ء("ىلياس وماروۆ: حاتتار ارقالاعان سىرلار" كىتابى جايلى بىرەر ءسوز)

كورنەكتى  مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ءىلياس وماروۆتىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي تۇڭعىش پرەزيدەنت قورىنىڭ باستاماسىمەن، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىمەن بىرلەسە وتىرىپ «ءىلياس وماروۆ: حاتتار ارقالاعان سىرلار» جيناعىنىڭ جارىققا شىعۋى ەلىمىزدىڭ رۋحاني، مادەني ومىرىندەگى ەلەۋلى وقيعا، قازىرگى قوعامىمىز، اسىرەسە ينتەللەكتۋالدى ورتا ءۇشىن پايداسى مول وي سالارلىق ەڭبەك ەكەندىگىن اتاپ وتكىمىز كەلەدى. شىنىن ايتۋ كەرەك، اعا بۋىن وكىلدەرى بولماسا، قازىرگى ورتا جانە جاس بۋىن ءىلياس وماروۆ تۋرالى ونشالىق كوپ بىلە بەرمەيدى. كەڭەس وداعى كۇيرەپ، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ العاشقى جىلدارىندا نارىق جۇيەسىنە ءوتۋى جولىنداعى كۇردەلى كەزەڭدە تاريحي ءداستۇر مەن رۋحاني ساباقتاستىقتى جالعاستىرۋ ءىسى ءبىرشاما داعدارىسقا  تاپ بولدى. سونىڭ سالدارىنان عىلىم-ءبىلىم، ادەبيەت پەن مادەنيەت سالاسىندا توقىراۋشىلىقتىڭ نىشاندارى كورىنە باستاعانى ءمالىم. وتكەن جىلدارى امالسىزدان ورىن العان كەمىستىكتەردىڭ ورنىن تولتىرۋ ءىسى قازىرگى ۋاقىتتا قايتا جاندانىپ، اتاپ ايتقاندا، مەملەكەتتىك «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى سىندى ۇلاعاتتى ءىستى جۇزەگە اسىرۋ جانە باسقا دا يگىلىكتى شارالاردىڭ اتقارىلۋى، دەمەك بۇل باعىتتا وڭ قادامدار جاسالۋى كامىل قۋانتادى.  قولىمىزداعى قىمبات جيناق وسى يگىلىكتى ىستەردىڭ قاتارىنان دەپ باعالايمىز.

ء("ىلياس وماروۆ: حاتتار ارقالاعان سىرلار" كىتابى جايلى بىرەر ءسوز)

كورنەكتى  مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ءىلياس وماروۆتىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي تۇڭعىش پرەزيدەنت قورىنىڭ باستاماسىمەن، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىمەن بىرلەسە وتىرىپ «ءىلياس وماروۆ: حاتتار ارقالاعان سىرلار» جيناعىنىڭ جارىققا شىعۋى ەلىمىزدىڭ رۋحاني، مادەني ومىرىندەگى ەلەۋلى وقيعا، قازىرگى قوعامىمىز، اسىرەسە ينتەللەكتۋالدى ورتا ءۇشىن پايداسى مول وي سالارلىق ەڭبەك ەكەندىگىن اتاپ وتكىمىز كەلەدى. شىنىن ايتۋ كەرەك، اعا بۋىن وكىلدەرى بولماسا، قازىرگى ورتا جانە جاس بۋىن ءىلياس وماروۆ تۋرالى ونشالىق كوپ بىلە بەرمەيدى. كەڭەس وداعى كۇيرەپ، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ العاشقى جىلدارىندا نارىق جۇيەسىنە ءوتۋى جولىنداعى كۇردەلى كەزەڭدە تاريحي ءداستۇر مەن رۋحاني ساباقتاستىقتى جالعاستىرۋ ءىسى ءبىرشاما داعدارىسقا  تاپ بولدى. سونىڭ سالدارىنان عىلىم-ءبىلىم، ادەبيەت پەن مادەنيەت سالاسىندا توقىراۋشىلىقتىڭ نىشاندارى كورىنە باستاعانى ءمالىم. وتكەن جىلدارى امالسىزدان ورىن العان كەمىستىكتەردىڭ ورنىن تولتىرۋ ءىسى قازىرگى ۋاقىتتا قايتا جاندانىپ، اتاپ ايتقاندا، مەملەكەتتىك «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى سىندى ۇلاعاتتى ءىستى جۇزەگە اسىرۋ جانە باسقا دا يگىلىكتى شارالاردىڭ اتقارىلۋى، دەمەك بۇل باعىتتا وڭ قادامدار جاسالۋى كامىل قۋانتادى.  قولىمىزداعى قىمبات جيناق وسى يگىلىكتى ىستەردىڭ قاتارىنان دەپ باعالايمىز.

ءىلياس وماروۆ حح عاسىرداعى قازاقستاننىڭ ساياسي، قوعامدىق، الەۋمەتتىك-مادەني ومىرىندە تەرەڭ ءىز قالدىرعان ءىرى تۇلعا، جوعارى مەملەكەتتىك-پارتيالىق قىزمەتتەر اتقارعان ساياسي قايراتكەر. ارينە، وتكەن عاسىر بويىندا قازاقستاننىڭ جوعارى تومەن بيلىگى قۇرامىندا قىزمەتتە بولعان قازاق، ورىس نەمەسە وزگە ۇلت وكىلدەرى از ەمەس. سولاردىڭ قاتارىندا زيالى قاۋىمنىڭ ءۇمىتى مەن سەنىمىنە يە بولىپ، حالىقتىڭ شىنايى ىقىلاسى مەن العىسىنا بولەنىپ، ەسىندە ساقتالعان ازاماتتار ساۋساقپەن سانارلىق. بۇل تۇرعىدا ءى.وماروۆ ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ مول قاسيەتتەرى، ەرەن ەڭبەكقورلىعى، ەنتسيكلوپەديالىق تەرەڭ بىلىمىمەن، ەڭ باستىسى، اق جۇرەكتى، كەڭ پەيىلدى بيىك پاراسات يەسى بولا وتىرىپ، وتانىنا، حالقىنا قالتقىسىز قىزمەت ەتۋدىڭ جارقىن ۇلگىسىن كورسەتە بىلگەن كەمەل ازامات. تاريحتىڭ قارا بۇلتى باسىنا ءجيى ۇيىرىلگەن قازاق حالقى ءۇشىن قاراڭعىدان، تىعىرىقتان  جول تابۋعا باستايتىن شامشىراقتاي ءدال وسىنداي تەمىرقازىق تۇلعالاردىڭ الار ورنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ويتكەنى الدىمەن وتارلىق، ودان كەيىنگى توتاليتارلىق جۇيەدە ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى: ءتىلدى، رۋحتى، سالت-ءداستۇردى، بولمىستى ساقتاۋ ينستينكتى، تۇبىندە مەملەكەتتىك، ساياسي ەگەمەندىككە ۇمتىلۋى ەڭ الدىمەن شىعارماشىلىق قۋات، عىلىم مەن مادەنيەت، ۇلتتىق ار-نامىس ارقىلى دامىپ وتىردى. حح عاسىر باسىندا قازاق ەلىنىڭ دەربەستىككە قول جەتكىزۋدىڭ ۇلى  مۇراتى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ كۇرەسىمەن باستالىپ، بولشەۆيكتىك كەڭەس داۋىرىندە ويشىل، سانالى ۇرپاقتاردىڭ رۋحاني بايلانىسى جولىمەن ۇلتجاندى ازاماتتاردىڭ ارقاسىندا ىشتەي ۇزبەي جالعاسىپ وتىرسا، عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا مۇنداي ءۇردىستىڭ بەل ورتاسىندا ءىلياس وماروۆ سىندى بىرەگەي تۇلعالاردىڭ بولعاندىعى انىق. بۇل سوزدەرىمىزدىڭ دالەلى رەتىندە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ۇلى احمەت بايتۇرسىنوۆ تۋرالى 1923 جىلى ايتقان: ««قازاق» گازەتىنىڭ ءسۇتىن ەمىپ وسكەن ءبىر بۋىن وسى كۇندە پىكىر-ءبىلىم جولىندا بۇعاناسى بەكىپ، ءىس مايدانىنا شىعىپ وتىرسا، كەيىنگى جاس بۋىن اقاڭ سالعان ورنەكتى ءبىلىپ، اقاڭ اشقان مەكتەپتى وقىپ شىققالى تابالدىرىعىن جاڭا اتتاپ، ىشىنە جاڭا كىرىپ جاتىر. اقاڭنىڭ بۇل ىستەگەن قىزمەتى - قازاقتىڭ ۇزىن تاريحىمەن جالعاسىپ كەتەتىن قىزمەت، ىستەگەن ىسىمەن وزىنە ورناتىلعان ەسكەرتكىش - ماڭگىلىك ەسكەرتكىش» دەگەن، بۇگىندە ايداي اقيقاتقا اينالعان كەمەڭگەرلىك پىكىرىن ەسكە الساق بولادى. راسىندا احاڭ، ءاليحان، مىرجاقىپ، جۇسىپبەك، ماعجانداردىڭ ىستەگەن قىزمەتى - قازاقتىڭ ۇزىن تاريحىمەن جالعاسىپ، ساكەن، تۇرار، سۇلتانبەك، تەمىربەك، مۇحتار، عابيتتىڭ قىزمەتىمەن ۇشتاسىپ، قانىش، باۋىرجان، ءىلياس، شاكەن، جۇبان، مۇقاعاليلار ارقىلى بۇگىنگى ۇرپاققا جەتتى. ال، ۇلتتىق تاۋەلسىزدىك جونىندەگى ازات وي ەڭ الدىمەن الدىڭعى قاتارلى زيالى قاۋىمعا ءتان بولاتىندىقتان، توتاليتارلىق جۇيە جوعارى بيلىككە ويلى، سانالى، ارينە، ءبىرىنشى كەزەكتە كوكىرەگى وياۋ ۇلتشىل ازاماتتاردى جولاتپاۋعا تىرىسقانى بەلگىلى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ەتنيكالىق ەرەكشەلىكتەردى جوق قىلۋدى كوزدەگەن كوممۋنيستىك ساياساتتىڭ ۇدەپ، ءورشىپ تۇرعان كەزەڭىندە قازاقستاننىڭ پارتيالىق-نومەنكلاتۋرالىق جوعارى بيلىگى قۇرامىندا ءىلياس وماروۆتاي ۇلتجاندى ازاماتتىڭ، ۇلكەن مادەنيەت يەسىنىڭ بولعاندىعى دا قازاقتىڭ ماڭدايىنا بۇيىرعان باعىنىڭ ءبىرى بولسا كەرەك. ءىلياس وماروۆتىڭ قازاق قوعامىنداعى ورنى تۋرالى ول كىسىنىڭ كوزىن كورمەگەن ءبىزدىڭ ۇرپاقتىڭ از ءبىلۋى تۇسىنىكتى بولسا، (ماسەلەن، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ەلىنە ەرەكشە قىزمەتى سىڭگەن كوپتەگەن قايراتكەرەلەر تۋرالى مەكتەپ نەمەسە جوعارى وقۋ ورىندارى باعدارلاماسىنا ەنگىزىلمەگەن), ونىمەن زامانداس رەتىندە ارالاسقان، دوستىق، قىزمەتتىك قارىم-قاتىناستا بولىپ، اتقارعان ىستەرىنە تىكەلەي كۋا بولعان، قولداۋ-قورعاۋىن سەزىنگەن ادامدار تەرەڭ بىلەدى، ارينە.

مەملەكەتتىك قايراتكەر، كورنەكتى ادەبيەت سىنشىسى، پۋبليتسيست ءى.وماروۆتىڭ جازعان ەڭبەكتەرى، اتقارعان قىزمەتى، ادىلەتسىزدىككە تاپ بولىپ قۋعىنعا ۇشىراعان ازاماتتارعا اراشا ءتۇسۋى ءوز الدىنا بولەك تاقىرىپ دەسەك، قولىمىزداعى حاتتار جيناعىنىڭ وزىنەن وتكەن عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى قازاقستان تاريحىنان مول مالىمەتتەر الۋعا ابدەن بولادى. قۇرعاق قۇجاتتار ەمەس، ءاربىر حاتتا جۇرەكتەن، كوڭىلدەن شىققان وي-پىكىرلەر، ءۇمىت-نيەتتەر، تىلەك-لەبىزدەر جاتقاندىقتان، ولاردان ءبىز زامان تىنىسىن، ۋاقىت لەبىن، قوعامنىڭ جۇرەك ءلۇپىلىن  سەزىنە الامىز. سايكەستىك پە، تابيعي زاڭدىلىق پا ول كەزەڭ ۇلتتىق رۋحانياتتىڭ ورلەۋ، جاڭعىرۋ كەزەڭى بولعانى ءمالىم.

حاتتار ارقالاعان سىرلارعا ۇڭىلسەك، ءىلياس اعا ءوزى ءومىر سۇرگەن، قىزمەت ەتكەن زامانىنداعى ەل ءومىرىنىڭ ءاربىر ەلەڭ ەتۋگە، ەسكەرۋگە تۇرارلىق وقيعاسىن نازارسىز قالدىرماعانى اڭعارىلادى. تاعدىردىڭ ماڭدايعا بۇيىرعان مۇمكىندىگىن مولىنان پايدالانا وتىرىپ ول ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ اۋىر تاۋقىمەتىنەن ەندى عانا شىققان قازاق قوعامىنىڭ تامىر بۇلكىلىن، جۇرەك قاعىسىن باقىلاپ، باعدارلاپ، رەتتەپ وتىرعان اسا بىلگىر ەمشىدەي كورىنەدى. وزگەسىن ايتپاعاندا، ىلەكەڭنىڭ مۇنداي ءىس-ارەكەتى ءوزى جازعان، انىعىندا وعان جازىلعان حاتتاردان قاپىسىز تانىلادى. جيناقتىڭ العىسوزىندە ءادىل اتالىپ وتكەندەي، حات الىسۋ اۋماعى مەن حات الماسقان ادامدار اۋقىمى وتە كەڭ، سان-سالالى جانە سول ۋاقىتتا بارشاسى وزەكتى دە ماڭىزدى. ولاردىڭ اراسىندا قولىنا ەندى عانا قالام ۇستاعان بالاڭ اقىن، ۇلكەن عىلىمعا بەت العان جاس عالىمداردان باستاپ، اتتارى الەمگە تانىلعان ايگىلى تۇلعالاردى كەزدەستىرەمىز.

ءىلياس ومارۇلى اۋمالى-توكپەلى وتكەن عاسىردا حالقىمىزدىڭ رۋحاني كۇش-قۋاتى مەن ۇلتتىق تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋعا تىكەلەي ىقپال ەتكەن ءىرى تۇلعالار مۇحتار اۋەزوۆ، باۋىرجان مومىشۇلى، عابيت مۇسىرەپوۆ، جۇبان مولداعاليەۆ، شاكەن ايمانوۆ سىندى ازاماتتارمەن، قازاقستاننىڭ مادەني ومىرىنە ايرىقشا ۇلەس قوسقان وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ تانىمال تۇلعالارى ە.برۋسيلوۆسكي، يۋ.كازاكوۆ،  ل.لەونوۆ، ن.ساتس، د.سنەگين جانە باسقالارىمەن وتە تىعىز ارالاسىپ، جوعارى بيلىك اتىنان ولاردىڭ ەڭبەكتەرى مەن قوعامداعى ورنىن باعالاي وتىرىپ، قاجەت كەزىندە قولداپ-قورعاۋمەن بىرگە الداعى كەزەڭدەرگە باعىت-باعدار بەرىپ، جالپى، وسىنداي سان-سالاداعى قۋاتتى شىعارماشىلىق ادامدارىنىڭ قىزمەتىن مەملەكەتتىك، حالىقتىق مۇددە مۇراتىنا ۇيلەستىرىپ وتىرۋدى باستى پارىز ساناعانىنا كوزىمىز جەتەدى. حاتتاردىڭ قازاق، ورىس تىلىندە سونشالىق ۇلكە پاراساتپەن مازمۇندى، مادەنيەتتى، اسىرەسە بوياماسىز شىنايى جازىلۋى ينتەرناتسيوناليزم ۇعىمىنىڭ دا تەرەڭ ۇلگىسىن كورسەتەدى.

ۇلكەن ساپارعا بەت العان جاس تالاپتاردىڭ جولىن اشۋى ءوز الدىنا، اتى اڭىزعا اينالعان باۋكەڭنىڭ ءوزى حاتىن «ەسەپ بەرەيىن» دەپ باستاۋى، جازعان ەڭبەكتەرىنىڭ بارلىعىن دەرلىك الدىمەن ءى.وماروۆقا قولجازبا كۇيىندە جىبەرىپ، ونىڭ پىكىرى مەن اقىل-كەڭەستەرىنە قۇلاق ءتۇرىپ وتىرعانى ەرەكشە اسەر قالدىرادى، كوپ ويلارعا جەتەلەيدى. سۇراپىل سوعىستىڭ توزاعىنان ءوتىپ، ناعىز اسكەري مىنەزدىڭ ادامى رەتىندە ءوزى ايتقانداي كەيدە «ءىش پىستىرارلىق» بەيبىت زاماندا بويىنداعى تاسىپ تۇرعان كۇش-قۋاتىن تولىققاندى جۇمسايتىن جەر تاپپاي تارپىنعان ب.مومىشۇلىنىڭ دا قوعامنان ءوز ورنىن الىپ، قارۋىن قالامعا ايىرباستاپ، كەيىنگى ۇرپاق ءۇشىن قۇندى كىتاپتارىن جازىپ قالدىرۋىنا تۇرتكى بولعان، دەم بەرگەن دە ءىلياس اعا ەكەنىن اڭدايمىز.

زامانى مەن قورشاعان ورتاسىنان تۇسىنبەستىك قامالىنا از كەزدەسپەگەن، اسىرەسە «سىنشىسىماقتار» مەن شولاق بەلسەندىلەردەن زاتتە بولعان م.اۋەزوۆ ءوزىنىڭ ايگىلى «اباي جولى» ەپوپەياسىن اسا جوعارى دەڭگەيدە تالداپ، ءادىل، اقيقات باعاسىن بەرگەن ءىلياس وماروۆقا تەرەڭ رازىلىقپەن جازعان جۇرەكجاردى حاتىن: «قادىردان دوس ءىلياس، - دەپ باستاپ، رومان جونىندەگى العاشقى ايتقان، ەڭ العاش ىرىكتەپ العان ويلارىڭدا قازاق ادەبيەتى، قازاقتىڭ بۇگىنگى قاۋىمى، وقۋشى سىنشى جۇرتى جاي ءوسۋ عانا ەمەس،  شىنايى بارىنشا بار سىنعا جاۋاپ ۇرارداي: ولقىسىز، اقاۋسىز ۇلكەن ورتالار بولسا ەكەن دەيسىڭ. بۇل سونشالىق ادال، زور جۇرەكتىڭ اق نيەتى.  ار جۇرەكتىڭ تۇبىندە جاتاتىن شىننىڭ شىنى، ارماننىڭ اسىلى. سونى ايتۋعا بەكىنگەن ساتىندە ەش نارسەنى (كولدەنەڭ، كۇيبەڭ، كەيبىر كۇيكى جايلاردى) ەلەمەي، اس بيىك تۇرعىعا شىعىپ تۇرىپ ءۇن قاتقانسىڭ» دەپ اعىنان جارىلادى. مۇحاڭنىڭ وسى حاتىندا «...بۇگىندە مىنا سەنىڭ رەسپۋبليكامىزداعى كورنەكتى پارتيا قىزمەتكەرى بولىپ جۇرگەن: تالابى زور، تىلەۋلەستىگى ودان دا زور، دوس ازامات اۋزىمەن ايتقانىڭ، اشقانىڭ ءبار-بارىنەن ەرەكشە قىمبات. تەك ادەبيەتتىڭ ءوزىنىڭ ارناسىندا عانا جۇرگەن جۇرت ەمەس، وتانىمدا، ەلىمدە، سول ەلدىڭ ارى، جوقشىسى بوپ ايتا دا بىلەتىن، وقي دا بىلەتىن دوس كومەكشى ازامات، شىنايى قادىرلى، ەڭ قادىرلى وقۋشىم كەلىپتى دەپ قۋانامىن»، - دەگەن تاريحي جولدارى ۇلىنى ۇلى تانىپ، كەمەڭگەر م.اۋەزوۆتىڭ قايراتكەر ءى.وماروۆقا، ونىڭ قازاقستان تاريحىنداعى الار ايرىقشا ورنىنا، بيىك پاراساتى مەن جوعارى ينتەللەكتىلىگىنە بەرگەن ەڭ ءادىل باعا ەكەندىگى تالاسسىز اقيقات. قازاقستاننىڭ جوعارى بيلىگىندە ەلىنىڭ ارى، جوقشىسى بولا بىلگەن، ورىس زيالى قاۋىمىنىڭ كورنەكتى وكىلى يۋ.كازاكوۆ ءوز حاتىندا جازعانداي مادەنيەت مينيسترلىگىن باسقاراتىن مادەنيەتتى مينيستر ءى.وماروۆ سىندى ازاماتتاردىڭ قىزمەت جاساۋى ءتول تاريحىمىز كورسەتىپ وتىرعانداي، قانداي دا بولماسىن مەملەكەتتىڭ، اسىرەسە بىزدەي تاۋەلسىزدىگى جاس مەملەكەتتىڭ بيلىك مەكەمەلەرىنىڭ قىزمەتى مەن حالىقتىڭ رۋحاني قۋاتى ءبىر ارنادا، پاراسات مايدانىندا توعىسقان جاعدايدا ۇلتتىڭ المايتىن قامالى، وتپەيتىن كەدەرگىسى، ەڭسەرمەيتىن داعدارىسى بولمايتىندىعىن كوزىمىزدى جەتكىزىپ، كوڭىلىمىزدى ورنىقتىرادى.

مۇحتار كارىباي،

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ

وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنداعى ەلشىلىگىنىڭ

مادەني-گۋمانيارلىق ماسەلەلەر جونىندەگى كەڭەسشىسى

Abai.kz