ادام - پەندە. پەندە بولعان سوڭ اركەز ءتۇرلى كوڭىل كۇيدى باستان كەشەدى. تورىعۋ، مۇڭايۋ، كۇيىنۋ، ءسۇيىنۋ، وكىنۋ - ءبارى دە ەكى اياقتى، جۇمىر باستىعا ءتان قاسيەتتەر. كەيدە جالعىز اۋىز جىلى سوزگە بالاشا ءماز بولسا، كەيدە بولماشى نارسەگە بولا قاتتى قۇلازىپ، جۇرەگى مۇزداپ، جانى سىزداپ، سول ءسات ومىردەن بەزىپ كەتكىسى كەلەدى. جاقىن ادامىڭىزدىڭ كەيدە اياقاستى بۇرتيىپ،   تومسىرايىپ  قالعانىن كورەسىز. سول ءسات ءىشىڭىز قىلپ ەتىپ، وكپەلەتىپ العانىڭىزدى سەزەسىز. ويتكەنى، وكپەلەگىشتىك تە سوعان ءتان مىنەز. وندايدا ول تەرىس قاراپ ءسوزىڭدى ەستىمەگەنسيدى يا جۇرە سويلەسەدى، ءتىپتى ءلام-ميم دەپ ءتىل قاتپاي قويۋى دا مۇمكىن. تەلەفونىن ءوشىرىپ نە كوپ ۋاقىت الماي دىڭكەلەتەدى. ال كوڭىلى قاتتى قالسا، «ەندى سەنى جەلكەمنىڭ شۇقىرى كورسىن» دەپ ءبىرجولاتا تەرىس اينالۋى دا مۇمكىن. قانشا دەگەنمەن «ءبىر اتىم ناسىبايدىڭ ءوزىن» كوڭىلگە الىپ قالاتىن قازاق ەمەسپىز بە؟!

ادام - پەندە. پەندە بولعان سوڭ اركەز ءتۇرلى كوڭىل كۇيدى باستان كەشەدى. تورىعۋ، مۇڭايۋ، كۇيىنۋ، ءسۇيىنۋ، وكىنۋ - ءبارى دە ەكى اياقتى، جۇمىر باستىعا ءتان قاسيەتتەر. كەيدە جالعىز اۋىز جىلى سوزگە بالاشا ءماز بولسا، كەيدە بولماشى نارسەگە بولا قاتتى قۇلازىپ، جۇرەگى مۇزداپ، جانى سىزداپ، سول ءسات ومىردەن بەزىپ كەتكىسى كەلەدى. جاقىن ادامىڭىزدىڭ كەيدە اياقاستى بۇرتيىپ،   تومسىرايىپ  قالعانىن كورەسىز. سول ءسات ءىشىڭىز قىلپ ەتىپ، وكپەلەتىپ العانىڭىزدى سەزەسىز. ويتكەنى، وكپەلەگىشتىك تە سوعان ءتان مىنەز. وندايدا ول تەرىس قاراپ ءسوزىڭدى ەستىمەگەنسيدى يا جۇرە سويلەسەدى، ءتىپتى ءلام-ميم دەپ ءتىل قاتپاي قويۋى دا مۇمكىن. تەلەفونىن ءوشىرىپ نە كوپ ۋاقىت الماي دىڭكەلەتەدى. ال كوڭىلى قاتتى قالسا، «ەندى سەنى جەلكەمنىڭ شۇقىرى كورسىن» دەپ ءبىرجولاتا تەرىس اينالۋى دا مۇمكىن. قانشا دەگەنمەن «ءبىر اتىم ناسىبايدىڭ ءوزىن» كوڭىلگە الىپ قالاتىن قازاق ەمەسپىز بە؟!

ءيا، ادامدار اراسىنداعى رەنىش تە تۇرمىستا ءجيى كەزدەسەتىن جايتتاردىڭ ءبىرى. وعان ۇساق-تۇيەك سەبەپ كوپ. الايدا، ەشكىمدى رەنجىتپەۋ، كوڭىلگە قاراعىشتىق - ىلۋدە ءبىر كەزدەسەتىن جاقسى مىنەزگە جاتادى. سۇيىكتى پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.) كىسى كوڭىلىن قالدىرماۋعا قاتتى كوڭىل بولگەن. ءاربىر ىسىندە بۇنى ءجىتى قاداعالايتىن. پىشاق بەرسە، ساپ جاعىمەن ۇسىناتىن. قىلىشتاردى كوشەدە جالاڭداتىپ الىپ جۇرۋگە تىيىم سالعان. قاباق شىتپاي، ءجۇزى كۇلىمسىرەپ تۇراتىن. اۋزىنان قاتتى ءسوز شىقپايتىن. زات سۇراپ كەلگەن ادامعا ەشقاشان «جوق» دەپ ايتا الماۋى دا ونىڭ وسى ءبىر كوڭىلگە قاراعىشتىق قاسيەتىنەن تۋعان ەدى. قولىندا جوق بولسا، تاۋىپ بەرەم دەپ ۋادە بەرەتىن. بىرەۋدىڭ قاتەلىگىن تۇزەتپەك بولسا، كوڭىلىنە كەلەر دەپ ول كىسىنىڭ اتىن اتاماي، وتىرعاندارعا جالپىلاما ايتاتىن. كىمگە قاراتا ايتىلىپ جاتقانىن الگى ادام ءوزى سەزەتىن. جاي ادامداردى عانا ەمەس، «مۇگەدەك بىرەۋدى كورسەڭدەر، سەندەردى سونداي كۇيگە تۇسىرمەگەن اللاھ تاعالاعا شۇكىر ەتىڭدەر، بىراق ونى داۋىستاپ ايتىپ الگى عارىپتىڭ كوڭىلىن رەنجىتپەڭدەر» دەپ، كوڭىلى جارىم بەيشارا مۇگەدەكتەردى دە رەنجىتپەۋ كەرەكتىگىن بىلدىرەتىن. ءۇش كىسى وتىرعاندا ەكى كىسىنىڭ ءوزارا كۇبىرلەسىپ سويلەسكەنىن قۇپ كورمەيتىن. ونداي جاعدايدا ءۇشىنشى كىسىنىڭ كوڭىلىنە كەلۋى مۇمكىن دەيتىن. رەنىش بولا قالعان جاعدايدا ونى ءۇش كۇننەن اسىرماۋعا كەڭەس بەرىپ: «ءبىر مۇسىلمان ادامنىڭ ەكىنشى ءبىر مۇسىلمان باۋىرىنا ءۇش كۇننەن ارتىق رەنجۋى دۇرىس ەمەس. كەزدەسكەندە ءبىر-بىرىنەن سىرت اينالعان ەكەۋدىڭ ابزالىراعى - ءبىرىنشى بولىپ سالەم بەرگەنى» دەپ، وندايدا رەنىشتى ءبىرىنشى بولىپ ۇمىتۋدىڭ ارتىقشىلىعىن ەسكە سالاتىن (بۇھاري، ادەپ، 57). اراز كىسىلەردى تاتۋلاستىرۋدىڭ ءناپىل ناماز وقىپ، ءناپىل ورازا ۇستاعاننان دا ۇلكەن ساۋاپ ەكەنىن، ول ءۇشىن قاجەت بولسا جالعان ايتۋعا رۇقسات بارىن ەسكە سالاتىن. ادامنىڭ ەڭ ناشارى باسقاعا كەسىرى تيەتىن، اركىمدى رەنجىتەتىن ادام دەيتىن. وسيەتتەرىندە ۇنەمى اتا-انانى، سۇيىكتى جاردى، جاقىن تۋىس، كورشى-قولاڭدى رەنجىتپەۋگە، جەتىم-جەسىردىڭ كوز جاسىنا قالماۋعا، بالانى وكپەلەتپەۋگە، دوس كوڭىلىن قالدىرماۋعا شاقىراتىن. ويتكەنى، «پەندەنىڭ جاساعان امالدارى ءار دۇيسەنبى جانە بەيسەنبى كۇندەرى اللاھقا جەتكىزىلەدى. ۇلى جاراتۋشى سول كۇندەرى وزىنە سەرىك قوسپاعان قۇلدارىنىڭ كۇنالارىن كەشىرەدى. الايدا، ارالارىندا دۇشپاندىق، رەنىشى بارلاردى بولەك قويادى (كەشىرمەيدى). سويتەدى دە: «ءبىر-بىرىمەن تاتۋلاسقانشا بۇلاردى قويا تۇرىڭدار» دەيدى» دەپ تۇسىندىرەتىن ء(مۇسليم، بيرر 36). سول سەبەپتى «ءمۇمين ادامنىڭ ءمۇمين ادامعا ءۇش كۇننەن ارتىق رەنىشى دۇرىس ەمەس. ارادان ءۇش كۇن وتكەننەن كەيىن ونىمەن سويلەسىپ سالەم بەرسىن. ەگەر ول سالەمدى السا، ساۋابى ەكەۋىنە تەڭ بولىنەدى. الماسا، كۇناسى سول ادامعا جۇكتەلەدى» دەپ، بىتىمگە، تاتۋلىققا العاشقى بولىپ شاقىرۋشىنىڭ ۇلكەن ساۋاپقا كەنەلەتىنىن، ال قيسىق مىنەز تانىتىپ، وعان كونبەگەندەردىڭ كۇنا ارقالايتىنىن ۇقتىرعان ء(ابۋ داۋىد). ءحاديستى سارالاعان عالىمدار سالەمدەسۋمەن اراداعى رەنىش جويىلادى دەسە دە، احمەد يبن ءحانبال «بۇرىڭعى ارالاستىقتارىنا قايتا ورالمايىنشا رەنىش تارقامايدى» دەپ تۇجىرىمداعان.

رەنىشتى ءۇش كۇننەن اسىرماۋداعى ساقتىق نەدە؟ ونداعى دانالىق - سوڭى بارا-بارا كەكشىلدىك پەن ەرەگەسكە، جالجالعا، ءوزارا جاۋىزدىق پەن دۇشپاندىققا ۇرىندىرماۋدىڭ الدىن الۋ بولسا كەرەك. ومىردە كىشكەنە رەنىشتەن بارىپ ارتى ۇلكەن داۋعا، رۋلاس ەلدەردى ءبىر-بىرىمەن ارازداستىرىپ قىر-عىنعا ۇشىراتقان جاعدايلار از بولماعان. سول سەبەپتى اشۋ ءورتىن دەرەۋ ءسوندىرىپ، اراداعى رەنىشتى جويۋعا تالپىنۋدىڭ، تاتۋلىق پەن ىمىرالاستىقتى، دىندەگى باۋىرماشىلدىقتى جوعارى قويا ءبىلۋدىڭ قوعامدىق ءمانى زور. ءبىرىنشى بولىپ كەشىرىمگە بارا ءبىلۋ - قاي كەزدە دە ادامنىڭ كىشىپەيىل، قايىرىلعىش، يىلگىش سەكىلدى جاقسى مىنەزىن بايقاتادى. ال ولسەم دە كەشىرمەسپىن دەپ انت ءىشۋ، اناسى تاسقا جەرىك بولىپ تاس بولىپ تۇسكەندەي نە اكەسى بۇگىن ولگەندەي تۇنەرىپ رايىنان قايتپاۋ - دولى، شايپاۋ، قاتال مىنەزدىڭ، قالا بەردى، كەكشىلدىك پەن ساسىق تاكاپپارلىقتىڭ نىشانى. ادامنىڭ ادامدىعى سىنعا تۇسەتىن وسىنداي كەزدەرى مۇسىلماندىق مىنەزدەن اۋىتقىماي، ىشكى ار تارازىسىنىڭ ولشەمدەرىنەن ءمۇلت كەتپەۋ - ءار كىسىنىڭ ەمەس، ەر كىسىنىڭ عانا قولىنان كەلەتىن ەرەن قاسيەت ەكەنى ايان.

بىرەۋدى رەنجىتۋ كوبىنەسە مىنەزدىڭ ناشارلىعىنان، ءبىلىمنىڭ، جەكە مادەنيەتتىڭ تايازدىعىنان، دورەكىلىكتەن، باسقالاردى وزىنەن تومەن ساناۋدان يا بولماسا وزىنە جەڭىل دەپ ساناعان قىلىقتىڭ وزگەگە اۋىر، ءزىل بولىپ تيەتىنىن پارىقتاي الماۋدان تۋىنداپ جاتادى. جانى جايساڭ، مىنەزى شۋاق ادام كىسى كوڭىلىنە قاياۋ تۇسىرەتىن تۇستاردى ء(سوزدى ياكي ءىس-ارەكەتتى) جاقسى بىلەتىن اسا سەزىمتال كەلەدى. كوڭىلدى تىرناپ كەتەتىن تىكەنەك مىنەزدى ەمەس، كىسى جانىن ىزگىلىككە بولەيتىن، جۇرگەن جەرىنە سىپايىلىق ۇيالاتاتىن سىمباتتى اقىلدىلىعىنان تايمايدى. كورگەن جاندى ءسۇيسىنتىپ، ماقتاداي جۇمساق مىنەزىمەن ۇلگى بولادى. ءوزى رەنجىسە دە وزگەنى رەنجىتۋگە جول بەرمەيدى. ويتكەنى، رەنىشتىڭ ارادا سالقىندىق تۋدىراتىنىن، ادامداردى ءبىر-بىرىنەن سۋىتىپ، جات قىلىپ جىبەرەتىنىن جاقسى بىلەدى. كەشىرىسكەن كۇننىڭ وزىندە كوڭىلدى كولەڭكە باسىپ، كوپكە دەيىن سالقىندىقتىڭ سىزى كەتپەي جۇرەتىنىن تەرەڭ سەزىنەدى. بۇنى مىنا ءبىر عيبراتتى مىسال دا جاقسى ۇقتىرعانداي.

بىردە جامان مىنەزدى ۇلىنا اكەسى شەگە تولى جاشىك بەرىپ: «ماڭايىڭداعى دوستارىڭمەن ءار جانجالداسىپ قالعان سايىن تاقتايعا ءبىر شەگەدەن قاعىپ وتىر»،- دەپ تاپسىرىپتى.

العاشقى كۇنى-اق بالاسى تاقتايعا كوپ شەگە قاعىپ ۇلگەرىپتى. ءبىر كۇنى تاقتاي بەتى شەگەگە تولسا كەرەك. بۇل جايىن اكەسىنە بارىپ ايتىپتى. اكەسى: «ال ەندى، بالام، بۇگىننەن باستاپ، سول دوستارىڭمەن تاتۋلاس، بىراق تاتۋلاسقان ءار كۇنىڭ ءۇشىن تاقتايدان ءبىر شەگەدەن سۋىرىپ الىپ وتىر»،- دەپتى.

ءبىراز كۇندەر ءوتىپتى. ءبىر كۇنى قاراسا، تاقتايداعى بار شەگە شىعارىلىپ بىتكەن ەكەن. سوندا ونى سىرتتاي باقىلاپ جۇرگەن اكەسى بالاسىن تاقتايدىڭ الدىنا ەرتىپ اكەلىپ: «بالام، جارايسىڭ، جارادىڭ،- دەپتى،- الايدا، مىنا تاقتايعا جاقسىلاپ تۇرىپ قاراشى! شەگەلەردى سۋىرعاندا قالىپ قويعان ىزدەردى، كوپ تەسىكتى كورىپ تۇرسىڭ. بۇل دەگەنىڭ - تاقتا اۋەلگىسىندەي تازا قالپىندا، ادەمى بولىپ قالمايدى دەگەن ءسوز. دوستارمەن توبەلەسكەن سايىن ارادا جامان سوزدەر ايتىلادى. ءار جامان ءسوز ارتىنا مىنا شەگەلەر ءتارىزدى شۇرق تەسىك قالدىرىپ وتىرادى. ارتىنان تاتۋلاسىپ جولداسىڭ مىڭ جەردەن كەشىردىم دەگەنىمەن، مىنا تەسىكتەر سەكىلدى كوڭىلدە كىربىڭنىڭ ءبارىبىر سىز بولىپ قالىپ كەتىندىگى شىندىق. سوندىقتان، ەشبىر دوسىڭمەن ءجۇز شايىس-پاعايسىڭ، با-لام»،- دەگەن ەكەن سوندا ءوز ءىسىنىڭ استارىن ءتۇسىندىرىپ، ومىرلىك ۇمىتىلماس ساباق ۇقتىرعان اكەسى.

ءيا، رەنىش ارتىنان رياسىز كەشىرىلسە جاقسى، ايتپەسە، كوپ جاعدايدا جان سىزداتار، ەسكە تۇسكەن سايىن كوڭىلدى قارالاپ، جاندى جارالايتىن ءىز تاستاپ كەتەتىنى، اششى دا بولسا اقيقات. «الدىڭا كەلسە، اتاڭنىڭ ايىبىن كەش» دەگەن بابالارىمىز ارقاشان كەشىرىمدى نەگىز ەتىپ  ۇستاعان. «ءبىر اشۋىڭدى ماعان بەر»، «تەنتەگىمدى جونگە سالۋدى وزىمە قالدىر»، «ءبىر بىلمەستىك ءوتتى»، ەگەر بالا بولسا «ءىسىنىڭ شالالىعى» دەپ، جاس بولسا «جاستىق شاقتا كىمنىڭ باسىنان نە وتپەيدى» دەپ، ۇلكەن كىسى بولسا «جاڭىلمايتىن جاق، سۇرىنبەيتىن تۇياق بولا ما» دەگەن سەكىلدى سوزدەرمەن ايتەۋىر ەكى جاقتى ءوز راۋىشىندە بىتىستىرۋگە، ارالارىن تاتۋلاستىرۋعا، ارتىن تىم ۋشىقتىرماۋعا تىرىسقان. اسىرەسە، تۋىس ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن وكپە-رەنىشى تىم اسقىنىپ كەتپەۋىنە كوڭىل بولگەن. «تۋىستىڭ ازارى بولسا دا، بەزەرى بولمايدى»، «اعايىندا وكپە بار دا، كەك جوق» دەگەن سەكىلدى اتالى سوزدەرمەن كىشكەنە وكپەگە بولا ءبىرجولاتا ات قۇيرىعىن كەسىسۋ تۋىس ادامداردىڭ ءىسى ەمەستىگىنە نازار اۋدارتىپ، ىنتىماق دەگەن ايدىندى داۋىلعا ۇرىندىرماي تۇنىق ۇستاۋعا بارىن سالعان. بۇنى اباي اتامىز:

ءدامى قايتپاس، بۇزىلماس ءتاتتى بار ما،

ءبىر بەس كۇننىڭ ورنى جوق اپتىعارعا،

قاي قىزىعى تاتيدى قۋ ءومىردىڭ

تاتۋدى اراز، جاقىندى جات قىلارعا،- دەپ، ومىردەگى ەشتەڭە دە اعايىن كىسىلەردىڭ تاتۋلىعىنا، بەرەكە-بىرلىگىنە جەتپەيتىندىگىن ادەمى ۇقتىرعان.

ءيا، «سويماسىمدى سويامىن، سۇيگەنىمنىڭ كوڭىلى ءۇشىن» دەگەن قازاققا كوڭىلدەن قىمبات ەشتەڭە جوق. ويتكەنى، سىناپتاي سىرعىعان كوڭىلدىڭ كىلتىن تابا ءبىلۋ، جۇرەك اۋىرتپاي ءجۇرۋ - جاراسىمدى سىيلاستىق پەن باقىتقا باستايتىنى بەلگىلى.

مۇقاعالي اعامىز دا ءبىر ولەڭىندە:

كۇن باتتى،

مىنە، كەش كىردى.

جانىمنان ءبىر ءۇن ەستىلدى.

«راحاتقا بولا بەس كۇنگى،

رەنجىتە كورمە ەشكىمدى!».

تاعى دا ءبىر كۇن كەش كىرگەن،

تاعى دا ءبىر ءۇن ەستىلگەن.

«ازاماتسىڭ عوي ەس كىرگەن،

جاۋلاسا كورمە ەشكىممەن!» دەپ، ەشكىمدى رەنجىتپەي، ەشكىممەن جاۋلاسپاي تاتۋ-ءتاتتى عۇمىر كەشۋ، بەس كۇنگى راحاتقا بولا اركىممەن جاعالاسىپ يتشە ىرىلداسپاۋ - ەستى ازاماتتارعا سىن ەكەنىن بىلدىرگەن. ەشكىمنىڭ كوڭىلىن قالدىرماۋ تۋراسىندا عۇلامالاردان كوپتەگەن ناقىل سوزدەر قالعان. احمەت ياسساۋي بابامىز «كاپىر دە بولسا بىرەۋدى رەنجىتۋ - جاراتۋشىنى رەنجىتۋمەن تەڭ» دەسە، ۇلكەن اۋليە ءجالالاددين رۋمي: «قاعبا - يبراھيم پايعامباردىڭ تۇرعىزعانى. ال كوڭىل - ۇلى جاراتۋشىنىڭ ءوزى نازار سالاتىن ورىن. سول سەبەپتى، ءبىر كىسىنىڭ كوڭىلىن قالدىرۋ - قاعبانى مىڭ رەت جىققاننان دا اۋىر» دەپ، بىلە-بىلگەنگە ادام كوڭىلى قاسيەتتى قاعبادان دا جوعارى تۇراتىندىعىن اڭعارتقان.

قۇدايبەردى باعاشار، ءدىنتانۋشى

muftyat.kz, 04.08.2009