جىلى شەشەممەن بىرگە وتكەن ايەلىم ماقپال مەن ۇلىم اسقار بار ەدى. ماقپالدىڭ باسقا بىرەۋگە ءتيىپ كەتكەنىن ەستىپ كەلە جاتقاندىعىمنان بۇلاردىڭ اتىن ءسىز سۇراعان سوڭ عانا اتاپ تۇرمىن.
كوزىن كەڭ اشىپ اڭىرا قارادى كاپيتان. از ويلانىپ الىپ سۇرادى:
- ال، مىنا كىسى كىم؟
- بۇل، مەنىڭ ەندىگى ايەلىم. اتى كۇلان. بۇرىنعى ايەلىمنىڭ جاقىن اپەكەسى. قىتايداعى مادەنيەت توپالاڭىندا مۇنىڭ ەرى ايداۋدا ولگەن. مەنىڭ ەڭ جاقىن دوسىم ەدى. ءسويتىپ، ەكى ۇيىمىزدەن قالعان ەكەۋمىز بىلتىر عانا باس قوسىپ، تۇرمىس قۇردىق...
- ءا...ءا، قالعان اڭگىمەنى... كەيىن... ۇعىسارمىز! - دەپ كاپيتان بۇل ءسوزىن ۇزە-ۇزە سويلەدى. - ءسىزدىڭ اتىڭىز مەنىڭ تىزىمىمدە كوپتەن بەرى بار. بۇل جاقتا ءسىزدى سۇراۋشىلار كوپ! ال، بۇگىنشە مۇقانشىعا جەتىپ دەم الاسىزدار! ەرتەڭ كورىسەرمىز!
تەلەديدار وشە قالدى دا، ءبىز ورنىمىزعا كەلىپ وتىردىق. ازدان سوڭ ەسىك الدىنا ءبىر جەڭىل ماشينا كەلىپ تۇرا قالدى. شوفەرى كىرىپ، بىزگە امانداسا سالا، «جۇرەمىز!» دەدى. چەموداندارىمىزدى ءوزى كوتەرىپ شىعىپ، ءبىزدى كابينكاعا كىرگىزدى.
كۇن ەڭكەيە مۇقانشىداعى ءبىر قوناق ۇيگە اكەلىپ ورنالاستىردى. اق حالات كيگەن كۇتۋشى قازاق ايەل كىرىپ، ۆاننالى جۋىنۋ بولمەسىن كورسەتىپ شىقتى. كۇلان ەكەۋمىز بىرگە كىرىپ جۋىندىق. كۇتۋشىلەردەن ەكى-ۇشەۋى، ءبىز جۋىنىپ، كيىم اۋىستىرىپ شىققانىمىزشا، كەڭ اق داستارقاندى ستولعا تاعامدارىن مولىنان قويىپ ۇلگەرىپتى. بىراق، باسقا ەشكىم كىرمەدى. «بۇل قالا شەكاراعا جاقىن بولعاندىقتان ءالى دە جاسىرىن قوناقسىزدار» دەپ قانا ەسكەرتە كەتتى بىرەۋى.
كۇلاننىڭ قىزىل شىرايلى اق ءجۇزى سىنىق، بەلگىسىز ءبىر كوڭىلسىزدىك بايقالا بەردى. تەرەزەدەن كورىنگەن اتامەكەننىڭ كوز جەتەر جەرى مەن اسپانىنا اۋىر سالماقپەن قارايدى. جازىق ماڭدايىنىڭ ەكى قاسى اراسىنا تاياز عانا سىزىقشا ءاجىم پايدا بولا قالىپتى. بۇل ءىز تۇيىلە ويلانعاندا عانا بايقالاتىن. امان-ەسەن وتكەنىمىزگە جەڭىلدەپ قۋاناتىن كۇنى بۇلاي اۋىر ويعا تۇسكەنىنە الاڭداپ قاراي بەردىم.
- ماقپالىمنىڭ الدىندا جۇزقارا بولىپ قالار ما ەكەنمىن! - دەپ كۇرسىنىپ جىبەردى ءبىر كەزدە.
- نەگە؟
- بايقادىڭ با، تاڭەرتەڭ تەلەديداردان كورىنگەن كاپيتان سەنەن، «بۇل جاقتا ەڭ جاقىن ادامدارىڭنان تاعى كىم بار؟» دەپ كۇلىمسىرەي سۇرادى عوي، ماقپال مەن اسقاردى مەڭزەپ تۇرعانىن مەن دە تۇسىنە قالدىم. سەن، ول ەكەۋىن الدىمەن اتاماعان سەبەبىڭدى ايتقانىڭدا كاپيتان تاڭىرقاعانداي باجىرايا قاراپ قالدى ساعان. ءوزىڭدى ءجيى سۇراستىرىپ تۇراتىن نەگىزگى ادامىڭ سول ەكەۋى ەكەندىگىن بايقاتتى. ماقپال ءالى دە سەنى كۇتىپ وتىرعان بولسا، وعان مەن وپاسىزدىق ىستەگەن بولىپ شىقپايمىن با! سەنى بار ءومىرىن ارناپ كۇتكەن تەڭدەسسىز ماحاببات يەسىنىڭ الدىندا... ءتىرى نۇرياشىمنىڭ الدىندا... ەگەر ولاي بولعاندا... مەن نە بولماقپىن!
- جوق، ساعان كىر جۇعاتىنداي ماسەلە جوق! ونىڭ جاتتىق بولىپ كەتكەنىن مەن سەنەن ەمەس، باسقا جۇرتشىلىقتان ەستىدىم عوي. بۇل جايتتى سەن مەنەن جاسىرىپ، ونى قيماي قانشالىق جىلاعانىڭدى بىلەمىسىڭ؟ ماقپال كەتكەن بولسا، وزىڭنەن باسقا ەشكىمدى سۇيمەيتىندىگىمدى ايتىپ جۇرسەم دە، «ءتىرى نۇرياشىڭ» ءۇشىن مەنەن بەزىپ قانشالىق ءجۇردىڭ؟.. بۇل سەنىڭ وپاسىزدىعىڭدى كورسەتە مە!... ەگەر ماقپال مەنى ادالدىقپەن كۇتىپ وتىرعان بولسا، مۇنداي ءسوز شىقپايدى!
- جوق، جوق، ونشالىق قاراڭعى كۇماننىڭ ورنى جوق، بۇرىننان جوق! جاسامىس كاپيتاننىڭ ءجۇز قۇبىلىسىنان ۇعىپ قالدىم! بىراق، قالاي دا ماقپالىمنىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ، اياعىن قۇشىپ، ورنىن بەرۋگە جەتسەم ەكەن!
- كۇلاش، سەن مۇنداي اۋىر ويدان اۋلاق بول، قالايدا ەندى سەنەن ايىرىلمايمىن مەن!
- جار دەگەندە جالعىزداي كورىپ جۇرگەن ءسىڭلىمنىڭ تۇنىعىن لايلاپ، سونشالىق ۇزاق زارىعا تەلمىرگەن كوزىنە ءشوپ سالعان بولسام... ءوزىم كەشىرەرلىك قىلمىس ەمەس قوي!
- سەن نە ويلاپ كەتتىڭ، جانىم-اۋ! - قۇشاقتاي الدىم. - قوي بوس قيالدى! سانسىز ءولىم، شەكسىز ازاپتان ءبىر-بىرىمىزگە سۇيەنىپ، ارەڭ قۇتىلىپ كەلگەنىمىزدە ەكەۋمىزگە ەشكىم ءمىن تاعا المايدى! - تولى داستارقاندى ستولعا كۇلاندى قۇشاقتاي تارتىپ اكەلىپ وتىرعىزىپ، شامپان قۇيدىم. ول ءبىر جۇتىم عانا ءىشىپ توقتاتتى.
- قويدىم ەندى، ماعان الاڭ بولما! - دەپ كۇلىمسىرەپ، قاۋىپ-كۇدىكتەن ارىلعانداي بەينە كورسەتتى دە، باسقا سوزگە اۋىستى...
بىراق، تاڭەرتەڭ باسىن ورامالمەن تاڭىپ تۇرەگەلدى. قوناق ءۇيدىڭ ايەل دارىگەردى كەلىپ تەكسەرىپ، «ءبىراز عانا قان قىسىمى بار كورىنەدى» دەپ كۇبىرلەدى دە ءدارى بەردى.
تۇسكە جاقىن تىكۇشاقتىڭ باسەڭ تىرىلى ەستىلدى دە، قوناق ءۇيدىڭ اۋلاسىنا قوندى. تەرەزەدەن قاراي قالدىق.
- اسقارىم عوي مىناۋ، ءدال ءوزى، اسقارىم! - دەدى كۇلان، ۇشاق ەسىگىنەن شىققان بۇيرا شاشتى جىگىتكە تىگىلە قاراپ تۇرىپ. سوڭىنان تۇسكەن بەيتانىس جاس كەلىنشەككە ەكەۋمىز دە ۇڭىلە تۇستىك. تىكۇشاقتان ودان باسقا لەتچيك قانا ءتۇستى. جىگىت پەن كەلىنشەك جۇگىرە كىردى ءبىزدىڭ نومىرگە.
- اكە! اكە! - دەپ جىگىت ۇمتىلىپ كەلىپ مەنى باس سالدى دا، بەتىمنەن ءسۇيىپ-ءسۇيىپ الىپ تەز اجىرادى. - اپا! اپاتايىم! - دەپ داۋىستاپ جىبەرىپ، كۇلاندى قۇشاقتاي الدى سونسوڭ. كۇلان اسقاردىڭ بەتىنەن شوپىلدەتە ءسۇيدى دە، كەلىنشەككە قارادى. كەلىنىمىز ەكەن، بۇل شاقتا ءبىر تىزەسىن ءيىپ، ماعان سالەم ەتىپ تومەن قاراپ تۇر ەدى. كۇلان وعان ۇمتىلىپ كەلىپ قۇشاقتاپ، باتاسىن بەرە ءسۇيدى.
- ال، تاتەڭ قايدا؟ - دەپ اسقاردان ماقپالدىڭ ءجونىن سۇراعانىمدا، كۇلان دا قاراي قالدى.
- ۇيدە، امان! كيروۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتە. تاڭەرتەڭ قىزمەتىنە كەتىپ ەدى. ەكەۋىڭىزدىڭ كەلگەندىكتەرىڭىزدى بارا سالا ەستىپتى. جارىم ساعات وتپەي قايتىپ كەلىپ، بىزدەن ءسۇيىنشى سۇرادى. ءۇيدىڭ دايىندىق جۇمىسىنا ءوزى قالدى.
كۇلاننىڭ ءجۇزى كۇرەڭىتىپ، كوز ەتى كوپ جىلاعان ادامنىڭ كوزىنشە ءىسىنىپ قىزارا قالعان ەكەن. ەكى بالاسىن ەكى قولىنان ۇستاپ ستولعا تارتا بەردى. ىشكى قىسىلىسىن بىلدىرمەۋگە تىرىسقانىن سەزدىم. ۇل مەن كەلىن داستارقاننان ءبىر-ءبىر باۋىرساق اۋىز تيە سالا اسىقتى.
ەكى چەمودانىمىزدى ەكەۋى ۇستاپ، كەلىن كۇلاندى، اسقار مەنى قولتىقتاپ، سۇيەمەلدەپ شىعاردى تىكۇشاققا.
ۇشاق تىك كوتەرىلىپ، الماتىعا قاراپ بەت العاندا مەن قاسىمداعى اسقاردان كوز الماي، قايدان وقىعاندىعىن، قازىر نە كاسىپتە ەكەندىگىن اسىعا سۇرادىم. كەلىن ەكەۋى اباي اتىنداعى ينستيتۋتتى بىرگە ءبىتىرىپ، الماتىداعى ءبىر ورتا مەكتەپكە مۇعالىم بولىپ بىرگە ورنالاسقان ەكەن. مەنىڭ كوزىم قازىرگى بۇيرا شاشتى، جاڭا تەبىندەگەن بالاپان مۇرتى بار، شاناعى كەڭ قارا كوزدى جاس جىگىتتە بولسا دا، ويىم 59-شى جىلعى «ەڭبەكپەن تاربيەلەۋ ورنىنىڭ قارا قاقپاسىنان شەشەسىنىڭ زورلاۋىمەن شىعىپ بارا جاتىپ، «اكە، اكە، ءجۇي-ءجۇي» دەپ قول سوزا شىرىلداعان كىشكەنتاي سابيىمدە ەدى. مۇنارلانىپ العان كوزىمنەن جاس پارلاي جونەلدى. دەرەۋ بەكىنىپ، باسقا سۇراۋلار قويا بەردىم. شەشەم مەن اعا-جەڭگەلەردىڭ اماندىق احۋالدارىن سۇراعانىمدا اسقار، «ءبارى امان» دەي سالدى دا، بيعازىنىڭ بالالارىنىڭ ۇلكەندەرى نە كاسىپتە ەكەندىگىن، كىشىلەرىنىڭ قاي-قاي مەكتەپتە وقىپ جاتقاندىعىن، كىشى اعانىڭ ءوز ءۇيىنىڭ الماتىعا جاقىن ءبىر مال فەرماسىندا ەكەندىگىن سوزا اڭگىمەلەدى. مەنى بىلەتىن دوستاردىڭ وزدەرىنە قانشالىق كومەكتەسىپ، سۇيەمەلدەپ كەلگەندىگىن سويلەپ كەتتى سونسوڭ. جاعدا مەن حالىق وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگىنە ماقپالدى كەلىسىمەن تانىستىرا ءجۇرىپ، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءوزى تالاپ ەتكەن حيميا كافەدراسىنان اسپيرانتتىق وقۋعا ورنالاستىرعاندىعىن، «تاتەسى» ونى ۇزدىك ءبىتىرىپ، سول كافەدرانىڭ وزىندە قىزمەت ىستەپ قالعاندىعىن، قازىر دوتسەنت دارەجەسىنە كوتەرىلگەندىگىن ايتتى.
كۇلان كەلىننىڭ قاسىندا باسقا ورىندىقتا وتىر ەدى.
- اپا، اپا!.. اپا! - دەپ شىر ەتە ءتۇستى كەلىن ءبىر مەزەتتە. جالت قاراساق، ورىندىق ارقالىعىنا شالقالاپ جاتقان كۇلاندى قۇشاقتاپ العان ەكەن. ونىڭ اۋرۋى ەسىمە سوندا ءتۇسىپ، ىرشىپ باردىم قاسىنا. ماڭدايى دا قولى دا سۋىق. ارت جاعىمىزدان جۇگىرە جەتكەن مەدبيكە كوكىرەگىنە تىڭداعىش اسپاپ قويىپ، باجىرايا قالدى. كۇلاندى شالقاسىنان جاتقىزىپ شايقاپ، جۇرەگىن ارەكەتتەندىرۋگە كىرىستى.
- جەرگە ءتۇسىر ەكيپاجدى! - دەپ لەتچيككە ايقايلاپ جىبەردى ازدان سوڭ.
- مىنە جەتتىك، جەتتىك! - لەتچيك تە داۋىستادى. تىكۇشاق ءۇش قابات ءۇيدىڭ الدىنا قونا بەرگەندە جالتاقتاي قاراعان كوزىمە ماقپالدىڭ شارالى كوزى شارايناداي جارق ەتە ءتۇستى. ەكى بالاسىنىڭ ەڭىرەگەن داۋىسىن ەستىپ، ەلەڭدەپ تۇر ەكەن. ەكيپاج باسپالداعىنا جارماسىپ، سەكىرە كەلىپ كىردى. ماعان جالت-جۇلت قاراپ جىبەرىپ، شالقاسىنان جاتقان كۇلاندى قۇشا جىعىلدى.
- اپكە، اپكە! قاراشى ماعان، اپكەتايىم، ءبىر قاراشى! - ماقپال كۇلاننىڭ ەكى يىعىنان قۇشىپ شايقاي ەڭىرەدى.
- سابىر ەتىڭىز، جۇرەگى سوعۋدان الدەقاشان توقتاعان! - دەدى مەدبيكە.
ماقپال ەكەۋمىز امان-سالەمسىز جىلاسىپ، ءولى كۇلاندى كوتەرىپ تۇسىردىك جەرگە. جەڭىل كوك ماشينا جىلجىپ كەلىپ تۇرا قالدى قاسىمىزعا:
- بۇل كىم؟ بۇل كىم؟ - دەگەن بيعازىنىڭ داۋىسى ەستىلدى. ساقال-شاشى اپپاق شال ىرشىپ ءتۇستى كابينكادان. مەنى تاني قويىپ، قۇشاقتاي الدى. اعالى-ءىنىلى ەكى اقباس ءۇن سالىپ جىلاي ايمالاستىق.
- ءجا، سەنى تىرىلەرىمىز امان كوردىك، بەرىك بول! بارلىق تىلەگىمىز سەن عانا بولاتىنسىڭ!
ماقپال ودەيالو ۇستىندە جاتقان كۇلاننىڭ باسىن الدىنا الىپ جىلاپ وتىر. ءمايىت ۇستىنە اق جامىلعى جاۋىپتى. وعان قاراي بەرگەنىمدە كىشى جەڭگەنىڭ داۋىسى ەستىلدى. ونىڭ كەلگەنىن بىلمەي قالعان ەكەنمىن. باس سالىپ، ول كورىستى مەنىمەن. ۇزاق جىلادى، الدەكىمدەردى جوقتاپ، بار داۋىسىمەن بوزدادى. «ءتىرى ەكەنىڭدى بىلمەي كەتتى-اۋ!» دەگەنى قۇلاعىما ءبىز سۇققانداي ەستىلىپ، يىعىنان باسىمدى كوتەرىپ الدىم. «كىم؟» دەپ باجىرايا قاراسام دا شەشەمدى جوقتاپ تۇرعانى ءبىلىنىپ، دەنەم مۇزداپ سالا بەردى. بۋىنىم قۇرىپ بۇگىلىپ قيسايا بەردىم...
ەسىمدى جيعانىمدا اپپاق ۇيدە، اپپاق كەرەۋەتتە، قالىڭ قۇس توسەك ۇستىندە شالقامنان جاتىر ەكەنمىن. جەڭگەممەن سول كورىسۋدىڭ ەرتەڭىندەگى تال ءتۇستىڭ كۇنى تۇپ-تۇنىق تەرەزەدەن كورىندى. اياق جاعىمدا قارسى قاراپ تۇرعان ماقپالدىڭ ءىسىنىپ قىزارعان كوزى كىرپىك قاقپاي جارقىرادى. تەلمىرە قارادىم تولىقشا جۇزىنە. «كوزىن اشتى! كوزىن اشتى!» دەگەن قۋانىشتى ءۇنى ەستىلدى. ەكى جاعىمدا ەكى دارىگەر. ءبىرى ۋكول اسپابىن جيىستىرىپ، ءبىرى جۇرەگىمدى تىڭداپ وتىر ەكەن. «سوعۋى قالپىنا كەلدى!.. اقاۋ جوق، ساۋىقتى!» دەسەدى.
ءۇي ورتاسىنداعى كەڭ ستولدا وتىرعان كوپ ادام ۇدەرە تۇرەگەلىپ كەلىپ قورشاي قالدى مەنى. بىردەن قولىمدى الىپ اماداسا بەردى. شىعىڭقى شودىر ماڭدايلى، ارىقشا، شۇڭعىل كۇلىم كوزدى جاعدا مەن قالىڭ ەتتى، وسكەلەڭ قويۋ قاستى، جۋان باس حالىق قاسقىرباەۆتى ايقىن تانىدىم.
شەشەن جاعدا مەن حالىقتىڭ ايتقان كوڭىلى، توككەن جىگەرى تىڭايتىپ، ماقپالدىڭ سيپالاي وتىرىپ كيىندىرگەن تۇگەل جاڭا كيىمىن كيىپ تۇرەگەلگەنمىن. دوستار قورشاعان كەڭ ستول داستارقانىندا كىشكەنە نەمەرەمدى قۇشاقتاپ، احۋالدى سۇراستىرا وتىرىپ ەستىدىم.
انا جىلعى مەنى «سۋعا كەتىپ ءولدى» دەپ حابارلاعان وتىرىكشى راديونى ەستىپ، الدىمەن شەشەم قازا بولىپتى دا، ەكىنشى رەت، «تاكلاماكاندا اشتان ءولدى» دەگەن حابار جاريالانعاندا ۇلكەن اعا - بيگەلدى قازا بولىپتى. كەيىنگى ەستىلگەن بۇل قازا دا اسا اۋىر ءتيدى ماعان. مەنى اشتان ولمەسىن دەپ جاستايىنان بايلارعا جالدانعان، كوشتەن قالماسىن دەپ وقۋعا بەرىپ، كيىمىم مەن قاعاز-قارىنداشىم ءۇشىن عانا قارىزدانىپ قۇلعا اينالعان اعا-باۋىر ۇشەۋىنىڭ ەڭ اۋىر ازاپ كوتەرگەن ەڭ ۇلكەنىمىز وسى بيگەلدى ەدى عوي! شاۋەشەك جامبىلىنىڭ سىرتىنداعى تاس جول شەتىندە مەنىڭ اشتان ولەر شاعىمدا اۋزىنان جىرىپ بەرىپ، ءوزى اشتان ولە جازداماپ پا ەدى! ەندى راديودان «اشتان ءولدى» دەگەن حابارىم ەستىلگەندە جان ءۇزىپتى! 1962 جىلعى حالىق وسىلاي ۇركىپ جاتقاندا مەنى شىڭجانعا جالعىز تاستاپ كەتكىسى كەلمەي جىلاپ-ەڭىرەپ، شەكاراعا ەكى رەت بارىپ، ەكى رەت قايتىپ، ءوتىپ كەتكەن اناسى مەن بالا-شاعا ءۇشىن ءۇشىنشى رەتتە وكىرىپ جىبەرىپ ارەڭ وتكەن جانقيار اعا، اقىرىندا مەنى اشتان ءولدى دەپ ەستىپ ءولىپتى!.. بيعادىل «تۇرىگىم» عوي، مەنىڭ سول كۇيىگىمە شىداماي، بالا-شاعاسىنان ايىرىلىپ قالىپ تۇرىپ، قىزىل جەڭدىلەرمەن سوعىسىپ ولگەن!... وسى اۋىر قازالاردىڭ ۇستىنە كۇلانداي ارداقتى قۇرباندىعىمنىڭ قازاسى قوسىلىپ، تىنىسىمدى تارىلتىپ قايتا تالىقسىتىپ اكەتىپ بارا جاتتى. قوناقتار اراسىنان ءىلبىپ شىعىپ، اۋاشاراق تۇرعان ديۆانعا ارەڭ جەتتىم. كوزىم شۇبارتىپ بارىپ ماڭايىم قاراڭعىلاندى. اعا-جەڭگەم ەكى جاعىمنان قۇشاقتاپ، مەنى بار ءومىرىن قيا كۇتىپ وتىرعان ماقپالىم ءبىر تىزەمدى، جالعىز ۇلىم ءبىر تىزەمدى قۇشا شۋلاعانى ەستىلدى ءبىر شاقتا. كوزىمدى قينالا اشىپ، الدىمداعى ەكەۋىنىڭ باسىن سىلادىم. ءدىر قاعىپ ەڭىرەپ جاتىر ماقپالىم. «ارەڭ قالعان ءبىز ءۇشىن جاساساڭشى!» دەگەنى انىق ەستىلدى. ديۆان ارقالىعىنان باسىمدى كوتەرىپ الدىم. دارىگەر سۇيىق ءدارى اكەلىپ تۇر ەكەن. ىشكىزە قويدى.
دوستار جارىسا سويلەپ، سونداعى راديو حابارىنىڭ «وسى جاققا ايلاكەرلىكپەن ءوتىپ العان، بەلگىسىز جاۋدىڭ» توقىعان قاسكۇنەمدىك حابارى ەكەندىگىن جورامالداستى. ويىما قونا كەتتى بۇل جورامال. تۇقىم قۇرتۋعا، ەڭ جاقىن جانقيارلارىمدى قىرىپ بىتىرۋگە ايلانعان وسى سۋايت وتىرىكتەر عوي!.. تىك تۇرەگەلدىم ورنىمنان. جىلاپ تۇرعان كەلىنىمنىڭ قولىنان نەمەرەمدى قايتا الىپ، ماڭدايىنان ءسۇيىپ-ءسۇيىپ الدىم دا يىسكەي ءتۇسىپ، ارلى-بەرلى ءجۇرىپ كەتتىم. اسا ۇزاققا سوزىلعان ازاپتان قايراپ قۇتقارىپ كەلە جاتقان ەگەسپە مىنەزىمنىڭ قۇدىرەتى وزىمە ەندى ايقىندالا ءتۇستى. دەنەمدى تىك ۇستاپ كەڭ ۇيدە تەز-تەز ءجۇرىپ كەتتىم. قۇلاپ قالماسىن دەگەندەي ساقتىقپەن ماقپال جاناسالاپ ەرە ءجۇردى.
- بۇل ۇيىسقان قاسكۇنەمدەردىڭ وزدەرىن دە ءبىر-بىردەن «قاسقىر» جەپ جاتىر! - دەگەنىمدە ەكى ستول تولى دوستار جىم-جىرت تىڭداي قالىستى. - شەكسىز اپاتتان ءوز تابيعاتىنداعى ەرەكشە شىدامدىلىقپەن عانا قالعان جالعىز دوسىم - كۇلاننىڭ دا ءولىمى وسى قاستاندىق وسەكتەن بولدى. مەنىڭ ءتىرى قالۋىم جولىندا قۇربان بولدى! سول قاسكۇنەمدەردىڭ بىرنەشەۋى وسىندا ءوتىپ العان. بۇل جاقتان تارقاتىلىپ سويقانداپ جۇرگەن سولاردىڭ وسەگى! ەندى ولمەيمىن، تىرىلەرىم ءۇشىن عانا ەمەس، مارقۇمدارىم ءۇشىن دە جاساۋىم قاجەت، ەندى تولىق ساۋىقتىم! - جالت بۇرىلىپ بارىپ، داستارقانداعى ەتتەن ەكى اسادىم. دوستار دۋ كۇلە قول شاپالاقتادى. مەن شامپان بوتەلكەسىن قولىما الىپ، جارتى ستاكان قۇيىپ الدىم دا وتىرعانداردىڭ ءبارىن توسقا شاقىردىم. - قانە دوستار، اعا-باۋىرلار، ۇرپاقتارىمىز - مىنا نەمەرە-شوبەرەلەرىمىز ءوسىپ-ءوربي بەرسىن!
دۋىلداي تۇرەگەلگەن دوستار مەنىڭ قايتا جىعىلعانىمنان بەرى تۇرىپ قالعان ريۋمكالارىن قولدارىنا تۇگەل الىپ شاق-شۇق قاعىستىرىپ بىردەي كوتەردى. نەمەرەمنىڭ ماڭدايىنان تاعى ءبىر ءسۇيىپ، كەلىنگە ۇستاتتىم. كەلىن تىزە ءيىپ سالەم ەتتى...
ەرتەڭىنە كۇلاندى جەرلەسۋگە بارىپ، زيرات باسىنا قۇران وقىلىپ بولىسىمەن تۇرەگەلدىم دە كوز جاسىمدى توگە، اعىتىلا سويلەدىم. ناعىز ادامزاتقا ءتان، بىراق، اسا سيرەك بىتەتىن مورالدىق ەرەكشەلىگى، ادام بالاسىنا تيتتەي زياندى ءىس ىستەپ كورمەگەن ادالدىعى مەن اقىل-وي العىرلىعى وزىمە بۇرىن كورىنبەگەن پوەزيالىق دارىنمەن سويلەندى (تىڭداۋشىلار ماگنيتافونعا تولىعىمەن جازىپ وتىرعان ەكەن). 1961 جىلى تاكلاماكاننىڭ «ءدىلبار» اتتى قاندى لاگەرىندە قاستاندىقپەن اشتان ولتىرىلگەن مارقۇم ەرىنىڭ دە، الدىڭعى كۇنى اتامەكەن تابالدىرىعىنان مەنى وتكىزە سالا ءوزىنىڭ دە مەن ءۇشىن، مەنى اجالدان قورعاپ-قۇتقارۋ جولىندا باستارىن ءپا تىگىپ ءجۇرىپ قازاعا ۇشىراعاندىقتارى ايشىقتى ايقىن تىلمەن جەتكىزىلدى.
«باقىل بول قۇتقارۋشىم، پەرىشتەم! - دەپ بوزداپ جىبەرىپ باس قويدىم توپىراعىنا. جەرلەسۋگە كەلگەن ءۇش جۇزدەي ادام تۇگەل جىلادى. - قالعان باۋىرىڭ مەن بالالارىڭدى، جيەن-نەمەرەلەرىڭدى ءوز جۇرەك-باۋىرىم قاتارىندا ايالاپ-الپەشتەپ وتەرمىن. ساعىنىشتى ءوز اتا-مەكەنىڭنىڭ توپىراعى ءوز جانىڭداي جايلى، باۋىرمال، ماڭگىلىك توزباس تورقا بولار، قامسىز ۇيىقتا، اياۋلىم!»
ماگنيتافوننىڭ وزىمە تيگەن ءبىر لەنتاسىن مۇرا رەتىندە قورعاپ ساقتاۋدى، ۇيگە قايتىپ كەلىسىممەن اسقارعا تاپسىرىپ بەردىم. كۇلاننىڭ زورايتىلعان سۋرەتىن جەتىلىك اسىنا دەيىن ماقپال جاساتىپ ۇلگەرگەن ەكەن. ەڭ شەبەر ءمۇسىنشىنىڭ بىرەۋىنە وبرازىن جاساپ بەرۋدى تاپسىرىپ قويعاندىعىن دا ايتتى.
بۇل سۋرەتپەن بۇل مۇسىنگە ءۇيىمىزدىڭ ەڭ جوعارعى تورىنەن شەشەمىزدىڭ قاتارىنان ورىن سايلاندى. تۇنىق قارا كوزىنىڭ استىمەن بىزگە كۇلىمدەي قاراپ، شەكسىز مەيىرىن توگەدى دە تۇرادى!
قيسىق كوز، قىتىمىر تەرگەۋشىم، سەنەن قۇتىلدىم عوي، مىسقىلسىز-سىقاقسىز، قىسىلىسسىز-قىمتىرىلىسسىز، الاتىن وزەك شىندىعىمدى ەندى ايتايىن: وسى اياۋلىلارىمنىڭ دا، مەنىمەن بايلانىستى دەلىنىپ ولتىرىلگەن مىڭداعان تانىس، بەيتانىس مارقۇمداردىڭ ءبارىنىڭ دە ولىمىنە مەن سەبەپكەر بولدىم. ءبارى دە مەنىڭ اتىما تاڭىلىپ ازاپتى جولىمدا ءولدى. سوندىقتان قىلمىسسىزبىن دەي المايمىن. بىراق، سول نەمەمنىڭ قاي جەرىمدە قاي ىسىمدە ەكەندىگىن جيىرما نەشە جىل ىزدەپ، تاۋىپ بەرە المادىم. كەڭىردەگىڭىز شاقىلداپ-شيقىلداپ وندىرشەكتەي بەرگەنىڭىزبەن ءوزىڭىز دە ەشقانداي شىندىققا ۇيلەسە الاتىن ماسەلە تابا المادىڭىز. بىرەر تامشىسى بولسا دا بىردەمە تابىلسا، تاس شاعىپ جاتقان كومەكەيىڭىزگە تامىزىپ، قۇلاعىمدى ساقتايىن دەگەن ۇمىتپەن مەنىڭ دە تىنتىنبەگەن جەرىم قالمادى. بويىمنان دا، ويىمنان دا قىلمىسقا لايىق ەشتەڭە تابا الماي قينالدىم. وسى ءبىر ميللياردتىڭ ىشىندە مەنى تەكسەرگەندەي شۇقشيا وشىگىپ تىنتكەن ەشقانداي جاۋاپكەرىڭ بولماعان شىعار. ءبىر عانا پارقىم، ولار وتىرىككە مويىنداپ جاتقاندا مەن وعان باسپاي، شىنعا جاقىنىراق بىردەمە ىزدەپ، جىنىستىق بايلانىسىمدى دا جايىپ سالدىم. تابىلسا وسىدان تابىلار دەپ، بىلاپىت ەكى-ءۇش جەزوكشەنىڭ قىلمىس قاپشىعىن دا اقتارىپ كورسەتكەنىم ەسىڭىزدە بولسا كەرەك (جاس وقۋشىلار مەن كەيىنگى ۇرپاقتار، لاجىسىزدىقتان ار-ۇياتتان اتتاپ وتكەن وسى جايىمدى عانا كەشىرگەي). ودان تاۋىپ بەرگەنىم دە ءسىزدىڭ تاندىرىڭىزدى جۇمسارتا المادى. تاعى دا تابار دەگەندەي ءتىپتى تاقىلداپ تاقىمداي بەردىڭىز! ءسىزدى قىلمىسپەن قاناعاتتاندىرا المايتىندىعىمدى سودان بىلگەن سوڭ تاۋەكەل ايتىپ ءوز جولىما ءتۇستىم عوي.
اقيقي قىلمىسىم وسى ساپارلارىمدا عانا ايقىندالدى وزىمە: مەنىڭ ءسىزدى باستاپقى وشىكتىرگەنىم، «ءبارىمىز ادامبىز عوي، تەڭىرەك جاسايىق» دەگەن شىنشىل پىكىرىم بولىپتى دا، قۇتىرتا وشىكتىرگەنىم، يەسىز-ارقا تىرەكسىز السىزدىگىم بولىپتى. ماعان ۇقساتىپ، زورلاپ بايلانىستىرىپ ولتىرگەندەرىڭىز دە تۇگەلىمەن پاناسىز-وتانسىز، قىپ-قىزىل جالاشى شىنشىلدار بولىپ شىقپادى ما؟ شىنعا وتىرىك، بولىنگەنگە ءبورى، ساياققا تاياق، جالاڭاشقا جەل قاشاندا، قاي داۋىردە دە ءوش بولىپ جارالىپتى!
مۇنان سوڭ ادال ەڭبەگىم مەن اقىلى تالابىمدى ەشكىم قويىن داپتەرىنە قارا بوياۋمەن قىلمىس ەتىپ جازا المايتىندىعى انىق. ولاي بولاتىنى، مەن ەندى ءوز وتانىمدامىن! دۇنيەدە ءوز وتانىنان ايىرىلۋدان زور قىلمىس جوق ەكەن!
سوڭى
Abai.kz
[1] سليڭبۋ (حانزۋشا) - قولباسشىلىق شتاب.
[2] تايۋانعا قامالىپ قالعان جاڭجەشىعا ەلۋىنشى جىلداردا سىزىلعان كاريكاتۋرانىڭ ءسوزى.
[3] تورتتىك توپ - جياڭشىن، جاڭشۇنشاۋ، ۋاڭحۋڭۋىن، ياۋۆىنيۋان تورتەۋى.
[4] شىڭسىحۋاڭ - قىتايدىڭ عايسادان ەكى جارىم عاسىر بۇرىن جاساعان، تاريحتاعى ەڭ قاتىگەز پاتشاسى.
[5] «ءتورتتى وسى زامانداندىرۋ» - اۋىلشارۋاشىلىعىن، ونەركاسىپتى، مەملەكەت قورعانىسىن، عىلىم-تيحنيكانى وسى زامانداندىرۋ.
