ج ا ل ع ى ز ە م ي گ ر ا ن ت
(مۇستافا شوقاي تۋرالى جەكە مۇراعاتتا ساقتالعان حات بويىنشا)
سارعايعان سارى-الا قاعازدار... حاتتالىپ جينالا بەرگەنىنە قىرىق جىلدان دا اسىپ كەتكەن ەكەن. كەرەك-اۋ دەگەندەرىمدى قالدىرىپ، كەرەكسىزدەرىن وشاقتىڭ كومەيىنە جىتىرماسا بولماس دەگەن وي بولدى. بۇل قاعازدار مەنەن كەيىن كىمگە كەرەك بولا قويار دەيسىڭ؟ ءتۇپتىڭ تۇبىندە توزار. سوسىن جوعالار... بىرەۋلەر دۇنيە جيناعىش بولسا، مەن قاعاز جيناعىش بولىپپىن. وتكەن ءومىردىڭ كۇندەلىكتەرىندەي قابات-قابات قاعازدارعا بەلشەمنەن باتقان-اق ەكەم. كەرەگىن ءبىر بولەك، كەرەك ەمەسىن ءبىر بولەك سۇرىپتاپ وتىرعانىمدا، قولىما ءبىرى قازاقشا، ءبىرى ورىسشا جازىلعان 2 حات جانە كولەمدى ءبىر ماقالا ىلىكتى. بۇل مەنىڭ قولىما قايدان ءتۇستى ەكەن دەپ اۋەلى تاڭىرقاپ وتىردىم.
1. بازارى ەرتە
تارقاعان تاعدىر
قولىما قايدان تۇسكەنى بىرتە-بىرتە ويىما ورالىپ، سانامدا تىرىلە باستادى.
(مۇستافا شوقاي تۋرالى جەكە مۇراعاتتا ساقتالعان حات بويىنشا)
سارعايعان سارى-الا قاعازدار... حاتتالىپ جينالا بەرگەنىنە قىرىق جىلدان دا اسىپ كەتكەن ەكەن. كەرەك-اۋ دەگەندەرىمدى قالدىرىپ، كەرەكسىزدەرىن وشاقتىڭ كومەيىنە جىتىرماسا بولماس دەگەن وي بولدى. بۇل قاعازدار مەنەن كەيىن كىمگە كەرەك بولا قويار دەيسىڭ؟ ءتۇپتىڭ تۇبىندە توزار. سوسىن جوعالار... بىرەۋلەر دۇنيە جيناعىش بولسا، مەن قاعاز جيناعىش بولىپپىن. وتكەن ءومىردىڭ كۇندەلىكتەرىندەي قابات-قابات قاعازدارعا بەلشەمنەن باتقان-اق ەكەم. كەرەگىن ءبىر بولەك، كەرەك ەمەسىن ءبىر بولەك سۇرىپتاپ وتىرعانىمدا، قولىما ءبىرى قازاقشا، ءبىرى ورىسشا جازىلعان 2 حات جانە كولەمدى ءبىر ماقالا ىلىكتى. بۇل مەنىڭ قولىما قايدان ءتۇستى ەكەن دەپ اۋەلى تاڭىرقاپ وتىردىم.
1. بازارى ەرتە
تارقاعان تاعدىر
قولىما قايدان تۇسكەنى بىرتە-بىرتە ويىما ورالىپ، سانامدا تىرىلە باستادى.
...قىزىلوردا وبلىستىق «سىر بويى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى ءنۇردىلدا ۋاليەۆ /اللا نۇرەكەڭدى يماننان جارىلقاعاي/ كابينەتىنە شاقىرعان. الدىنا بارعانىمدا، نۇرەكەڭ: «ايجارىق، قوعامدى قايتا قۇرۋ اعىمىمەن تىنىسىمىز كەڭىپ، قالامدى ەركىن سىلتەيتىن بولدىق قوي. سەن مۇستاپا شوقاي تۋرالى گازەتىمىزگە وبلىستا ءبىرىنشى بولىپ ماقالا دايىنداپ بەرىپ ەدىڭ. ونىڭدى جاريالادىق. سودان كەيىن رەداكتسياعا ءار تاراپتان حاتتار كەلە باستادى. مىنە، تاعى دا 2 حات پەن ماقالانى اكىميات جىبەرىپتى. قاراعاندىدان كەلگەن ەكەن. مۇنى جاريالاۋدىڭ قاجەتى جوق. سەندە تۇرا بەرسىن. مۇمكىن، ءبىر ۋاقىتتارى كەرەگى بولىپ تا قالار...»،- دەپ قولىما ۇستاتىپ قويا بەردى.
كابينەتىمە كەلىسىمەن نۇرەكەڭ اشىپ كورگەن تاباقتاي قالىڭ كونۆەرتتەگىنى ەندى مەن وقۋعا كىرىستىم. اۋەلى قازاقشا جازىلعانىن وقىدىم. ءبىسسىمىللاسىن بىلاي باستاعان ەكەن:
«قىزىلوردا وبلىسىنىڭ اكىمى جولداس سەيىلبەك شاۋحامانوۆقا! قۇرمەتتى ساكە! «ەگەمەندى قازاقستان» گازەتى وسى جىلعى ماۋسىمنىڭ 2-ءسى كۇنى «مۇستاپا شوقاي اتى شوشىندىرمايدى» اتتى حاباردا قىزىلوردا وبلىسىنىڭ مۇستاپا شوقايعا ۇلكەن اس بەرۋگە ازىرلەنىپ جاتقانىن مالىمدەدى. وسىعان وراي، مەن سىزگە كوپ جىلداردان بەرى شوقاەۆتىڭ ءومىرىن زەرتتەپ كەلە جاتقان جازۋشى رەتىندە مىنانى بىلدىرگىم كەلەدى:
1. سوڭعى جىلدارى كەيبىر گازەت-جۋرنالدار بەتتەرىندە مۇستاپا شوقاەۆتى اقتاپ جازىپ جۇرگەن اۆتورلار ءانۋار ءالىمجانوۆ، بەيبىت قويشىباەۆ، ت.ب. ونىڭ ءومىرى مەن ەڭبەگىنىڭ قىر-سىرىن انىق بىلمەگەندىكتەن «وسىلاي بولۋى مۇمكىن» دەگەن جورامالمەن جازىلعان قاتە، دولبار ويلارى، پىكىرلەرىمەن حالىققا تەرىس ۇعىم بەرۋگە تىرىسقان. ال شوقاەۆتىڭ ەسىمى ەشبىر زاڭ ورنىندا قارالماعان. زاڭ جۇزىندە شوقاەۆتى اقتاعان /رەابيليتيروۆات ەتكەن/ شەشىم جوق. ولاي بولسا، گازەتتەردە باسىلعان ماتەريالدار تەك قانا دەماگوگيا قاتارىنا جاتادى.
2. مۇستاپا شوقاەۆ ۇلى وتان سوعىسى باستالىسىمەن-اق گەرمان فاشيست ۇكىمەتىمەن شارت جاساسىپ، «تۇركىستان ۇلت كوميتەتى» مەن «تۇركىستان لەگيونىن» قۇرعان، قازاقستان مەن ورتا ازيانى گەرمان كولونياسىنا اينالدىرۋعا، نەمىس وتارشىلىعىنا بەرۋگە اتسالىسقان ادام. بۇل تۋرالى مەندە جەتكىلىكتى دالەلدەر بار. وسى حاتقا قوسىپ بىرگە جىبەرىپ وتىرعان ماقالادا جوعارىدا ايتىلعان ايىپتىڭ قىر-سىرى تۇگەل اشىلىپ، تولىق جازىلعان.
سوندىقتان:
1. ماقالانى ءوزىڭىز وقىپ شىعىپ، وبلىستىق گازەتكە جاريالاۋعا نۇسقاۋ بەرۋىڭىزدى وتىنەمىن.
2. مۇستاپا شوقايعا ارناپ ۇلكەن اس بەرۋ كەيىن وبلىس اكىمشىلىگىنە ۇلكەن نۇقسان كەلتىرۋى مۇمكىن. بۇل تەك قانا مەنىڭ پىكىرىم ەمەس. تاياۋدا مەن قازاق رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىگى كوميتەتىنەن مىناداي حات الدىم: «رۋكوۆودستۆو كگب رەسپۋبليكي كازاحستان... رازدەلياەت س ۆامي منەنيە و توم، چتو ليتسام، سوترۋدنيچاۆشيم س فاشيستامي نە دولجەن سوزداۆاتسيا اۆتوريتەت ۆ ناشەي رەسپۋبليكە...»
وسى رەسمي پىكىردى سىزگە جەتكىزۋدى ءوزىمنىڭ پارىزىم دەپ سانادىم.
3. رەسپۋبليكانىڭ ءار جەرىندە كەيبىر رەداكتورلاردىڭ شوقاەۆتى زاڭسىز دايەكتەۋلەرىنە بايلانىستى، ونىڭ فاشيستەرمەن قىزمەتتەس بولعانى تۋرالى دالەلدەردى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆقا دا جىبەرمەكپىن.
وسى حاتتا ماقالادا ايتىلعان پىكىرلەرگە بايلانىستى ءسىزدىڭ شەشىمىڭىزدى، قولدانعان شارالارىڭىز تۋرالى ماعان جاۋاپ-حابار بەرۋىڭىزدى سۇرايمىن. قۇرمەتپەن، جازۋشى سەرىك شاكىباەۆ. 7-ماۋسىم، 1992 ج. مەنىڭ ادرەسىم: 458000 گ. كۋستاناي، ۋل.تولستوگو، 69, كۆ. 3. شاكيباەۆ سەريك شاكيباەۆيچ. تەل. دوم. 9-09-08».
س.شاۋحامانوۆ حات يەسىنىڭ وتىنىشىنە وراي وعان جاۋاپ-حابار جولدادى ما، جوق پا، و جاعىن بىلمەدىم. اكىم حاتتىڭ بۇرىشىنا «ج.ماحامبەتوۆ! زەرتتەپ ۇسىنىس جاساڭىز. 10.07.92» دەپ قولىن قويعان. رەداكتسياعا 12-ءى كۇنى جىبەرىلگەن. شىعىس ءنومىرى - 527. ال حات يەسىن ءبىز «جازۋشى» باسپاسىنان 1968 جىلى جارىق كورگەن «ۇلكەن تۇركىستاننىڭ كۇيرەۋى» كىتابىنىڭ اۆتورى رەتىندە بىلەتىنبىز. پاۆلودار قالاسىنىڭ تۋماسى. ەكىنشى بۇكىلالەمدىك سوعىستىڭ العاشقى كەزەڭىنەن باستاپ 32 جىل بويى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك ورگاندارىندا قىزمەت اتقارعان. پولكوۆنيك دارەجەسىندە زەينەتكە شىققان.
ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىن گەنەرال-مايور اتاعىنا يە بولدى. 1999 جىلى 73 جاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى. قاراعاندى قالاسىندا ونىڭ اتىندا كوشە بار. تۇرعان ۇيىنە ەسكەرتكىش تاقتا قويىلعان.
ورىس تىلىندە جازىلعان ەكىنشى حات ا.گ. مۋستافيننەن ەكەن. «و ستاتە «مۋستافا چوكاەۆ...» دەگەن تاقىرىپپەن باستاپتى. ودان ءارى: «پودگوتوۆلەننايا نامي ستاتيا «مۋستافا چوكاەۆ: لەگەندا ي دەيستۆيتەلنوست» بىلا پرەدلوجەنا دليا پۋبليكاتسي رەداكتسيام ليتەراتۋرنوي گازەتى «كازاح ادەبيەتي»، مولودëجنوگو يزدانيا «وركەن» («گوريزونت») ي گازەتى رەسپۋبليكانسكوگو وبششەستۆا «كازاك ءتىلى» - «انا ءتىلى» («رودنوي يازىك»). پوسلە دوستاتوچنو پرودولجيتەلنوگو يزۋچەنيا، پەرۆىە دۆە رەداكتسي، پود رازليچنىمي پرەدلوگامي، وتكازاليس وت پۋبليكاتسي. ستالو ياسنىم، چتو يح نە ۋسترايۆاەت سودەرجانيە ستاتي، كوتوروە نە ۆپيسىۆالوس ۆ پۋبليكۋەمىە زا پوسلەدنەە ۆرەميا ۆ رازنىح ورگاناح پەچاتي پريامىە ۆوسحۆالەنيا پوليتيچەسكوي دەياتەلنوستي م.چوكاەۆا.
ستاتيا وپۋبليكوۆانا گازەتوي «انا ءتىلى» 8-اۆگۋستا 1991 گودا /№32/ پود زاگولوۆكوم «گدە لەگەندا، گدە دەيستۆيتەلنوست؟ يز ارحيۆوۆ كگب...»، تەكست پودۆەرگنۋت سوكراشەنيۋ، ودناكو وسنوۆنىە ۋتۆەرجدەنيا ستاتي سوحرانەنى. ۆ پريلاگاەموم اۆتورسكوم ەكزەمپليارە رەداكتسيوننىە سوكراشەنيا وتمەچەنى كراسنىمي چەرنيلامي.
ۆ رەداكتسيوننوم پرەديسلوۆي ۋكازىۆاەتسيا، چتو يزۋچەنيە نەودنوكراتنوي پوليتيچەسكوي دەياتەلنوستي م.چوكاەۆا يمەەت وبششەستۆەننوە زناچەنيە، زدەس موگۋت بىت رازليچنىە منەنيا ي وني نە دولجنى وبيازاتەلنو سوۆپادات س پوزيتسيەي رەداكتسي ي ونا نامەرەنا پرودولجات پۋبليكاتسي و م.چوكاەۆە. زدەس جە ناپەچاتانا ستاتيا پەنسيونەرا، بىۆشەگو ۋچاستنيكا «تۋركەستانسكوگو لەگيونا» ۋ.تۋرىسبەكوۆا و ەگو مەلودراماتيچنوي ۆسترەچە ۆ 1943 گودۋ س جەنوي م.چوكاەۆا.
دليا وكونچاتەلنوي رەاليزاتسي اۆتورسكيح تسەلەي سچيتاەم نەوبحوديمىم پرودولجيت پوپىتكي پۋبليكاتسي ناشەي ستاتي ۆ پولنوم وبëمە ۆ تاكيح رەداكتسياح كاك «كوممۋنيست كازاحستانا» (پرەدۆاريتەلنايا دوگوۆورەننوست يمەەتسيا/, «پروستور»، «جالىن»، ا تاكجە ۆ نەكوتورىح يۋجنىح وبلاستياح رەسپۋبليكي. مۋستافين ا.گ. 14-اۆگۋستا 1991 گودا» دەپ اياقتاپ، ودان ءارى ءوزى جازعان تىم كولەمدى ماقالاسىنىڭ ءبىر داناسىن قوسا جىبەرگەن.
ورىس تىلىندە جازىلعان بۇل ماقالا 13 بەت ەكەن. ءار بەتى 40 جولدان. ءاربىر جولى مەن ءاربىر ءسوزىنىڭ اراسىندا ساڭىلاۋ قالدىرماي وتە تىعىز ءارى قاتەسىز دە ۇقىپتى جازىلعان. ماقالا مازمۇنى اۆتوردىڭ ساياسي ساۋاتتى كىسى ەكەنىن اڭعارتىپ تۇر. جانە اڭعارعانىمىز: قاۋىپسىزدىك جەندەتتەرى م.شوقايدىڭ ىزىنە مىقتاپ تۇسكەن ەكەن. ءاربىر قادامىن اڭدىپ، نە ىستەگەنىن ەسەپكە الىپ وتىرعان. مىنا ماقالا مۇستاپانىڭ بۇكىل عۇمىرىن، ونىڭ ساياسي قىزمەتىن تەك ايىپتاۋ ىڭعايىندا جازىلعان. چەكيست-گەنەرال مۇستاپانى «سوۆەت وكىمەتىنىڭ دۇشپانى» دەيدى. ونىسى - راس. مۇستاپا سوۆەت حالىقتارىن ۇلتىنا، تەگىنە، جىنىسىنا قاراماي ازاپقا سالعان ءستاليننىڭ زۇلمات ساياساتىنا قارسى بولدى. بولشەۆيكتەردىڭ ەكىجۇزدىلىگىن ەرتە اڭعاردى. ولاردىڭ سيقىرلى سوزدەرىنە تۇپكى ماقساتى مەن ساياسي ءىس-قيمىلدارىنىڭ كەرەعار ەكەنىن جالىندى سوزدەرىمەن، وزەكجاردى ماقالالارىمەن اشكەرەلەدى. ونىڭ بار «جازىعى» وسى ەدى.
چەكيست-گەنەرال حالقىمىزدىڭ وسىنداي كۇرەسكەر پەرزەنتىن جازىقسىز جازالانعان «حالىق جاۋلارىنىڭ» قاتارىنا قوسىپتى. مۇنىسى - جالعان جالا. وتكەن عاسىردىڭ العاشقى ەلۋ جىلىندا جوقتان جازىقتى بولىپ اتىلىپ كەتكەندەر مەن يتجەككەنگە ايدالعاندار حالىق جاۋى بولعان ەمەس. ولار ەلگە بولسىن دەپ ەڭبەگىنە جالىنعان ادال جاندار ەدى. ال ولاردىڭ تالايسىز تاعدىرىنا ارالاسىپ، قورلىق پەن زورلىقتان قايتكەندە قۇتقارۋعا بولاتىنىن ويلاستىرىپ جانسەبىلگە تۇسكەندەر - حالقىمىزدىڭ ازاتتىعى جولىندا كۇرەسكەن قايراتكەرلەرىمىز ەدى. الايدا سۇرقيا ساياساتتىڭ تەرىسكە تارتقان كەرى اعىسى ولاردى دەگەنىنە جەتكىزبەدى. ستالين باستاعان وگپۋ - نكۆد - كگب-نىڭ قارعىسقا ۇشىراعان جەندەتتەرى بىلگەندەرىن ىستەپ، حالقىمىزدى كوشباستار مارعاسقالارىنان جۇرداي ەتتى. كوشباسشىلارىنان ايرىلعان جۇرتىمىزدىڭ ءۇنى شىقپاي ەسەڭگىرەپ قالدى.
ەلۋ جىلعا سوزىلعان رەپرەسسيانىڭ ءوزى-اق شىن مانىندە كىمدەردىڭ حالىق جاۋى بولعانىن ايعاقتاپ بەرگەندە، ءبىرىن ءبىرى ماقۇلداپ، اكىمياتقا جۇگىنگەن س.شاكىباەۆ پەن ا.گ.ءمۋستافيننىڭ بۇرىنعى نيەتتەرىنەن قايتپاي قاسارىسىپ مۇستاپانى «حالىق جاۋى» دەپ قارالاعانىنا قايران قالدىم. ول ول بولسىن، ماقالاسىنىڭ سوڭىندا «گەنەرال-مايور گوسبەزوپاسنوستي ۆ وتستاۆكە، ۆەتەران ورگانوۆ كگب» دەپ قولىن قويعان ا.گ.مۋستافين م.شوقايدى «الاشوردينەتس» دەپ تە ايىپتاعان. ايىپتاپ وتىرىپ شاتاسقان. تاريحي دەرەكتەردەن بەلگىلى، مۇستاپا ءاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان الاش قايراتكەرلەرىنە باسى ءبۇتىن قوسىلعان جوق. ونىڭ ارمانى تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ بولدى. تۇتاس تۇركىستان يدەياسىن سول ءۇشىن دە جالاۋلاتتى. اقتىق دەمى بىتكەنشە سول باعىتىنان اينىعان جوق.
راس، ول پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ جۇرگەن كەزىندە ءىV مەملەكەتتىك دۋمانىڭ دەپۋتاتى ءاليحان بوكەيحانوۆ باسقارعان مۇسىلماندار فراكتسياسىنىڭ حاتشىسى جانە ءتارجىماشى قىزمەتىن قوسا اتقارىپ ءجۇردى. ال اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن بيلىككە كەلگەن ۋاقىتشا ۇكىمەتتەن ءۇمىتتى بولدى. ونىڭ دا سەبەبى بار ەدى. مۇستاپا تاشكەنت گيمنازياسىندا وقىپ جۇرگەنىندە ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ پرەمەرى ا.ف.كەرەنسكيدىڭ /1881-1970/ اكەسى، اعاسى /تۇركىستان ولكەلىك حالىق ۋچيليششەسىنىڭ ديرەكتورى/ تاشكەنتتە تۇراتىن. مۇستاپا سول كەزدەن كەرەنسكيلەر وتباسىنىڭ ءبىر بالاسىنداي بولىپ كەتكەن-ءدى. شوقاي شاڭىراعى مەن كەرەنسكيلەر اراسىندا ارالاس-قۇرالاستىق بولعان. مۇستاپا ۋنيۆەرسيتەتكە قابىلدانارىندا سول كەرەنسكيلەردىڭ كومەگىن دە كورگەن.
مۇستاپانىڭ اۋەلگىدە ەسەرلەر پارتياسىنىڭ كوسەمى ا.ف.كەرەنسكيدىڭ ىقپالىندا بولۋىنىڭ وسىندايدا ءبىر سىرى بار ەدى. ول كوكەيىندە كوزدەگەن تۇپكى ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن ەسەرلەرمەن ىستەس تە بولدى. بىراق ا.كەرەنسكيدىڭ پارتياسىنا كىرگەن جوق. بار ويى بۇرىنعى تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعى اۋقىمىندا تۇركىستان وداعىن قۇرۋ بولدى. وسى ىڭعايدا ول جالعىز بولعان جوق. تۇركىستان ايماعىنداعى ءاربىر ۇلتتان شىققان بەلسەندى قولداۋشىلارى بولدى. ونىڭ سول جىلدارداعى ءىس-قيمىلدارى مەن جاريالانىمدارى رەسەيگە باعىنىشتى شىعىس حالىقتارىنان تاعى ءبىر كۇرەسكەر ساياساتكەردىڭ شىققانىن ايعاقتادى. رەسەي قۇزىرىندا باسقالارمەن تەرەزەسى تەڭ اۆتونوميا قۇرۋ يدەياسىن تۇڭعىش ۇسىنعان ساياساتكەر م.شوقاي بولدى. سول كەزدە ول 26 جاستا ەدى.
بىراق ونىڭ بۇل يدەياسىن اۋەلگى ۋاقىتشا ۇكىمەت تە، كەيىنگى بولشەۆيكتەر وكىمەتى دە قولدامادى. ال مۇستاپا بولسا، العان بەتىنەن قايتقان جوق. پەتەربۋرگتەگى سولدات جانە جۇمىسشى دەپۋتاتتارى سوۆەتىنىڭ توراعاسى ن.س.چحەيدزەمەن اۆتونوميا تۋرالى كەڭەسكەندە سوتسيال-دەموكرات شوشىپ كەتىپ: «قۇداي ءۇشىن، شوقاەۆ جولداس، وتانداستارىڭىزعا اۆتونوميا جايىندا ايتا كورمەڭىز. سەبەبى، بىرىنشىدەن، بۇل تۋرالى ايتۋ ءالى ەرتە; ەكىنشىدەن... تۇركىستان سياقتى اۆتونوميا تۇپ-تۋرا وقشاۋلىققا باستايتىن جول، ال توڭكەرىسشىل-دەموكراتياشىل رەسەيدەن تىسقارى وقشاۋلىقتان ءسىزدىڭ حالىققا پايدا جوق»، - دەپ «ءجون سىلتەگەن».
ودان دا، قوس وكىمەتتەن دە تۇڭىلگەن مۇستاپا تاشكەنتكە كەلىپ اۆتونوميا قۇرۋعا باتىل كىرىسەدى. كوپ-كوپ شىرعالاڭمەن اقىرى 1917 جىلدىڭ 27-قاراشاسىندا قوقان اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلعانى ءمالىم بولدى. جاڭا اۆتونوميانىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەت مۇشەلەرى: تىنىشباەۆ شوقاەۆ، حودجاەۆ، يۋرگۋلي-اگاەۆ، ماحمۋدوۆ، ورازاەۆ، شاگياحمەدوۆ جانە گەرتسفەلد قول قويعان ۇندەۋ جاريالاندى. (قامبار اتاباەۆ. «تىلەگى تاپتالعان تۇركىستان». «تۇركىستان» گازەتى. 30.ءۇىىى.2012 ج.)
الايدا بۇل قۇرىلىم ۇزاققا بارمادى. بار بولعانى ەكى ايداي عانا ءومىر ءسۇردى. ۇردا-جىق بولشەۆيكتەر اۆتونوميانى باسىپ الىپ، ءبارىن بىت-شىت قىلدى. قوقاندىقتار قانعا بوكتى. جازىقسىز جانداردى قىرعان بولشەۆيكتەر قوقان اۆتونومياسىن كەيىن «قوقان اۆانتيۋراسى» دەپ مالىمدەدى. تاريحتا سولاي اتالىپ قالدى. بولشەۆيكتەردىڭ كاراتەل (جازالاۋشى) ارمياسىمەن شايقاسقان ەرگاش سارداردىڭ ساربازدارى قوقان قىرعىنىنىڭ جالاسىنا قالدى. ولاردى بولشەۆيكتەر «باسماشىلار» دەپ ايىپتادى.
وسى قوقان قىرعىنىن زەرتتەگەن وزبەك عالىمى گ.ا.حيدوياتوۆتىڭ مونوگرافياسى /«پراۆدا پروتيۆ لجي»/ 1964 جىلى تاشكەنتتە جارىق كوردى. ونىڭ دايەكتەرىندە قوقاندا بولعان 1918 جىلعى اقپان قىرعىنىندا ءبىر جارىم مىڭنان اسا جازىقسىز حالىق ازاپتالىپ قىرىلعان. حيدوياتوۆ بۇل سۇمدىقتى اۆتونوميا ليدەرلەرىنەن كورىپ كىنالاعان. ال، چەكيست-گەنەرال مۋستافين مىنا ماقالاسىندا: «ا كاكوۆا بىلا رول م.چوكاەۆا ۆ ەتيح تراگيچەسكيح سوبىتياح؟» - دەپ سۇراق قويىپ الىپ، ودان ءارى، - موجنو تۆەردو ۋتۆەرجدات، چتو پرەدسەداتەل پراۆيتەلستۆا كوكاندسكوي اۆتونومي م.چوكاەۆ نەسومنەننو بىل ودنيم يز ورگانيزاتوروۆ چاستەي «ناتسيونالنوي ارمي» ي، كونەچنو، وتۆەتستۆەنەن زا ەë كاراتەلنىە (؟) دەيستۆيا. ي زدەس نادو يسكات پريچينۋ ەگو پوسپەچنوي ەميگراتسي»،- دەپ تۇيىندەيدى.
ناعىز جالا. بار بولعانى ەكى ايداي عانا ءومىر سۇرگەن اۆتونوميادا قانداي «ۇلتتىق ارميا» بولۋى مۇمكىن. ونى جانە جازالاۋشى ارميا دەپ وتىر. ال چەكيست-گەنەرال «باسىماشى» اتانعان ەرگاش سارداردىڭ قىزىلدارمەن شايقاسقان ارەكەتىن م.شوقايدىڭ ۇيىمداستىرعانى دەپ اشىقتان-اشىق جالا جاۋىپ وتىر. قيسىنسىز، قۇجاتسىز.
ءبىر بۇيىردەن قۇرىلعان قوقان اۆتونومياسىن الاش قايراتكەرلەرى دە قۇپتامادى. ەگەر قوقان اۆتونومياسى رەسەي تاراپىنان تانىلاتىن بولسا، بۇرىنعى تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنا قاراستى ايماق /جەتىسۋ جەرى، وڭتۇستىك ولكەسى، سىرداريا الابى/ تۇتاس قازاقستاننان ءبولىنىپ كەتەر ەدى. ءا.بوكەيحانوۆ باستاعان الاشتىقتار وسىنداي قاۋىپتە بولدى. ولار قوقان ليدەرلەرىن وسى تۇرعىدان سىنادى. كەيىن ەميگراتسيادا جۇرگەنىندە جازعان ءبىر ەڭبەگىندە مۇستاپانىڭ ءوزى دە تىم اسىعىستىق بولعانىن، قاتەلىككە ۇرىنعاندارىن مويىنداعان.
پەندە تۇز-ءدام بۇيىرعان جەرلەرىندە جۇرەدى عوي. مۇستاپانىڭ قوقان قاسىرەتىنەن كەيىنگى تۇز-ءدامى شەت جۇرتتاردان بۇيىردى. وگپۋ جەندەتتەرى قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن شەت ەلدەرگە كەتىپ، ەميگراتسيادا جۇرگەن بەلگىلى تۇلعالار: اق پاتشانىڭ گەنەرالدارى ا.كۋتەپوۆ، ە.ميللەر، ۋكراينا ۇلتشىل-دارى ە.كونوۆالەتس، س. باندەرا، ل.رەبەت جانە باسقالاردى ءستاليننىڭ تاپسىرماسىمەن ءبىر-بىرلەپ كوزىن جويدى. اۋەلى قازاقستانعا، كەيىن شەت ەلگە جەر اۋدارىلعان ل.تروتسكيدى دە ماسكەۋ شپيوندارى ءولتىردى. وسىنداي سۇمدىقتان مۇستاپانىڭ 1941 جىلعا دەيىن قالاي جان ساقتاپ امان بولعانىنا قايرانمىن. جانە قازاقتان شىققان جالعىز ەميگرانتتىڭ ازاپتى تاعدىرىنا شىداعان ەرلىگىنە ءتانتىمىن.
ول اۋەلى ايەلىمەن اقىلداسىپ، اقش-قا ءوتىپ كەتۋگە پاتۋالاسقان-دى. بىراق كەيىن بىزگە بەلگىسىز سەبەپپەن ءپاريجدىڭ ماڭايىنداعى نوجان قالاسىندا تۇرىپ قالدى. ال ا.ف.كەرەنسكي اۋەلدەن اقش-قا ورنىقتى. سوندا قارتايىپ قايتىس بولدى. ەگەر مۇستاپا دا اقش-تا تۇرعاندا تاعدىرى قالاي بولار ەدى دەگەن وي كيمەلەي بەرەدى...
2. تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقاندا
مەن ەسىمدى بىلگەلى كوممۋنيستىك ناسيحاتتىڭ قازاقتان شىققان سونداي-سونداي «حالىق جاۋھارى» بولىپتى دەگەنىنە، مىنە، يمانداي شىنىم، ەشۋاقىتتا سەنگەن ەمەسپىن. سەبەبى، مەن قاۋىزىنا يمان مايەگى ۇيىعان داناگوي اتالارىمنىڭ قاۋىمىندا ەرجەتتىم. ولاردىڭ ساناما ءسىڭىپ قالعان اڭگىمەلەرىن كەيىن ساياسي سارىندارمەن سالىستىرىپ ويلانعانىمدا، ءبىزدىڭ ۇلت بەسىگىنەن «حالىق جاۋلارى» شىعاتىنداي ەشبىر نەگىز دە، سەبەپ تە جوق ەكەن. ستالين ساياسي ارەنادا اشكەرەلەنىپ، ايماڭداي بولعانعا دەيىن كوممۋنيستىك قوعامنىڭ قيسىندارىنا ىشتەي قارسىلاسۋمەن نارازى بولىپ ءجۇردىم.
ەندى زامانا جەلى وڭىنان سوعا باستاعاندا تالاي جىل تاعدىر تالكەگىمەن شەرمەندە بولىپ كەلگەن جۇرتىمىز ءتورت قۇبىلاسىن تۇگەندەۋگە تالپىنۋدا. ايتالىق، تۋعان حالقىنىڭ ازاتتىققا دەگەن ارمانىن جوقتاپ سەرگەلدەڭگە تۇسكەنى ءۇشىن بولشەۆيكتەرگە جازىقتى بولعان مۇستاپانىڭ نەمەرە تۋىسى، ەڭبەك ارداگەرى ابدىكارىم امانقۇلوۆتىڭ: «مۇستاپا بىزدەر سياقتى ءۇش جۇزدەن استام نەمەرە-شوبەرە-شوپشەكتەرىنىڭ عانا تۋىسى ەمەس، بۇكىل مۇسىلمان جۇرتىنىڭ قايراتكەرى ەكەنىن ەسكەرسەك، وعان قانداي قۇرمەت جاساساق تا ارتىق ەمەس. سول ءۇشىن ەندى نە ىستەۋىمىز كەرەك دەپ بارشاڭىزعا وي سالىپ، پىكىر سۇراعىم كەلەدى» دەگەن ەكەن. /«سىر بويى»، №6. «ونى بارشا الاش جۇرتى قورعاۋى كەرەك». 16.01.1993 ج./ وتە ورىندى تىلەك.
راسىندا م.شوقايدىڭ كۇرەسكەر بولمىسىن باسقا قايراتكەرلەردەن وقشاۋلاۋعا بولماس. ول دا، لەنين دە، كەرەنسكي دە ۋنيۆەرسيتەتتىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. العان بىلىمدەرى بىردەي. ۇشەۋى دە ۇزدىكتەر تۇعىرىندا تۇر. بىراق باق پەن تاق تايتالاسىندا لەنين مەن كەرەنسكيدىڭ وركەشى بيىك. ارتىڭدا ارقا سۇيەر ىرگەلى جۇرتىڭ بولماسا، ءبارى بەكەر ەكەن. م.شوقايدىڭ جاعدايى لەنين مەن كەرەنسكيدىڭ كۇش-مۇمكىندىگىمەن سالىستىرۋعا دا كەلمەيتىن. بۇل ىڭعايدا ارتىق تۋعان قازاق زيالىلارىندا بۇل پانيدەن بارماعىن تىستەمەي، ىشتەرى قازانداي قايناپ، وكىنبەي وتكەندەرى جوق تا شىعار.
بولشەۆيكتەر جەر جۇزىندە ادىلەتتى قوعام ورناتۋ ورايىندا قانشالىقتى قيسىندار مەن تۇجىرىمدار ۇسىنىپ، سونىسىنا بودان جۇرتتى يلاندىرىپ باققانىمەن ولاردى ءبىر ۇلتتىڭ باسقا ۇلتتارعا ۇستەمدىگىن ورايلاستىرۋ ارقىلى تەڭدىككە جەتكىزۋ، ءسىرا مۇمكىن بە؟ پرولەتاريات ديكتاتۋراسى رەسەي قۇزىرىنداعى حالىقتاردى الپاۋىت يمپەريانىڭ ەزگىسىنەن «قۇتقارعانىمەن» /قۇتقارا الدى ما؟/ بوداندار ەكىنشى ءبىر ساياسي-اكىمشىلىك وكتەمدىكتىڭ كىرىپتارلىعىندا قالدى عوي. ۆ.ي.لەنين سوۆەت مەملەكەتىن ورناتۋ ءۇشىن جانتالاسسا، مۇستاپا تۇتاس تۇركىستان ءۇشىن كۇرەستى. ءبىرشاما ۋاقىت كەرەنسكيدىڭ كولەڭكەسىندە جۇرگەن بولىپ، وسى ارمانى جولىندا سەرگەلدەڭگە ءتۇستى. سوندا، بۇكىلالەمدىك رەۆوليۋتسيا جاساۋعا بولشەۆيكتەردىڭ حاقى بار، ال تۋعان حالقىنىڭ تاعدىرى ءۇشىن م.شوقايدىڭ تەڭدىك سۇراۋعا حۇقى جوق پا؟ بۇل سوندا قانداي قيسىنعا كەلەدى؟!
رەسەي ەميگرانتى، ميۋنحەن تۇرعىنى الەكساندر ۋايت جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ەلۋىنشى جىلدارىندا-اق: «الەمدىك سوتسياليزم مەن الەمدىك كوممۋنيزم سياقتى ۇيىمداسقان ساياسي قوزعالىس پەن الەمدىك دەموكراتيانىڭ كوزدەگەن ماقساتى - ءتۇپتىڭ تۇبىندە الەمدىك بيلىكتى يەلەنۋ»،- دەپ جازعان ەكەن. دەمەك، الەمدىك رەۆوليۋتسيانى اڭساعانداردىڭ يدەياسى سوۆەتتىك يدەولوگتارعا تۇسىنىكتى دە، م.شوقاي سياقتى ازداردان شىققانداردىڭ اڭسارىنا جات. سۇمدىعىنا نايزا بولمايتىن سيقىرلى يدەولوگيا ءوز اسىلدارىمىزدى وزىمىزگە قۇبىجىق ەتىپ كورسەتتى - سولاي ناسيحاتتادى. مۇنىڭ ءوزى تالايلاردى مەزى ەتسە دە، يلانعاندار دا بولعان سياقتى. مىسالى...
تاۋەلسىزدىك تاڭى اتار-اتپاس شامادا مارقۇم ساعات اشىمباەۆ جۇرگىزگەن «پارىز بەن قارىز» تۇسىرىلىمىندە تەلەكامەرا الدىندا وتىرعان زيالىلارىمىزعا الماتىنىڭ ءبىر تۇرعىنى: «مۇستاپا شوقايدىڭ ەڭبەكتەرى قاشان جارىق كورەدى؟» دەپ سۇراق قويعانى سول، مارقۇم رىمعالي نۇرعاليەۆ: «مۇستاپا شوقاي سوۆەت وكىمەتىنە قارسى كۇرەسىنەن عوي». ونىڭ ەڭبەكتەرىن جاريالاۋ قيىن شىعار...» دەپ قالدى. ال بەلگىلى قالامگەر بەيبىت قويشىباەۆ 1990 جىلى 17-مامىردا «انا ءتىلى» گازەتىندە جاريالانعان ماقالا-سىندا /«بەيمالىم تاعىدىر»/: «شوقايدىڭ نەمىس فاشيستەرىنە ەتكەن قىزمەتىن سوۆەت ادامدارى كەشىرمەيدى» دەگەن ەدى. بىراق بۇل سول كەزدەگى قاتال تسەنزۋرانى اينالىپ ءوتۋدىڭ، قانداي ادىسپەن بولسا دا مۇستاپا شوقايدىڭ اتىن جۇرتقا تانىستىرا بەرۋدىڭ امالى بولعانى تۇسىنىكتى. دەگەنىمەن، بەيبىتتىڭ سول ويىن چەكيست-گەنەرال ا.گ.مۋستافين اكىمياتقا جولداعان حاتىندا نازارعا الۋدى ءوتىنىپ: /«سوۆەتسكيە ليۋدي نە موگۋت پروستيت چوكاەۆۋ ەگو سلۋجبۋ ۋ نەمەتسيكح فاشيستوۆ»/. ...وتنوسيتەلنو پەريودە پوليتيچەسكوي دەياتەلنوستي م.چوكاەۆا ۆ گەرماني، بەزۋسلوۆنو پراۆ بەيبۋت كويشيباەۆ...» دەگەن.
ال م.شوقاي تۋرالى دەرەك كوزدەرىن ىزدەستىرگەن تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى مارقۇم ءابجامي بايشۋاقوۆ وبلىستىق «سىر بويى» گازەتىندە جاريالانعان ماقالاسىندا /مەنىڭ رەداكتسيالاۋىممەن/: «م.شوقايدىڭ فاشيستەرگە قىزمەت ەتكەنى تۋرالى ماسكەۋ ارحيۆىنەن دەرەك تابا المادىم» دەپ جازعان-دى. كەشەگى مقك تاراپىنان دا مۇستاپانىڭ تۋىستارىنا ونىڭ فاشيستەرمەن ماقساتتاس بولعانى جونىندە ناقتى دەرەكتىڭ جوقتىعى تۋرالى حابارلاعان. ال س.شاكىباەۆ مىنا حاتىندا «...مەندە ول تۋرالى كوپتەگەن دەرەكتەر بار» دەپتى. ول قانداي دەرەكتەر؟ ونى جازباعان. بارى راس بولسا، نەگە جارىققا شىعارماعان؟ الدە «كوپتەگەن دەرەكتەرى» ا.ءمۋستافيننىڭ ماقالاسىنداعى ايتىلعاندار ما؟ ال ونىڭ ماقالاسى م.شوقايعا جابىلعان جالا.
قاشاندا قوعامدىق ويدىڭ الدىن الىپ، ساياسي قۇبىلىستارعا ءۇن قوسىپ وتىراتىن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە: «1. مۇستاپا فاشيستەرمەن سىبايلاس بولدى ما؟ بولسا، ونداي قادامعا نە ءۇشىن باردى؟ 2. ول تۇركىستان لەگيونىن قۇرۋعا قاتىستى ما؟ قاتىسسا، الدىنا قانداي ماقسات قويدى؟» دەگەن ساۋال جاريالاندى. وتە دۇرىس بولدى. باياعى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ مۇشەسى، گرۋزيا-نىڭ جيىرماسىنشى جىلدارى سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بولعان ا.شەنگەليا: «م.شوقايدىڭ پاريجدەگى، لوندونداعى، جەنەۆاداعى جانە باسقا دا باتىس ورتالىقتارىنداعى قىزمەتىنىڭ سان سىرلى دا ساپالى بولعانى سونشالىق، ونى ەسەپتەپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس» دەپ باعالاعان مۇستاپا تاريحتا كەشەگى كگب پولكوۆنيگى جارىققا شىعارعان كىتابىنىڭ عانا كەيىپكەرى بولىپ قالماۋى كەرەك. /ونىڭ «ۇلكەن تۇركىستاننىڭ كۇيرەۋى» دەگەن سول كىتابى 1973 جىلى ورىس تىلىنە ءتارجىمالانىپ، «جازۋشى» باسپاسىنان بۇكىل وداققا 200 مىڭ دانامەن تارادى. ال قازاق ادەبيەتى كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارى، مىسالى «اباي جولى» قازاقستاندا ەكى ءجۇز مىڭ دانامەن باسىلىپ شىقتى ما ەكەن؟/
كىتاپ اۆتورى «قازاق ادەبيەتى» گازەتى بەتىندە مۇستاپانى قارالاپ، ءانۋار الىمجانوۆپەن ايتىستى. /«م.شوقاي. ول كىم؟»/. ەكەۋى دە ءوز پىكىرلەرىندە قالدى. س.شاكىباەۆ اناۋ اعىلشىن، تۇرىك، فرانتسۋز، نەمىس، ءازىربايجان، گرۋزين، وزبەك قايراتكەرلەرى مەن تاريحشىلارىنىڭ جانە ءبىزدىڭ شوقايتانۋشى زيالىلارىمىزدىڭ ايعاقتارىن قاپەرىنە المادى. ون سەگىز جاسىنان فاشيستەر پارتياسىنىڭ مۇشەسى بولعان قايداعى ءبىر راينەر ولتسشا دەگەن ءفاشيستىڭ نەمكەتتى ايتا سالعان دايەكسىز ءسوزىن قۇپ العان.
بۇعان قالاي تاڭ قالمايسىز. س.شاكىباەۆ فاشيست ر.ولتسشاعا جۇگىنگەنشە، تاريح تاعىلىمدارىن نەعىپ پايىمداماعان؟! بولشەۆيكتەردەن ءتۇڭىلىپ كەتكەن مۇستاپانى ادامزاتتىڭ قاس دۇشپانى فاشيستەرمەن سىبايلاس بولدى دەۋگە قالاي ءداتى بارعان؟! بولشەۆيكتەرمەن ىستەس بولماعان مۇستاپا فاشيستەرمەن قالاي جاراسا قالادى؟ لوگيكاعا دا جۇگىنۋگە بولاتىن شىعار.
اسىلى كەشەگى زاماننىڭ چەكيستەرىن انتىنا ادال بولعانى ءۇشىن كۇستانالاۋعا بولماس. تەك تاڭعالۋعا بولار. ولاردىڭ سوۆەت وداعى بىت-شىت بولىپ، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنە جەتكەننەن كەيىن دە و دۇنيەلىك بولعان مۇستاپانىڭ قىر سوڭىنان قالماعانىنا، سەنىمدەرىنەن اينىماعانىنا جانە تىرلىكتەگى ىستەرىنە...
نە دەيمىز، ولار دا باقۇل بولسىن.
شەت جۇرتتاردا ءومىرى وكسۋمەن وتكەن جالعىز قازاق ەميگرانتتىڭ دا پەيىشتە نۇرى شالقىعاي.
ايجارىق سادىبەكۇلى،
مادەنيەت قايراتكەرى
"تۇركىستان" گازەتى
