اقيقاتقا انىق قاراساق، عالامدىق قاۋىپسىزدىك قىل ۇستىندە تۇر. ءتىپتى، سوناۋ 1962 جىلعى اقش پەن كسرو اراسىنداعى تاريحقا «كاريب داعدارىسى» اتاۋىمەن ەنگەن تەكەتىرەستەن دە اۋىر كۇي كەشىپ وتىر، الەم. اينالامىزدىڭ بارىندە الاۋىزدىق. رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى قارۋلى قاقتىعىستاردىڭ سوڭى الاپات سوعىسقا اكەلدى. ءتىپتى، يادرولىق قارۋ قولدانىلا ما دەگەن ۇرەي باسىم. ودان قالسا، الاتاۋدىڭ ارعى بوكتەرىندەگى قىرعىز بەن تاجىك اعايىنداردىڭ تەكەتىرەسى، ارمەنيا مەن ءازىربايجان اراسىنداعى دۇردارازدىق تا الەم ەلدەرىن الاڭداتۋدا. سونىمەن قاتار يرانداعى ەرەۋىلدى الىڭىز. ودان قالسا، قىتاي ارمياسى تولىق جاۋىنگەرلىك دايىندىق جاعدايىن جاريالادى. ءبار-ءبارى ءسىز بەن ءبىزدى ويلاندىرۋى ءتيىس وقيعالار. سەبەبى، ءىرى دەرجاۆالار اراسىنداعى ءوزارا سەنىم كۇن وتكەن سايىن سەتىنەپ بارادى. بۇل ءبىزدىڭ قازاقستان ءۇشىن كەرى اسەرىن تيگىزبەي قويمايدى. ءدال وسى ساتتە اربانى دا سىندىرماي، وگىزدى دە ولتىرمەي شىعۋ – وڭايلىققا سوقپايدى.

انىعىندا، قاڭتار وقيعاسىنان كەيىن كەيبىر ساراپشىلاردىڭ قازاقستاننىڭ كوپۆەكتورلى ساياساتىنىڭ كەلەشەگى بۇلدىر دەگەنىن دە وقىپ بىلدىك. ويتكەنى، الەمدەگى گەوساياسي قىسىمنىڭ كۇرت ارتۋىنا بايلانىستى وڭىرلىك دەڭگەيدەگى «ويىنشىلارعا» بەيتاراپتىق تانىتۋ كۇن وتكەن سايىن قيىنداپ بارادى.

ودان قالسا، «قاڭتار قاسىرەتىنەن» جانە ەۋروپا پارلامەنتىنىڭ قارارىنان كەيىن ەلىمىزگە سانكتسيا سالىنا ما دەگەن قاۋىپ تۋىنداعانى اقيقات.

الماعايىپ تۇستا پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ كاسىبي ديپلوماتتىق قادامى ناتيجەسىن بەردى. ەۋروپا پارلامەنتىنىڭ قارارى وبەكتيۆتى ەمەس دەپ تانىپ، ونداعى بىرنەشە دەپۋتات قازاقستاننىڭ مۇددەسىن قورعادى.

وسى ساتتەردە شىعىستاعى قىتاي، ءۇندىستان، شىعىس ازيا ەلدەرىمەن، ىرگەمىزدەگى رەسەي جانە ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىمەن، ءتىپتى، مۇسىلمان الەمىمەن، باتىستاعى حالىقارالىق ۇيىمدارمەن قارىم-قاتىناستى نىعايتۋ بويىنشا ماڭىزدى قادامدار جاسالعانىن كوردىك. اڭگىمەمىز «ءدامسىز» بولماسىن، دايەكتەرمەن «تۇزدايىق».

ەستەرىڭىزدە بولسا، 25 قاڭتاردا «ورتالىق ازيا – قىتاي» ونلاين ءسامميتى ءوتتى. اراسىنا كوپ ۋاقىت سالماي 5 اقپاندا XXIV قىسقى وليمپيادا ويىندارىنىڭ اشىلۋ سالتاناتىنان كەيىن بەيجىڭدە قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ پەن قىتاي باسشىسى سي تسزينپين كەلىسسوز جۇرگىزۋ ماقساتىندا دوڭگەلەك ۇستەل باسىندا باس قوستى. ناتيجەسىندە، ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىستار نىعايىپ، «ءبىر بەلدەۋ جانە ءبىر جول» مەگاجوباسىن دامىتۋعا باسىمدىق بەرىلدى.

اتالعان ساپار بارىسىندا قىتايدىڭ مەملەكەتتىك رەزيدەنتسياسىنا ءۇش ەلدىڭ عانا باسشىلارى ورنالاسقان: رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين، پاكىستان پرەمەر-ءمينيسترى يمران حان جانە قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ. قىتاي بيلىگىنىڭ بۇل قادامى دا كوپ نارسەدەن حابار بەرەرى اقيقات.

ءۇندىستان ەلىمەن ىنتامىقتاستىق بايلانىس تا ءوز جەمىسىن بەرىپ كەلەدى. «وڭتۇستىك ۆەكتوردى» نىعايتۋعا جاسالعان قارەكەت ناتيجەسىندە قازاقستان مەن ءۇندىستان اراسىنداعى تاۋار اينالىمى 3 ملرد اقش دوللارىنا جەتكەن. كۇنى كەشە تۇرىكمەنستان پرەزيدەنتى سەردار بەردىمۇحامەدوۆ استاناعا ات باسىن بۇردى. ەكىجاقتى كەلىسسوز ناتيجەسىندە ەكەۋارا ساۋدا-ساتتىق اينالىمىن 1 ملرد دوللارعا جەتكىزۋگە ۋاعدالاستى.

ەلىمىزدە الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارى سەزىنىڭ ءوتۋى دە – ماڭىزدى وقيعا. وعان ريم پاپاسىنىڭ ءوزى قاتىسقانىن كورىپ وتىرمىز. كەيىننەن ەكى جىل بويى رەزيدەنتسياسىنان الىستاماعان سي تسزينپين العاشقى ساپارىن قازاقستاننان باستادى. البەتتە، بۇل قادام قازاق كوشباسشىسىنىڭ الپاۋىتتار الدىنداعى ابىرويىنىڭ اسقاقتىعىن ايعاقتاپ تۇر.

استانادا وتكەن ازيا ءسامميتى دە ەلىمىزدى جاڭا بەلەستەرگە كوتەرگەنىن بايقاپ وتىرمىز. الەم نازارى اقورداعا اۋىپ، اۋمالى-توكپەلى تۇستا بىرلىگىمىزدى بەكەمدەي العان مەملەكەتىمىزگە تاڭدانا ءارى قىزعانا قارادى. باتىس باسىلىمدارى سامميت جايىندا وي قوزعاعاندا رەسەي مەن ۋكراين اراسىنداعى سوعىس قازاقستانعا جاڭا مۇمكىندىكتەر اشىپ وتىر دەپ جارىسا جازۋدا.

راس، وسىناۋ الاڭ-ەلەڭ ءساتتىڭ وزىندە «قاۋىپسىزدىك مەكەنىنە» اينالىپ، ۇزدىكسىز دامۋ جولىنان جاڭىلماعانىمىز – باعالاۋعا تۇرارلىق ەڭبەكتىڭ كورىنىسى. سەبەبى، قازىرگى ۋاقىتتا جاپپاي اشارشىلىق كوپتەگەن ەلدەردىڭ شاڭىراعىن شايقالتۋدا. دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، الەمدە كۇن سايىن 828 ميلليون ادام اس-اۋقاتسىز كۇن كەشۋدە. اشتىققا ۇشىراعانداردىڭ 60%-ى قارۋلى قاقتىعىستار بولىپ جاتقان اۋماقتا نەمەسە ولارمەن ىرگەلەس مەملەكەتتەردىڭ ازاماتتارى.

ول از دەسەڭىز، ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، ەرىكسىز كوشى-قون ماسەلەسى دە كۇن ساناپ ارتىپ كەلەدى. بيىل 7,3 ميلليوننان استام ازاماتتار اتامەكەنىنەن الىستاپ،  شەتەلدەن باسپانا ىزدەۋگە ءماجبۇر بولعان.

الەمدىك ەكونوميكاداعى جاعداي ينفلياتسيانىڭ وسۋىمەن، جۇمىس ورىندارىنىڭ قىسقارۋىمەن جانە ەكونوميكالىق قۇلدىراۋمەن سيپاتتالادى.

وسىعان وراي رەسەي-ۋكراينا اراسىنداعى سوعىس الەم بويىنشا ازىق-تۇلىك باعاسىنىڭ كۇرت وسۋىنە اكەپ سوقتى. بۇگىندە حالىقارالىق ۆاليۋتالىق قور 2022 جىلى جاھاندىق ينفلياتسيا بولجامىن 8,3%-عا دەيىن كوتەردى. ءتىپتى، الپاۋىت دەگەن اقش پەن باتىس ەۋروپا ەلدەرىندە ينفلياتسيا دەڭگەيى سوڭعى 40 جىلدا بولماعان رەكوردتىق كورسەتكىشكە جەتتى. ناقتىلاساق، اقش-تا – 8%-دان استى، ال ەۋروايماقتا – 10%.

ايتكەنمەن، جاھاندىق سىن-قاتەرلەرگە قاراماستان، وڭتايلى جۇرگىزىلگەن ديپلوماتيالىق كەلىسسوزدەر، جوسپارلى ستراتەگيا ناتيجەسىندە ەلىمىزدە تۇراقتى ەكونوميكالىق ءوسىم ساقتالۋدا. 2022 جىلعى قاڭتار-تامىزدا قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ ءوسۋ قارقىنى 3,1% قۇراعان.

بيۋدجەت كىرىستەرى بويىنشا جوسپار 125 ملرد تەڭگەگە اسىرا ورىندالعان.

ءار قيىندىق جاڭا مۇمكىندىكتەرگە جول اشاتىنى بەلگىلى. ال سول مۇمكىندىكتەردى ءمۇلت جىبەرمەي، وڭتايلى ءساتتى ۇتىمدى پايدالانا ءبىلۋ – كورەگەندىلىكتىڭ كورىنىسى. بۇل تۇرعىدا دا پرەزيدەنتىمىز ناقتى تاپسىرما بەردى: «ءبىز ينۆەستيتسيالىق كاپيتال ءۇشىن بولىپ جاتقان جاھاندىق كۇرەستىڭ كۋاسىمىز. 1400 ءىرى شەتەلدىك كومپانيانىڭ ءاربىر ەكىنشىسى قىزمەتىن توقتاتتى نەمەسە رەسەي نارىعىنان ءبىرجولا كەتتى. ولاردىڭ قازاقستانداعى رەلوكاتسياسى ءۇشىن ۇكىمەت قولايلى جاعداي جاساۋى كەرەك. بۇل ءبىزدىڭ ورتا جانە جوعارى شەكتەگى تا­ۋارلار ءوندىرىسىن ارتتىرا تۇسۋگە جاقسى مۇمكىندىك بەرەدى»، – دەدى.

دەمەك، ورايلى ورتادا كەلىستى كەلىسسوز جۇرگىزىپ، ەلىمىزدە بۇرىن-سوڭدى بولماعان وندىرىستىك رەۆوليۋتسيا جاساۋدىڭ العاشقى قادامدارى جاسالدى. ناتيجەسىندە، ەلىمىزگە 50 كومپانيا كەلۋگە نيەتتى. مۇنىڭ وزىندە ولار قازاقستانعا 400 ملرد دوللار ينۆەستيتسيا سالماق. قوسىمشا 270 كومپانيامەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلۋدە. اتالعان ءوندىرىس وشاقتارى ەڭ ءبىرىنشى ءبىزدىڭ ەلدەگى تۇراقتىلىق پەن تۇتاستىقتى ەرەكشە قۇرمەت تۇتىپ وتىر. ەكىنشىدەن، قازاقستاننىڭ گەوگرافيالىق ورنالاسۋىنا قىزىعۋشىلىق تانىتۋدا. اقيقاتىندا، شىعىسىمىزدا ميلليارد تۇتىنۋشىسى بار قىتاي تۇر، تەرىسكەيدە رەسەي، ءتىپتى، ورتالىق ازيانىڭ جۇرەگىندەمىز. دەمەك، ينۆەستورلار ءۇشىن دە تاۋەلسىز ەلىمىز ايماقتارعا اشىلاتىن التىن قاقپا بولماق.

دەمەك، دۇنيە دۇربەلەڭگە تۇسكەن ساتتە كەجەگەنى كەرى تارتپاي، ءار نارسەنى اباي ايتپاقشى «ۇعىنىسىپ، كەلىسىپ، جانجالسىز شەشۋ» ماڭىزدى. ءارى اينالاسى ءۇش جىلدان استام ۋاقىتتا قاسىم-جومارت كەمەلۇلىنىڭ دەموكراتياعا باستاعان قادامىن ايقىن كورىپ، ءبىلىپ وتىرمىز. ناتيجەسىندە، «اقيقاتى وسى» دەپ قوس وكپەمىزدى قولىمىزعا الىپ، شاۋجايلانىپ تەبىنگەندە الدىمىزعا جان سالمايتىندى شىعاردىق. ارينە، دۇرىس. ايتكەنمەن، جالقىلىق اقيقات، جالپىلىق كەسەل تۋدىرماۋىن پايىمداۋىمىز ماڭىزدى.

انىعىن ايتقاندا، قازىر ساياسي ويىن ويناپ، باسەكەلەسەتىن ءسات ەمەس. سەبەبى، تارازى باسىندا تاۋەلسىزدىك تاعدىرى تۇر.

الەمدىك ءدۇمپۋدى وڭتايلى پايدالانىپ وتىرعان كەيبىر ەل ىشىنە ىرىتكى سالۋشىلار قازىر اقپاراتتىق مايدانعا بەل سىبانا كىرىستى. ولاردىڭ ارامزا ويى – ەل ءىشىن ىدىراتۋ. ءدال وسىلاي «قاڭتاردا» قول جەتكىزە الماعان بيلىكتى باسىپ الۋ.

شىندىعىندا، قازاقتىڭ باسىنان نە وتپەدى دەرسىز. بابالارىمىز اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا ءجۇرىپ كۇن كەشتى. تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقانعا دەيىن «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما»، قولدان جاسالعان اشارشىلىق پەن سوعىستان كوز اشپادىق. ءتىپتى، يادرولىق قارۋدىڭ دا كەسەپاتىن كورگەن ءبىزدىڭ قازاق.

ەندەشە، ەلىمىزدىڭ اۋزى ەندى عانا اققا، جامباسى تاققا تيگەندە دەربەستىكتىڭ قادىرىن قاشىرىپ المايىق.

تاريح تورەشى «كۇش – بىرلىكتە» ەكەنىن دالەلدەپ كەلەدى. بۇل قادام كونە زاماننان قازاقتىڭ ارمان-اڭسارى. سەبەبى، بابالارىمىز «بىرلىك قىلماي ەل وڭباس» دەگەن.

مەن بىرەۋدى ماقتاپ، ەندىگىسىن داتتاۋدان اۋلاقپىن، تەك اقيقاتقا انىق قاراپ، ەردىڭ ەڭبەگىن باعالاي ءبىلۋىمىز ماڭىزدى دەپ ەسەپتەيمىن. كوپكە توپىراق شاشۋدان اۋلاقپىن، ايتكەنمەن جوعارىدا اتاعانىمداي، مەملەكەتكە پايداسى تۇرماق، قولىنداعى بالاسى، قوينىنداعى قاتىنىنا شاماسى كەلمەگەندەر اقىلمانعا اينالعانىنا كۇيىنەسىڭ.

ال قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ديپلوماتيالىق قادامى مەن ساياسي ساۋاتتىلىعى الەم ەلدەرىن تاڭداندىرىپ وتىرعانىن عالامتور دالەلدەپ بەرەدى.

شىندىعىندا، عالامدىق سىن ساعاتىندا كاسىبي ديپلومات، سۇڭعىلا ساياساتكەرلەر عانا ەلىن تىعىرىقتان الىپ شىعاتىنى اقيقات.

سوندىقتان قازىرگى پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا اسقان جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراعان ابزال. سەبەبى، ەندىگى كەزەڭدە ابىرويىمىزدىڭ اسۋى دا، بەرەكەمىزدىڭ قاشۋى دا وزىمىزگە بايلانىستى.

قاينار جۇماعوجا

Abai.kz