كوشە بويىن تاسالاپ، تەمەكى تارتىپ تۇرعان جاستاردى كورىپ، ءوز ومىرلەرىنە بالتا شاۋىپ جاتقانىن بىلە مە ەكەن دەگەن وي مازالايدى. جالىنداعان جاستارعا «سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ۇستانايىق» دەپ ايتقىم كەلەدى. بىراق «جالعىزدىڭ ءۇنى شىقپاس» دەگەندەي ءبىر ءوزىم كۇرەسكەنمەن ەش ناتيجە بەرمەيدى. ءوزىم قاتارلى قۇرداستارىما ويماقتاي وي تاستاعىم كەلەدى. ءتىپتى، ولار تەمەكىنىڭ زيانىن بىلە بەرمەيدى-اۋ دەپ تە ويلايمىن.

تەمەكى قاي جەردە، قاي زاماندا العاش رەت قولدانىلعانى بەلگىسىز. جورامال بويىنشا، العاشقى ادامدار ءبىر ءشوپتىڭ جاپىراعىنىڭ تۇتىنىنە قاتتى ەلتيدى دە، سول ەلىتكىش ءتۇتىندى ءوزى پايدالانعان جانە باسقالارعا ۇيرەتكەن.
ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەن بۇرىنعى عاسىرلاردا سكيفتەردىڭ تەمەكى شەككەندەرى جونىندە كىتاپقا جازىلعان.
ەۋروپاعا تەمەكى XVI عاسىردا، ال روسسياعا XVII عاسىردىڭ باسىندا تاراعان. كۋبادا «تاباكو» دەگەن جەردە وسەتىن «تاباك» وسىمدىگىنەن تەمەكى جاسالىنعان.
ەۋروپاعا 1500-1600 جىلدارى امەريكادان تەمەكىنى الىپ كەلىپ تاراتقان يسپاندىقتار مەن اعىلشىندار: «تەمەكى ادامنىڭ ۇيقىسىن جاقسارتىپ، شارشاعانىن باسادى، باس اۋرۋىن باسادى، قاقىرىقتى ءتۇسىرىپ، تىنىسىن اشادى»،- دەپ ۇگىتتەگەن ەكەن.

كوشە بويىن تاسالاپ، تەمەكى تارتىپ تۇرعان جاستاردى كورىپ، ءوز ومىرلەرىنە بالتا شاۋىپ جاتقانىن بىلە مە ەكەن دەگەن وي مازالايدى. جالىنداعان جاستارعا «سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ۇستانايىق» دەپ ايتقىم كەلەدى. بىراق «جالعىزدىڭ ءۇنى شىقپاس» دەگەندەي ءبىر ءوزىم كۇرەسكەنمەن ەش ناتيجە بەرمەيدى. ءوزىم قاتارلى قۇرداستارىما ويماقتاي وي تاستاعىم كەلەدى. ءتىپتى، ولار تەمەكىنىڭ زيانىن بىلە بەرمەيدى-اۋ دەپ تە ويلايمىن.

تەمەكى قاي جەردە، قاي زاماندا العاش رەت قولدانىلعانى بەلگىسىز. جورامال بويىنشا، العاشقى ادامدار ءبىر ءشوپتىڭ جاپىراعىنىڭ تۇتىنىنە قاتتى ەلتيدى دە، سول ەلىتكىش ءتۇتىندى ءوزى پايدالانعان جانە باسقالارعا ۇيرەتكەن.
ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەن بۇرىنعى عاسىرلاردا سكيفتەردىڭ تەمەكى شەككەندەرى جونىندە كىتاپقا جازىلعان.
ەۋروپاعا تەمەكى XVI عاسىردا، ال روسسياعا XVII عاسىردىڭ باسىندا تاراعان. كۋبادا «تاباكو» دەگەن جەردە وسەتىن «تاباك» وسىمدىگىنەن تەمەكى جاسالىنعان.
ەۋروپاعا 1500-1600 جىلدارى امەريكادان تەمەكىنى الىپ كەلىپ تاراتقان يسپاندىقتار مەن اعىلشىندار: «تەمەكى ادامنىڭ ۇيقىسىن جاقسارتىپ، شارشاعانىن باسادى، باس اۋرۋىن باسادى، قاقىرىقتى ءتۇسىرىپ، تىنىسىن اشادى»،- دەپ ۇگىتتەگەن ەكەن.
قازىرگى كەزدە تەمەكىنىڭ زياندى اسەرلەرى انىقتالىپ، ونىمەن دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى اياۋسىز كۇرەس جۇرگىزىپ وتىر. تەمەكى تۋرالى مىناداي اششى ءازىل ايتىلادى: تەمەكى تارتاتىن جان قارتايمايدى، ۇيىنە ۇرى تۇسپەيدى، ونى يت قاپپايدى ەكەن. قارتايمايتىنى - ەرتە ولەدى، يت قاپپايتىنى - بالداقپەن جۇرەدى، ۇرى تۇسپەيتىنى - ءتۇنى بويى كۇركىلدەپ جوتەلىپ شىعادى.
تەمەكى شەگۋگە قارسى تۇرۋ ماقساتىندا قازاقستان 2007 جىلى دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ تەمەكىگە قارسى كۇرەس جونىندەگى نەگىزدەمەلىك كونۆەنتسياسىن راتيفيكاتسيالادى. سول جىلى «جارناما تۋرالى» زاڭ قابىلدانىپ، تەمەكى ونىمدەرىن جارنامالاۋعا تىيىم سالىندى. ال 2009 جىلى تمد ەلدەرىندە ەڭ ءبىرىنشى بولىپ «حالىق دەنساۋلىعى جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسى تۋرالى» كودەكس قابىلداندى. ول تەمەكىگە قارسى ساياساتتى قاتايتۋعا جانە ەلىمىزدە تەمەكى تارتۋدى باقىلاۋ قىزمەتىن كۇشەيتۋگە نەگىز بولدى.
وكىنىشكە قاراي، وسىنداي ماڭىزدى شارالار جاسالعانمەن، ەلىمىزدە تەمەكى تارتۋشىلاردىڭ قاتارى ازايماي وتىر. سوڭعى مالىمەتتەرگە قاراعاندا، 4,2 ميلليون قازاقستاندىقتار تەمەكى تارتادى، تەمەكىنى پايدالانۋشىلاردىڭ سانى كەيىنگى جىلدارى 4 ەسەگە كوبەيگەن. ناقتى دەرەك كوزدەرى تەمەكى شەگۋدەن قازاقستاندا جىل سايىن 25 مىڭنان استام ادام كوز جۇماتىندىعىن كورسەتەدى.
تەمەكى تۇتىنىندە 4000-داي حيميالىق زياندى زاتتار بار ەكەنى انىقتالىپ وتىر. ولاردىڭ ىشىندە زاردابى ەڭ اۋىرلارى: نيكوتين، تەمەكى قارامايى نەمەسە شايىرى، كومىرتەك توتىعى (سو) جانە كانتسەروگەندى زاتتار. نيكوتين تەمەكى ءتۇتىنى ارقىلى اۋىز جانە مۇرىن قۋىستارىنا، تىنىس الۋ جۇيەلەرى (كەڭىردەك، وكپە) مەن اس قورىتۋ جۇيەلەرىنە (اسقازان ت.ب.) ودان ءارى قان ارقىلى بۇكىل دەنەگە تارايدى. ەگەر 100 مگ.-داي نيكوتيندى ادام تامىرىنا ەندىرەتىن بولساق، وندا ادام ولەدى. ال، 100 مگ. نيكوتين ەكى قوراپ تەمەكى قۇرامىندا بولادى. تەمەكى شەگەتىندەرگە ۇنەمى نيكوتيننىڭ بەلگىلى مولشەرى قانعا ەنىپ، زالالدى زاردابىن تيگىزىپ وتىرادى.
ءبىر تال تەمەكىنىڭ اسەرىنەن 30 مينۋتتاي تىنىس الۋ تەزدەيدى، جۇرەكتىڭ سوعۋى جيىلەنەدى، بارلىق قان تامىرلارى قىسىلىپ، جيىرىلۋىنا بايلانىستى قان قىسىمى ارتادى. تەمەكى شەگۋشىلەردىڭ جۇرەگى تەمەكى شەكپەيتىندەرگە قاراعاندا تاۋلىگىنە 12-15 مىڭ رەت كوپ سوعاتىنى ەسەپتەلگەن. بۇل كورسەتكىش ءتىپتى دەنساۋلىعى مىقتى ادامداردىڭ وزىنە ۇلكەن كۇش بولىپ سانالادى ەكەن.
تەمەكى تۇتىنىندە بولاتىن تەمەكىنىڭ قارامايى نەمەسە شايىرىنىڭ قۇرامىندا بەنزپەرەن، بەنزاتراتسەن ت.ب. قاتەرلى ىسىك اۋرۋىن تۋدىراتىن كانتسەروگەندى زاتتار كەزدەسەدى. سوندا كۇنىنە ءبىر قوراپ تەمەكى تارتاتىن ادامدار جىلىنا 700-800 گ تەمەكى شايىرىن قابىلدايدى ەكەن. بۇل، ارينە ىسىك اۋرۋىنا تىكەلەي جول اشىپ، وزىنە كور قازۋمەن بىردەي، سوندىقتان ءاربىر تاماق راگىمەن اۋىرعان 10 ادامنىڭ 9-ى تەمەكى تارتاتىنى انىقتالعان.
الەمدىك كورسەتكىشكە كوز سالساق، ازاماتتارى تەمەكىنى كوپ تارتاتىن ەل قىتاي مەملەكەتى ەكەن. ودان كەيىن - تۇركيا. ءۇشىنشى ورىندا - رەسەي، سوسىن - بانگلادەش جانە تمد ەلدەرى، سونىڭ ىشىندە قازاقستان دا بار. ءبىز تەمەكى تارتۋ مەن شىلىم ونىمدەرىنىڭ تارالۋى جونىنەن قاۋىپتى ايماقتاردىڭ قاتارىنا جاتامىز.
كەيىنگى كەزدەگى زەرتتەۋلەردىڭ قورىتىندىسىنا قاراعاندا ءار 13 سەكۋندتا ءبىر ادام، ال جىلىنا 3 ميلليون ادام تەمەكىدەن تۋىنداعان اۋرۋدان ولەدى ەكەن.
قازىرگى تاڭدا قازاقستانداعى ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى كورشى رەسەيدەن، قىرعىزستاننان، وزبەكستاننان الدەقايدا تومەن. ورتاشا جاسىمىز - 67. مۇنىڭ ىشىندە ايەلدەردىڭ ورتاشا ءومىر ءسۇرۋ جاسى 72 بولسا، ەر ادامداردىكى 60-اق جاس. ەر ادامداردىڭ اراق ءىشىپ، تەمەكى تارتۋى ولاردىڭ ورتاشا جاسىنىڭ تومەندىگىنە تىكەلەي اسەر ەتۋدە.
قۇربى-قۇرداستارىما ايتار كەڭەسىم: ءبىز وركەنيەتتى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلىپ، دەنى ساۋ ۇرپاق ومىرگە اكەلەمىز دەسەك، مۇنداي ادەتتەردەن ارىلۋىمىز قاجەت. ەشبىر ادام تەمەكىنى قۇمارپاز بولايىن دەپ باستامايدى. ەشكىم دە ىشىمدىك ىشكەندە ماسكۇنەم بولايىن دەپ ىشپەيدى. مۇنداي زياندى زاتتارعا قۇمارلىق جاي اۋەستىكتەن باستالادى. بىرتىندەپ ۇيرەنگەن ادام كەيىننەن بۇل ەلىتكىش زياندى زاتتاردىڭ تۇزاعىنا ءتۇسىپ، قۇتىلا الماي قالادى. داعدىلانىپ، تاۋەلدى بولعان ادامداردىڭ ولاردان بويدى اۋلاق ۇستاۋى ۇلكەن قيىنشىلىق تۋدىرادى. باتپانداپ كىرگەن دەرتتىڭ مىسقالداپ شىعاتىنى ايقىن. ەڭ دۇرىسى، بۇل ەلىكتەگىش زياندى زاتتارعا جۋىماۋ، اۋەستەنبەۋ، ءتىپتى تارتىپ كورمەۋ، تاتىپ الماۋ قاجەت.

تولقىن ورازاەۆا،
ابىلاي حان اتىنداعى قازاق حالىقارالىق قاتىناستار جانە الەم تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ
2-كۋرس ستۋدەنتى

"تۇركىستان" گازەتى