ءامىرجان قوسانوۆ. ءوسۋ مەن ءوشۋ ولشەمى
باق: «نۇر-وتان» اۋىلدىق وكرۋگتەر اكىمدەرىنىڭ ەسەبىن قابىلدايدى». ءبىر پارتيانىڭ الدىندا ەمەس، وكرۋگ تۇرعىندارى الدىندا ەسەپ بەرۋلەرىڭىز كەرەك، مىرزالار!
***
ەگەر دە EXPO بولماعاندا، ءبىزدىڭ بيلىك ءبارىبىر ءدال وسىنداي داڭعازالىق ءىس-شارانى تاۋىپ الار ەدى! ويتكەنى وسىلايشا، حالىقارالىق دەڭگەيدە ۋلاپ-شۋلاپ، ەلدى دۇرلىكتىرىپ، ءسان-سالتانات وتكىزۋ - بىزدە داستۇرگە اينالىپ بارا جاتىر. باسقا ەلدەر داعدارىستىڭ الدىندا ءتاۋباسىنا كەلىپ، ەتەك-جەڭىن جيناپ، مەملەكەتتىك قارجىنى مەيلىنشە ۇنەمدەۋ ساياساتىنا كوشىپ جاتقاندا، ءبىزدىڭ بيلىك قانا قولدا بار اقشانى وڭدى-سولدى شاشىپ، توي-تومالاقشىل بوپ بارادى.
ەڭ سوراقىسى ءارى ەڭ قىنجىلتاتىنى - وسى!
***
«ەكسپو-2017» - ەلباسىنىڭ ءوزى باتاسىن بەرىپ، ەلدىڭ تاياۋداعى ەڭ باستى شارۋاسى مارتەبەسىنە يە بولعان تازا ساياسي جوبا. كۇندەلىكتى باسپاسوزگە قاراپ وتىرساڭىز، «ەكسپو-2017» ەندىگى جەردە ءبىزدىڭ ۇلتتىق يدەياعا اينالىپ بارا جاتقان سەكىلدى!
پرەزيدەنتكە تىكەلەي قاتىسى بولعاندىقتان، ءاربىر شەنەۋنىك نە وليگارح ەندىگى جەردە بۇل كورمەدەن تىس قالا المايدى دا، ءوزىنىڭ شاما-شارقىنشا باستامالار كوتەرىپ، ەلباسىنىڭ كوزىنە تۇسكىسى كەپ، الەكتەنەتىنى حاق. ءوز باسىم ەرتەڭ «ەكسپو-2017»-گە ارنالىپ پوەمالار مەن ودالار، روماندار مەن پوۆەستەر جازىلىپ جاتسا، اسا تاڭ قالا قويماسپىن! قۇلاق ۇيرەندى عوي وندايلارعا. ياعني، «ەكسپو»-نى قولداماعانىڭ - بيلىكتى قولداماعانىڭ» بوپ شىعا كەلەدى!
باق: «نۇر-وتان» اۋىلدىق وكرۋگتەر اكىمدەرىنىڭ ەسەبىن قابىلدايدى». ءبىر پارتيانىڭ الدىندا ەمەس، وكرۋگ تۇرعىندارى الدىندا ەسەپ بەرۋلەرىڭىز كەرەك، مىرزالار!
***
ەگەر دە EXPO بولماعاندا، ءبىزدىڭ بيلىك ءبارىبىر ءدال وسىنداي داڭعازالىق ءىس-شارانى تاۋىپ الار ەدى! ويتكەنى وسىلايشا، حالىقارالىق دەڭگەيدە ۋلاپ-شۋلاپ، ەلدى دۇرلىكتىرىپ، ءسان-سالتانات وتكىزۋ - بىزدە داستۇرگە اينالىپ بارا جاتىر. باسقا ەلدەر داعدارىستىڭ الدىندا ءتاۋباسىنا كەلىپ، ەتەك-جەڭىن جيناپ، مەملەكەتتىك قارجىنى مەيلىنشە ۇنەمدەۋ ساياساتىنا كوشىپ جاتقاندا، ءبىزدىڭ بيلىك قانا قولدا بار اقشانى وڭدى-سولدى شاشىپ، توي-تومالاقشىل بوپ بارادى.
ەڭ سوراقىسى ءارى ەڭ قىنجىلتاتىنى - وسى!
***
«ەكسپو-2017» - ەلباسىنىڭ ءوزى باتاسىن بەرىپ، ەلدىڭ تاياۋداعى ەڭ باستى شارۋاسى مارتەبەسىنە يە بولعان تازا ساياسي جوبا. كۇندەلىكتى باسپاسوزگە قاراپ وتىرساڭىز، «ەكسپو-2017» ەندىگى جەردە ءبىزدىڭ ۇلتتىق يدەياعا اينالىپ بارا جاتقان سەكىلدى!
پرەزيدەنتكە تىكەلەي قاتىسى بولعاندىقتان، ءاربىر شەنەۋنىك نە وليگارح ەندىگى جەردە بۇل كورمەدەن تىس قالا المايدى دا، ءوزىنىڭ شاما-شارقىنشا باستامالار كوتەرىپ، ەلباسىنىڭ كوزىنە تۇسكىسى كەپ، الەكتەنەتىنى حاق. ءوز باسىم ەرتەڭ «ەكسپو-2017»-گە ارنالىپ پوەمالار مەن ودالار، روماندار مەن پوۆەستەر جازىلىپ جاتسا، اسا تاڭ قالا قويماسپىن! قۇلاق ۇيرەندى عوي وندايلارعا. ياعني، «ەكسپو»-نى قولداماعانىڭ - بيلىكتى قولداماعانىڭ» بوپ شىعا كەلەدى!
ەكىنشىدەن، وسى كورمەگە 2,5 ميلليارد دوللارداي قارجى جۇمسالادى دەپ و باستا ايتىلدى. وسىنشاما اقشا - كەيبىرەۋلەر ءۇشىن ەڭ باستى ستيمۋل! قازىر ەل ىشىندە تاراعان اڭگىمەگە سەنسەك، مەملەكەتتىك قارجى جۇمسالعان كەزدە ونىڭ 30 پايىزى «وتكات» رەتىندە شەنەۋنىكتەردىڭ قالتاسىنا تۇسەدى ەكەن. وسى ەسەپكە جۇگىنسەك، شامامەن 500 ميلليون دوللار (!) تالان-تاراجعا ءتۇسىپ، بۇگىنگى جارلى باستىق ەرتەڭ اياق استىنان بايىپ شىعا كەلەدى!
***
بيلىكتەگى سوڭعى وزگەرىستەرگە قاتىستى بىرەر وي.
ۇكىمەت پەن وبلىس، اۋدان اكىمدەرى بار. ۇكىمەتتە ايماقتارمەن جۇمىستى ۇيلەستىرەتىن ءتيىستى باسقارمالار بار. وسىلاردىڭ جۇمىسىن قايتالايتىن دەربەس مينيسترلىك قۇرۋدىڭ قاجەتى شامالى. قارجىنى قاشان ۇنەمدى جۇمساي باستايمىز؟!
كەشە عانا قۇرىلعان ۇكىمەت قۇرىلىمى اياق استىنان وزگەرىسكە ۇشىراپ جاتىر. تۇراقتى ساياسي جۇيەدە ونداي نارسە بولماۋى ءتيىس. مۇنىڭ ءوزى پرەزيدەنت ماڭايىنداعى توپتاردىڭ كۇننەن-كۇنگە شيەلەنىسىپ بارا جاتقان تارتىسىنىڭ ءبىر عانا كورىنىسى دەپ ءبىلىڭىز. جالپى مەملەكەتتىك جۇيەنى قالىپتاستىرۋ سالاسىندا وسىنداي جوسپارسىز تۇردە بەلدەن باسۋ - وتە قاۋىپتى تەندەنتسيا.
جۋرناليست بولعاسىن ايتايىن: ءبىزدىڭ كاسىبي مينيسترلىكتى قورلاپ ءبىتتى اقوردا! اتىن قالاي بولسا سولاي وزگەرتە سالادى، كاسىبي مەرەكەنىڭ دە قادىرىن كەتىرىپ بولدى. ەندىگى جەردە ورىن تابىلماي قالعان شەنەۋنىكتەردىڭ قوسىمشا «اۋەجايىنا» اينالدى.
***
كاسساتسيالىق ءوتىنىش بويىنشا جاڭاوزەن مۇنايشىلارىنا قاتىستى سوت شەشىمىن ءوز كۇشىندە قالدىرۋ دەگەن ءسوز - اقوردانىڭ ابىرويىنىڭ ايرانداي ەمەس، مۇنايداي، كەرەك دەسەڭىز، قانداي توگىلۋى!
***
كوكەك ءوز اتىن ءوزى شاقىرادى! ۇلتتىق بانك ۇسىنىپ وتىرعان بانكيرلەردىڭ «قارا تىزىمىنە» باس بانكتىڭ باسشىلارىن ءبىرىنشى كەزەكتە جازۋ كەرەك!
«قازاقستاننىڭ قارجىلىق تۇراقتىلىعى» تۋرالى بيلىك ءجيى ايتادى. بىراق بۇگىنگى تاڭدا ول تەك قانا مۇناي باعاسىنىڭ كونيۋنكتۋراسىنا نەگىزدەلگەن عوي! ال ەرتەڭ، جامان ايتپاي جاقسى جوق، سول باعا تومەندەپ، بيۋدجەت سۋالىپ قالسا، نە ىستەيمىز؟ كىمدى جاۋاپقا تارتامىز؟
سول كەزدە ۇلتتىق بانك ۇسىنىپ وتىرعان «قارا ءتىزىمنىڭ» دە كەرەگى شامالى بوپ قالادى.
ويتكەنى ول تىزىمگە قارجىگەرلەر عانا ەمەس، سول قارجىنىڭ قىزىعىنا قارىق بولىپ، بايلىققا بەلشەسىنەن باتىپ جۇرگەن، بىراق سول قارجىنىڭ شىجىعىنىڭ ءدامىن تاتقىسى كەلمەي جۇرگەن ساياساتكەرلەر دە ەنىپ كەتۋى عاجاپ ەمەس.
ماسەلە - سوندا!
***
بۇگىن تەلەديداردان كوردىم: گايدار وقۋلارى بارىسىندا رەسەيلىك مينيسترلەر مەن دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنىڭ باس ديرەكتورى اراسىندا تۇسىنبەستىك ورىن الىپ، كيكىلجىڭ ۇلاسىپ كەتە جازدادى. رەسەي دسۇ-عا مۇشە بولعالى بەس اي بوپتى، سوعان قاراماستان وسى كۇنگە دەيىن ول دسۇ-نىڭ ءبىراز تالاپ-ەرەجەلەرىنە قارسى ەكەن! سوڭعى كەزدە ءبىز قازاقستاننىڭ وسى ۇيىمعا مۇشە بولۋى تۋرالى تاقىرىپتى ۇمىت قالدىرعان سياقتىمىز. جەتى رەت ولشەپ، ءبىر شەشەيىك، اعايىن!
***
كەيبىر باق پەن ساياساتتانۋشىلاردىڭ «پالەنشە انا جەرگە، تۇگەنشە مىنا جەرگە باستىق بولىپ بارادى ەكەن» دەگەن ساۋەگەيلىگىن وقىپ، تاڭ قالامىن. بۇل تاڭ قالۋىمنىڭ ەكى سەبەبى بار. بىرىنشىدەن، قازىرگى جۇيەدە كىمنىڭ - كىم بولاتىنىن، وسەتىنىن نە وشەتىنىن، مىنبەدەن نە تۇرمەدەن تابىلاتىنىن بىزدە ءبىر عانا ادام بىلەدى! مەنىڭ بىلۋىمشە، ول كىسى سول تىم بولجامشىل ساراپشىلارمەن اقىلداسىپ جۇرگەن جوق.
ەكىنشىدەن، ءداستۇرلى دەموكراتيا ورناپ، بيلىك زاڭ جانە جالپىعا ورتاق زاڭدىلىقتار نەگىزىندە قىزمەت اتقارسا، «جامان باستىق وشەدى، نە جاقسى باستىق وسەدى» دەپ بولجام ايتۋعا بولادى. بىزدە ءوسۋ مەن ءوشۋدىڭ كريتەريلەرى باسقاشا ءارى بارشاعا بەلگىلى: بيلىككە جاقساڭ - وسەسىڭ، جاقپاساڭ - وشەسىڭ! ال الدىن الا بولجاۋلاردىڭ ويى، مەنىڭشە، باسقاشا: نە ءوز ادامىنا پيار جاساۋ، نە وسەيىن دەپ كەلە جاتقان قارسىلاسقا كەدەرگى كەلتىرۋ.
***
دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ «Doing Business» رەيتينگىندەگى قازاقستاننىڭ كورسەتكىشىنىڭ تومەندىلىگىنە ۇكىمەت باسشىسى قاپالانىپ جاتىر ەكەن. سىرتقى رەيتينگ، ارينە، كەرەك، ول وركەنيەتتىك بەلگىسى. بىراق سونىمەن بىرگە ىشكى رەيتينگ تۋرالى نەگە ءبىر ءسات ويلانباسقا؟ ياعني، ۇكىمەتتىڭ جۇمىسى تۋرالى پرەزيدەنت نەمەسە سول ۇكىمەتتەن اقشا الىپ وتىرعان رەسمي باق ەمەس، قاتارداعى قازاقستاندىقتار، تاۋەلسىز ساراپشىلار، وتاندىق بيزنەس وكىلدەرى نە ويلايدى ەكەن؟ ال ىشكى رەيتينگتىڭ قازاقشا ءبىر بالاماسى - سەنىم! حالقىنىڭ سەنىمىنسىز ەشبىر ۇكىمەتتىڭ كوسەگەسى كوگەرمەيدى!
***
وتكەن اپتادا جيەنىم ۇيلەنىپ، اقتوبەگە بارىپ قايتتىم. الىس-جاقىننان قوناقتار كەلدى. ءۇش كۇندە ءبىراز اداممەن تانىستىم، جاقسى سويلەستىم. ءبىر نارسە انىق: قاراپايىم حالىق ساياساتتان الىس دەگەن بيلىكتىڭ سانامىزعا ءسىڭىرىپ جۇرگەن اڭىزى - دالباسا! قالىڭ ەلدىڭ ورتاسى قايناپ تۇرعان ساياسات! ءبارىن دە بىلەدى، كوپ نارسەدەن حاباردار، ءبارىن دە تۇسىنەدى! شىنتۋايتىنا كەلسەك، ناعىز وپپوزيتسيا الماتىدا جۇرگەن ءبىز ەمەس، سولار، ادىلەتتىك پەن شىندىقتى اڭساپ جۇرگەن قانداستارىمىز! قوعامدا قالىپتاسقان وسى الەۋەتتى دۇرىس پايدالانۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن!
«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»
(پروەكت «DAT» № 02 (178) 24 قاڭتار 2013 جىل
