جۇما, 29 ناۋرىز 2024
جاڭالىقتار 8225 0 پىكىر 1 اقپان, 2013 ساعات 09:06

كارجاۋباي سارتكوجاۋلى. گەنەزيس درەۆنەتيۋركسكوگو رۋنيچەسكوگو پيسما (ناچالو)

ەۋرازيسكوگو ناتسيونالنوگو ۋنيۆەرسيتەتا يمەني ل.ن.گۋميلەۆا

 

رەداكتورى: ا.كايرجانوۆ (پروفەسسور)

ب.ا.جۋماديلدين (جۋرناليست)

ج.كارجاۋبايۋلى (تيۋركولوگ-ارحەولوگ)

س 22 سارتكوجاۋلى ك.

گەنەزيس درەۆنەتيۋركسكوگو رۋنيچەسكوگو پيسما

 

ISBN 9865-17-424-5

سودەرجانيە

ۆۆەدەنيە . . . . . . . .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4

پەرۆايا گلاۆا

يستوريوگرافيچەسكي وبزور پروبلەمى يزۋچەنيا

درەۆنەتيۋركسكيح تەكستوۆ.............................................................6

1.1 يسسلەدوۆانيە پروبلەمى پرويسحوجدەنيا تيۋركسكوي گرافيكي.........17

1.2 كيتايسكيە يستوچنيكي و درەۆنيح تيۋركسكيح پيسمەناح.........................25

ۆتورايا گلاۆا

سلوجەنيە تيۋركسكوگو ەتنوسا

2.1كراتكي وبزور يستوري درەۆنيح تيۋركوۆ...................................32

2.2درەۆنەيشيە ي درەۆنيە تيۋركسكيە ەتنوسى................................................47

ەۋرازيسكوگو ناتسيونالنوگو ۋنيۆەرسيتەتا يمەني ل.ن.گۋميلەۆا

 

رەداكتورى: ا.كايرجانوۆ (پروفەسسور)

ب.ا.جۋماديلدين (جۋرناليست)

ج.كارجاۋبايۋلى (تيۋركولوگ-ارحەولوگ)

س 22 سارتكوجاۋلى ك.

گەنەزيس درەۆنەتيۋركسكوگو رۋنيچەسكوگو پيسما

 

ISBN 9865-17-424-5

سودەرجانيە

ۆۆەدەنيە . . . . . . . .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4

پەرۆايا گلاۆا

يستوريوگرافيچەسكي وبزور پروبلەمى يزۋچەنيا

درەۆنەتيۋركسكيح تەكستوۆ.............................................................6

1.1 يسسلەدوۆانيە پروبلەمى پرويسحوجدەنيا تيۋركسكوي گرافيكي.........17

1.2 كيتايسكيە يستوچنيكي و درەۆنيح تيۋركسكيح پيسمەناح.........................25

ۆتورايا گلاۆا

سلوجەنيە تيۋركسكوگو ەتنوسا

2.1كراتكي وبزور يستوري درەۆنيح تيۋركوۆ...................................32

2.2درەۆنەيشيە ي درەۆنيە تيۋركسكيە ەتنوسى................................................47

2.3  ەتيمولوگيا تيۋركوۆ، اشينا ي لەگەندى وب اشينا.........................52

2.4 تيۋركسكيە پراۆيتەلي.............................................................62

2.5 گوسۋدارستۆەننىي يازىك تيۋركسكوگو كاگاناتا...............................72

 

ترەتيا گلاۆا

يستوكي پيسمەننوي كۋلتۋرى درەۆنيح كوچەۆنيكوۆ ەۆرازي....................80

3.1فرازەوگراممى.............................................................................................84

3.2 لوگوگراممى........................................................................86

3.3 سيللابوگراممى (سلوگوۆوە پيسمو).........................................................98

3.4 فونوگراممى.............................................................................................109

3.5 وبرازتسى درەۆنەتيۋركسكوي پيسمەننوستي

پوسترەفورمەننوگو پەريودا..........................................................................133

 

چەتۆەرتايا گلاۆا

فونولوگيچەسكايا سيستەما درەۆنەتيۋركسكوي پيسمەننوستي.................................................................................................163

4.1 فونولوگيچەسكايا سيستەما درەۆنەي پيسمەننوستي تيۋركسكوگو ميروپوزنانيا.........................................................................163

4.2درەۆنەتيۋركسكايا فونەتيكا.............................................166

4.3سيستەما گلاسنىح زۆۋكوۆ........................................................169

4.4 سيستەما سوگلاسنىح زۆۋكوۆ.....................................................185

4.5سينگارمونيزم زۆۋكوۆ...........................................................203

4.6سوچەتانيا سوگلاسنىح زۆۋكوۆ...................................................................217

 

زاكليۋچەنيە  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222

ليتەراتۋرا   . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................225

 

سپيسوك پوكراششەني.................................................................243

 

پريلوجەني  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .245

 

ۆۆەدەنيە

درەۆنەتيۋركسكايا پيسمەننوست پرەدستاۆلياەت سوبوي دۋحوۆنو-كۋلتۋرنوە ناسلەديە تيۋركسكوگو سۋپەرەتنوسا، ي ياۆلياەتسيا ۆەليچايشيم ۆكلادوم تيۋركسكيح نارودوۆ ۆ رازۆيتيە ميروۆوي تسيۆيليزاتسي.

س مومەنتا وتكرىتيا ەتو ناسلەديە پو سەي دەن نە موجەت پولۋچيت وبەكتيۆنۋيۋ وتسەنكۋ، تاك كاك ونو يسكاجەنو ەۆروپوتسەنتريستكسيمي ۆزگليادامي.

پوستوياننو ۆىدۆيگاليس نەوبوسنوۆاننىە تەوري، كوتورىە ۋتۆەرجدالي، چتو درەۆنەتيۋركسكايا پيسمەننوست يسحوديت وت ارامەيسكوگو، سەميتسكوگو يلي سوگديسكوگو پيسما. ي دۋمات بىلو نەلزيا ، چتو تيۋركسكي موگلي سوزدات سۆويۋ پيسمەننوست. ۆ داننوي مونوگرافي مى پرەدلاگەم سۆويۋ توچكۋ زرەنيا نا پروبلەمۋ پرويسحوجدەنيا درەۆنەتيۋركسكوگو پيسما.

اناليز يستوريچەسكيح پامياتنيكوۆ، نايدەننىح پوسلە 1960-ح گودوۆ نا وبشيرنوي تەرريتوري (وت حۋانحە نا ۆوستوكە دو ۆوستوچنوي ەۆروپى نا زاپادە), ناسەلەننوي درەۆنيمي كوچەۆنيكامي، ي درۋگيح دۋحوۆنو-كۋلتۋرنىح تسەننوستەي، سوبراننىح ۆ رەزۋلتاتە ەكسپەديتسي، پروۆەدەننىح اۆتوروم داننوگو ترۋدا ۆ تەچەنيە 30 لەت ۆ تسەنترالنوي ي سرەدنەي ازي، پوزۆولياەت پو-نوۆومۋ وسمىسليت تەوريۋ پرويسحوجدەنيا درەۆنەتيۋركسكوي پيسمەننوستي.

ۆ 1967 گودۋ ارحەولوگ ا.پ. وكلادنيكوۆ، يسسلەدوۆاۆشي ناسكالنىە ريسۋنكي ۆ پەششەرە حويت-تسەنحەر نا تەرريتوري مونگولسكوگو التايا، پريشەل ك ۆىۆودۋ، چتو وني داتيرۋيۋتسيا ەپوحوي پالەوليتا. ريسۋنكي س حويت-تسەنحەر ياۆليايۋتسيا يدەنتيچنىمي س ريسۋنكامي يز پەششەر فون-دە گوم، لياسكو، كاستيلو، ترەح براتەۆ، التامير ۆ ەۆروپە.

پو ناشەمۋ منەنيۋ، سوزداتەلي ريسۋنكوۆ ۆ پەششەرە حويت-تسەنحەر ياۆليايۋتسيا پرەدكامي، كاك درەۆنيح التايتسەۆ، تاك ي بولەە پوزدنيح تيۋركوۆ. سو ۆرەمەنەم نەكوتورايا چاست ەتيح پلەمەن وتكوچەۆىۆالا ۆ درۋگيە رايونى، نو وسنوۆنايا چاست وستاۆالاس.سچيتاەم، چتو ناسلەديە حويت-تسەنحەر ستالو وسنوۆانيەم دليا سوزدانيا پيسمەننوگو يسكۋسستۆا تيۋركوۆ.

ناۋچنىە يسسلەدوۆانيا ارحەولوگوۆ دوكازالي، چتو دۋحوۆنايا كۋلتۋرا، سلوجيۆشاياسيا ۆ ەپوحۋ پالەوليتا، نەپرەرىۆنو وبوگاششالاس ۆ پەريود نەوليتا، ەنەوليتا، برونزوۆوگو ي جەلەزنوگو ۆەكوۆ ي پرودولجيلا ۋمنوجات سۆوي تراديتسي ۆپلوت دو سرەدنەۆەكوۆيا.

نادو وتمەتيت، چتو نادپيسي نا كامنياح ۆ ستەپنىح پروستوراح ەۆرازي پريسۋششي تولكو تيۋركسكيم ي مونگولسكيم كوچەۆنيكام. زناكي، ۆىسەچەننىە نا كامنياح ي ناچەرتاننىە نا برونزوۆىح، سەرەبريانىح ي زولوتىح يزدەلياح، پوستەپەننو وفورميليس ۆ وتدەلنىە بۋكۆى درەۆنەتيۋركسكوگو پيسما. ۆ داننوي مونوگرافي سدەلان تششاتەلنىي اناليز ەتوگو پروتسەسسا. ۆ رابوتە اناليزيرۋيۋتسيا ۆسە فورمى الفاۆيتوۆ درەۆنەتيۋركسكوي پيسمەننوستي س ۋكازانيەم پەريودا ي ۆرەمەني يح يسپولزوۆانيا. ناچەرتانيە شريفتا نادپيسەي سوحرانەنو ۆ نەيزمەننوم ۆيدە ي سوۆپاداەت س رازمەرامي بۋكۆ، ۆىسەچەننىح نا كامنياح.

ۆ رابوتە سدەلانا پوپىتكا وپرەدەلەنيا پۋتەم سراۆنەني ۆنۋترەننەي سترۋكتۋرى ي ۆنەشنيح فورم الفاۆيتوۆ: پودۆەرجەنى لي وني يزمەنەنيام پود ۆليانيەم رەفورم. اۆتور تاكجە سترەميلسيا، نا وسنوۆە تششاتەلنوگو يزۋچەنيا ميروۆوززرەنيا درەۆنيح تيۋركوۆ، ناۋچنو وبوسنوۆات تەوريۋ پيسمەننوستي، ياۆليايۋششۋيۋسيا پرودۋكتوم سلوجيۆشەيسيا ميروۆوززرەنچەسكوي سيستەمى ەتوگو نارودا.

پو منەنيۋ اۆتورا، فونولوگيچەسكي اناليز ورحونسكيح تەكستوۆ پوزۆولياەت ۆ پولنوي مەرە سدەلات ۆىۆود و توم، چتو يازىك ەتيح نادپيسەي وتنوسيتسيا ك كيپچاكسكوي گرۋپپە تيۋركسكيح يازىكوۆ.

ۆىراجايۋ گلۋبوكۋيۋ پريزناتەلنوست زا سودەيستۆيە ۆ رابوتە ي تسەننىە ۋكازانيا اكادەميكۋ ا.ت. حايدارۋ ي يزۆەستنومۋ جۋرناليستۋ ب.ا.جۋماديلدينۋ. وسوبۋيۋ پريزناتەلنوست ۆىراجايۋ دوكتورۋ فيلولوگيچەسكيح ناۋك، پروفەسسورۋ ا.ك. كايرجانوۆۋ زا ناۋچنىي رۋسسكي پەرەۆود ي رەداكتيروۆانيە ناستوياششەي رابوتى.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

گلاۆا پەرۆايا

يستوريوگرافيچەسكي وبزور پروبلەمى يزۋچەنيا

درەۆنەتيۋركسكيح تەكستوۆ

س ناچالوم كولونيزاتسي پروستوروۆ كازاحستانا روسسيسكوي يمپەريەي، ۆنيمانيە ۋچەنىح پريۆلەكلي نايدەننىە ۆو ۆرەميا رازۆەدىۆاتەلنىح ەكسپەديتسي ۋديۆيتەلنىە ارحەولوگيچەسكيە ناحودكي ۆ ۆيدە ۆىسەچەننىح نا كامنياح درەۆنيح نادپيسەي. وسوبىم وبەكتوم يزۋچەنيا روسسيسكيح ۋچەنىح ستالا دوسەلە نەيزۋچەننايا ي نەۆەدومايا دليا ۋچەنوگو ميرا سيبير. ۆ رەزۋلتاتە بىلو سوبرانو بولشوە كوليچەستۆو ارحەولوگيچەسكيح يستوچنيكوۆ ي سوستاۆلەنى گەوگرافيچەسكيە كارتى رەگيونا. پريرودنىە بوگاتستۆا سيبيري پريۆلەكالي ۆنيمانيە ي زاپادنىح گوسۋدارستۆ، تاكجە پرەدپرينيماۆشيح پوپىتكي يزۋچيت ي وسۆويت رەگيون. وني ناپراۆليالي سيۋدا سپەتسياليستوۆ ي پۋتەشەستۆەننيكوۆ-ليۋبيتەلەي. ودنيم يز نيح بىل گوللاندسكي پۋتەشەستۆەننيك، نيكولاس-كورنەليسسون ۆيتسەن (1641-1717 گگ.), كوتورىي چەرەز  موسكۆۋ پوسلەدوۆوۆال ۆ سيبير. ن.ك. ۆيتسەن يزدال سبورنيك، ۆ كوتوروم وپۋبليكوۆال نەيزۆەستنىە رانەە تاينستۆەننىە ريسۋنكي ي نادپيسي نا كامنياح. دال تسەننىە سۆەدەنيا و سيبيرسكيح ناروداح، يازىكە، كۋلتۋرە ي تراديتسياح [400]. پەرۆىي ەگو سبورنيك و سيبيري ي دالنەم ۆوستوكە ۆىحوديت ۆ سۆەت ۆ 1692 گ. ۆتورايا كنيگا پود نازۆانيەم «سەۆەرنايا ي ۆوستوچنايا تاتاريا» يزداەتسيا ۆ 1695 گ. [94.س.37]. ەتي ترۋدى بىلي زانوۆو پەرەيزدانى ۆ 1785 گ. يسسلەدوۆاتەل ناپراۆيل پيسمو 29 دەكابريا 1690 گ. پرەزيدەنتۋ ناۋچنوگو وبششەستۆا وبەدينەننوگو كورولەۆستۆا ۆەليكوبريتاني روبەرتۋ سوۋتۆەليۋ، س وتچەتوم و پروۆەدەننىح يسسلەدوۆانياح. ۆ پيسمە ون پيشەت: «28 لەت نازاد، دۆيجيمىي ليۋبوزناتەلنوستيۋ ي ينتەرەسوم ك رازنىم ۆەششام، يا پوەحال ۆ روسسيۋ. يا وبششالسيا نە تولكو س رۋسسكيمي، نو ي منوگوچيسلەننىمي پلەمەنامي تاتار (كوچەۆنيكوۆ). تام، يا سوبرال ماتەريال و موسكۆە ي درۋگيح ستراناح. يا پريدۋمال مەتود وبمەنا پيسمامي س سامىمي دالنيمي چاستيامي سۆەتا، كاك كرايني ي ۆوستوچنىي سەۆەر، ي، يسپولزۋيا درۋگيە رازليچنىە سپوسوبى، پرودولجايۋ سوبيرات سۆەدەنيا دو سەگودنياشنەگو دنيا» [400.س.63].

دالەە، ون پوۆەستۆۋەت و توم، چتو نا سكالاح ۆ رايونە ۆەرحوتۋريا سوحرانەنى ۆىسەچەننىە ريسۋنكي ي نەۆەدومىە نادپيسي، ا مەستنىە ستاروجيلى، ۋتۆەرجدايۋششيە، چتو يح پرەدكي ستولەتيامي ناسەليايۋت ەتي مەستنوستي، نە سموگلي دات نيكاكوي ينفورماتسي و توم، كتو ي كوگدا سدەلال ەتي نادپيسي ي چتو ەتو زا پيسمەننوست. يزۆەستنو، گوۆوريت يسسلەدوۆاتەل، چتو جيتەلي نازىۆايۋت ەتۋ مەستنوست «پيسمەننىي كامەن»، ا ۋ جيۆۋششيح تام ۆوگۋلوۆ ي درۋگيح پلەمەن سۋششەستۆۋيۋت تراديتسي جەرتۆوپرينوشەنيا بوجەستۆۋ ي رازداچي ۋگوششەني [94.س.38]. پوزدنەە ۆىياسنياەتسيا، چتو رەچ يدەت نە و سيبيري، ا وب ۋرالە. ۆەرحوتۋرە - ۆوستوچنىي حرەبەت سرەدنەگو ۋرالا. ەتا مەستنوست، كوتورۋيۋ نازىۆالي  «سيبيرسكيمي ۆوروتامي»، راسپولوجەنا نەدالەكو وت ۋستيا رەكي تۋر. گورود ۆەرحوتۋرە بىل وسنوۆان ۆ 1698 گودۋ. ۆ 1690-ح گگ.، كوگدا گوللاندەتس ن.ك. ۆيتسەن پروۆوديل سۆويۋ ەكسپەديتسيۋ، ودنوۆرەمەننو س نيم، يزۆەستنىي رۋسسكي گەوگراف ي ەتنوگراف س.ۋ. رەمەزوۆ سوبيراەت وبشيرنىي ماتەريال پو سيبيري. ەگو ترۋد  «چەرتەجنايا كنيگا سيبيري» ۆىحوديت ۆ سۆەت ۆ 1693-1703 گگ. [54.س.13]. ۆ نەم دانى سۆەدەنيا و تاينستۆەننىح ريسۋنكاح ي نادپيسياح نا كامنياح، ۆسترەچايۋششيحسيا ۆ رازليچنىح رايوناح سيبيري. نا كارتە س.ۋ. رەمەزوۆا ۋكازانو مەستوناحوجدەنيە «ورحونسكوگو كامنيا». ليۋبوپىتنو، چتو يسسلەدوۆاتەل راسپولوجيل ەگو ۆ ۆەرحوۆياح رەكي تالاس، مەجدۋ كازاحستانوم ي كىرگىزستانوم [107.24].

پو ناشەمۋ منەنيۋ، س.ۋ. رەمەزوۆ پەرەپۋتال «ورحونسكي كامەن» س تالاسسكيمي نادپيسيامي. اتا-ماليك جۋۆەيني، پوسەتيۆشي مونگوليۋ ۆ XIII ۆ.، ۆ سۆوەم ترۋدە «The history of the World-Conquerer» ۋپوميناەت «ورحونسكي كامەن». پۋتەشەستۆەننيك راسسكازىۆاەت و توم، چتو نا بەرەگاح ورحونا ون ۆيدەل كامەن س نەيزۆەستنوي نادپيسيۋ، كوتورۋيۋ نيكتو نە سموگ پروچيتات.

ۆ 1671 گ. ۆ موسكۆۋ پريبىل نيكولاي گاۆريلوۆيچ سپافاري (ميلەسكۋ) - تالانتليۆىي ۋچەنىي، روديۆشيسيا ۆ وبرازوۆاننوي مولداۆانسكوي سەمە، پولۋچيۆشي وبرازوۆانيە ۆ كونستانتينوپولە ي پادۋە، پروجيۆاۆشي ۆ ودنو ۆرەميا ۆ گەرماني ي شۆەتسي. ۆ 1675 گ. ن.گ. سپافاري بىل نازناچەن گلاۆوي رۋسسكوگو پوسولستۆا ۆ كيتاە، وتكۋدا ۆەرنۋلسيا ۆ 1678 گودۋ. پو پورۋچەنيۋ پوسولستۆا ۋچەنىي يزدال نەسكولكو گەوگرافيچەسكيح ترۋدوۆ، ۆ ت.چ. «كنيگا و پۋتەشەستۆي يز گورودا توبول سيبيرسكوگو حانستۆا دو كيتايسكوي گرانيتسى». ەتوت ترۋد ياۆلياەتسيا پەرۆوي پولنوتسەننوي گەوگرافيچەسكوي سپراۆكوي و سيبيري، سدەلاننوي رۋسسكيمي ۋچەنىمي، نەپوسرەدستۆەننو پوسەتيۆشيمي ەتوت كراي [141.س.45]. ۆ كنيگە گوۆوريتسيا: «پەرەۆاليۆايا بولشيە پودەمى، ۆى ناتكنەتەس نا ۋزكوە ۋششەلە ەنەسەيا. ۆ ەتوم ۋششەلە ەست نەيزۆەستنىە پيسمەننوستي، تەسنەننىە نا ناسكالنىح كامنياح. سرەدي ەتيح پيسمەننوستەي ناريسوۆان كرەست. كو ۆسەمۋ ەتومۋ ەست ريسۋنكي ليۋدەي، دەرجاششيە ۆ رۋكاح كوپيا. نەيزۆەستنو كتو ي ۆ كاكوم ۆەكە بىلو ناريسوۆانو ۆسە ەتو...» [141.س.45].

تاكيم وبرازوم، ن.گ. سپافاري - بىل ودنيم يز پەرۆىح ۋچەنىح، پرەزەنتوۆاۆشي  ۋچەنومۋ ميرۋ و درەۆنەتيۋركسكيح رۋنيچەسكيح نادپيسياح.

ۆ پوسلەدنەي چەتۆەرتي XVIII ۆ. روسسيسكي يمپەراتور پەتر I پروياۆليال پوۆىشەننىي ينتەرەس ك پريرودنىم بوگاتستۆام ي ارحەولوگي سيبيري. ۆ سۆيازي س ەتيم، يم يزدايۋتسيا منوجەستۆو ۋكازوۆ و سبورە ي وحرانە درەۆنيح پامياتنيكوۆ سيبيري. ۆ چاستنوستي، ۋكاز وت 1718 گ. زاپرەششال گرابيتەلستۆو كۋرگانوۆ ي سودەرجال پريكاز و سبورە يستوريچەسكيح پامياتنيكوۆ، ۆ توم چيسلە ي پيسمەننىح، ي وتپراۆكە يح ۆ كۋنستكامەرۋ [141.س.25-30]. سپۋستيا گود، پو پريگلاشەنيۋ پەترا I دليا يسسلەدوۆاتەلسكوي رابوتى وتبىل ۆ سيبير ۋچەنىي دانيل گوتليب مەسسەرشميدت (1685-1735 گگ.). ون بىل ۆراچوم، بوتانيكوم ي فيلولوگوم [188.س.28].  ەگو ناۋچنو-يسسلەدوۆاتەلسكيە ەكسپەديتسي ۆ زاپادنوي سيبيري، داگۋرە ي مونگولي پرودولجاليس 7 لەت. وبشيرنايا كوللەكتسيا پيسمەننىح، ەتنوگرافيچەسكيح ي ارحەولوگيچەسكيح پامياتنيكوۆ، سوبراننىح د.گ. مەسسەرشميدتوم وب يستوري، ەتنوگرافي، يازىكە، گەوگرافي ي بوتانيكە سيبيري بىلا وتپراۆلەنا ۆ پەتەربۋرگ ۆ كۋنستكامەرۋ. ك سوجالەنيۋ، ەتا كوللەكتسيا سگورەلا ۆو ۆرەميا پوجارا ۆ كۋنستكامەرە ۆ 1747 گ. [141.س.48]. رۋكوپيسي د.گ. مەسسەرشميدتا، حرانيۆشيەسيا ۆ پەتەربۋرگە بىلي يسسلەدوۆانى ي پريۆەدەنى ۆ پوريادوك  پ.س. پاللاسوم ۆ 1782 گ. ۆ 1962, 1964, 1966, 1968 گگ. وني بىلي يزدانى ۆ ۆيدە سبورنيكوۆ ۆ بەرلينە [141.س.48]. داننىە رۋكوپيسي سودەرجات بوگاتىي ماتەريال و درەۆنەتيۋركسكيح رۋنيچەسكيح پيسمەناح.

فيليپپ يوگانن تاببەرت (سترالەنبەرگ) (1646-1747 گگ.) - كاپيتان شۆەدسكوي ارمي، پوپاۆ ۆ پلەن ۆ روسسيۋ، س 1711 گ. ۆ تەچەنيە 12 لەت جيل ۆ سيبيري ۆ گورودە توبولسك. ون سوبرال وبشيرنىي كرۋگ ماتەريالوۆ و يازىكە، يستوري، تراديتسياح، درەۆنەم ناسلەدي، ارحەولوگي ي گەوگرافي سيبيري. ەگو ترۋدى «نوۆايا گەوگرافيچەسكايا سپراۆكا و ۆەليكوي تاتاري»، «سەۆەرنايا ي ۆوستوچنايا چاستي ەۆروپى» پريۆلەكلي شيروكوە ۆنيمانيە چيتاتەلەي ۆ ەۆروپە. ۆ 1738 گ. ترۋد بىل يزدان نا انگليسكوم، ۆ 1757 گ. نا فرانتسۋزسكوم ي ۆ 1780 گ. نا يسپانسكوم يازىكاح. ەگو يسسلەدوۆانيا پولۋچيلي پريزنانيە ۆ ۋچەنوي سرەدە. يمەننو ف.ي. سترالەنبەرگ ۆپەرۆىە ۋپوترەبيل تەرمين «رۋنيچەسكي» ۆ سۆيازي سو سحودستۆوم سو سكانديناۆسكيمي رۋنيچەسكيمي پيسمەنامي [204.س.5-6]. حوتيا، ۆ دالنەيشەم ۆىياسنياەتسيا وتسۋتستۆيە سۆيازي مەجدۋ نيمي، تەم نە مەنەە، ۆوت ۋجە بولەە ترەح ستولەتي ەتو نازۆانيە پريمەنياەتسيا دليا وبوزناچەنيا درەۆنەتيۋركسكوي پيسمەننوستي. تاكيم وبرازوم، ترۋدى د.گ. مەسسەرشميدتا، ف.ي. ستراللەنبەرگا، كارلا شۋلمانا ۆىزۆالي بولشوي ينتەرەس ۋچەنوگو ميرا ي ليۋبيتەلەي درەۆنوستەي ك درەۆنيم تاينستۆەننىم پيسمەنام.

بولشوي ۆكلاد ۆ يزۋچەنيە درەۆنەتيۋركسكيح پيسمەننىح پامياتنيكوۆ ۆنەس يزۆەستنىي رۋسسكي ۆوستوكوۆەد گوتليب زيگفريد بايەر. يم بىلي يسسلەدوۆانى ي پرواناليزيروۆانى نادپيسي نا پامياتنيكاح №3, 4, 5 س پوبەرەجيا ۋيبات ي №1, 2, 3 س پوبەرەجيا تۋبا (تىبا) [107.س.32.49].

ۆ ناچالە XIX ۆەكا بولشوە كوليچەستۆو پۋتەشەستۆەننيكوۆ ي ليۋبيتەلەي ناچالو زانيماتسيا يسسلەدوۆانيەم درەۆنەتيۋركسكيح پامياتنيكوۆ. سرەدي نيح سلەدۋەت وسوبو وتمەتيت ترۋدى گريگوريا يۆانوۆيچا سپاسسكوگو (1783-1864 گگ.). ون وپۋبليكوۆال ۆ جۋرنالە «سيبيرسكي ۆەستنيك» نادپيسي، نايدەننىە س سايانسكوي ي مينۋسينسكوي كوتلوۆينى (1818.چ.I.67-85; چ.II.147-177; چ.III.39-94; چ.IV.167-182; 1819.چ.VIII.1-28). زاتەم، ون يزدال يح ۆ ۆيدە سبورنيكا پود نازۆانيەم «درەۆنوستي سيبيري» [107.س.235]. ەتوت ترۋد بىل پەرەيزدان ۆ 1822 گودۋ نا لاتينسكوم يازىكە پود نازۆانيەم «Inscriptiones Sibiricae». ترۋد گ.ي. سپاسسكوگو نا لاتينسكوم يازىكە پريۆلەكال ۆنيمانيە فرانتسۋزسكوگو ۆوستوكوۆەدا ابەل-رەميۋزا ي درۋگيح ۋچەنىح [107.س.236].

وپۋبليكوۆانيە درەۆنيح پامياتنيكوۆ س نەراسشيفروۆاننوي پيسمەننوستيۋ پوروديلو منوگو ديسكۋسسي ۆ ۋچەنوم ميرە. ۆىدۆيگاليس رازليچنوگو رودا گيپوتەزى وب يح پرينادلەجنوستي ك گرەكام، گەرمانتسام، ساكام، گۋننام، سكيفام، فيننام، كەلتام. وسوبو زاينتەرەسوۆاليس ۆ يزۋچەني درەۆنيح پيسمەن فينو-ۋگورتسى. ۆىدۆينۋتايا نا زاپادە تەوريا م.ا. كاسترەنا و توم، چتو رودينوي فينو-ۋگورتسەۆ موگۋت ياۆلياتسيا التاي ي سيبير [275.س.45] پوسلۋجيلا پريچينوي تومۋ، چتو منوگيە فينسكيە ۋچەنىە پرينياليس يزۋچات درەۆنيە پامياتنيكي سيبيري، پىتاياس دوكازات، چتو وني ياۆليايۋتسيا كۋلتۋرنىم ناسلەديەم يح دالەكيح پرەدكوۆ. ۆ 1883 گ. بىلو وبرازوۆانو سپەتسيالنوە «فينو-ۋگورسكوە وبششەستۆو»، تسەليۋ كوتوروگو بىلو يزۋچەنيە درەۆنەي رۋنيچەسكوي پيسمەننوستي. ۆ 1887 گ. فينسكيە ارحەولوگي يوگانن رەينگولد اسپەلين (1842-1915 گگ.), وتتو حەلمار اپەلگرەن كيۆالو (1853-1937 گگ.) پريستۋپايۋت ك سبورۋ ماتەريالوۆ وب ەنيسەيسكيح پيسمەننىح پامياتنيكاح [292.c.93-96]. ناۋچنايا ەكسپەديتسيا س يح ۋچاستيەم زا دۆە لەتنيە دەكادى وبنارۋجيۆاەت 32 پيسمەننىح پامياتنيكا. ۆ رەزۋلتاتە، ۆ 1889 گ. ۆيدنىي فينسكي ۋچەنىي وتتو دوننەر (1835-1909 گگ.) سوزداەت پەرۆىي اتلاس ەنيسەيسكيح پامياتنيكوۆ [94.س.42]. ورحونسكيە پامياتنيكي ۆپەرۆىە ۋپوميناليس ۆ ترۋداح اتا-ماليك جۋۆەيني، پوبىۆاۆشەگو ۆ مونگولي ۆ 1270-ح گگ. ي سوبستۆەننىمي گلازامي ۋۆيدەۆشەگو پامياتنيك كيۋلتەگينا. ودناكو، چەست دونەستي دو ۋچەنوگو ميرا ي پروسلاۆيت يح چەرەز شەست ستولەتي پرينادلەجيت روسسيسكيم پۋتەشەستۆەننيكام-وسۆەدوميتەليام ن.م. يادرينتسەۆۋ ي د.ا. كلەمەنتسۋ.

ۋروجەنەتس سيبيري، تالانتليۆىي ۋچەنىي ي يسسلەدوۆاتەل، چلەن زاپادنو-سيبيرسكوگو ي ۆوستوچنو-سيبيرسكوگو گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا ن.م. يادرينتسەۆ (1842-1894 گگ.) ۆنەس نەوتسەنيمىي ۆكلاد ۆ يزۋچەنيە يستوريكو-ەتنوگرافيچەسكوگو ناسلەديا سيبيرسكيح نارودوۆ. گلۋبوكي ينتەرەس ك درەۆنيم پامياتنيكام پوبۋديل ۋچەنوگو ۆ 1879 گ. پو زادانيۋ سيبيرسكوگو گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا سوۆمەستنو س درۋگيمي چەتىرميا يسسلەدوۆاتەليامي پوسەتيت تسەنترالنۋيۋ مونگوليۋ. تسەل ەكسپەديتسي بىلا ارحەولوگيچەسكوە يسسلەدوۆانيە درەۆنەي ستوليتسى ديناستي چينگيزيدوۆ - كاراكورۋما. پري راسكوپكاح گورودا «كارابالگاسۋن»، راسپولوجەننوگو نا يۋجنوم پوبەرەجە ورحونا، وسوبوە ۆنيمانيە ن.م. يادرينتسەۆا پريۆلەكلا سوحرانيۆشاياسيا ۆ تسەلوستنوستي ودنا يز ستەن گورودا س حانسكوي وردوي ۆ تسەنترالنوي چاستي. ۋچەنىي بىل پوراجەن ۆيدوم پەرەدنەگو پورتالا گورودا، ا تاكجە منوگوچيسلەننىمي ستوروجەۆىمي باشنيامي ۆ يۋجنوي چاستي. يسسلەدوۆاتەل تاك وپيسىۆاەت ۆ سۆوەم ترۋدە: «ناشە ۆنيمانىە وبراتيلا وسوبەننو گرۋپپا گرانيتنىح وبلومكوۆ، لەجاۆشيح ۆ 600 شاگاح وت دۆورا وكولو كاكيح-تو ۆالوۆ ي ۆوزۆىشەنىي. ەتو بىلي گرانيتنىە كامني. پريسموترەۆشيس، مى ۋۆيدەلي نا نيح ۆىسەچەننىە بارەلەفى ي ۆسكورە رازليچيلي كيتايسكاگو لۋ يلي تيپيچەسكاگو دراكونا; ريادوم مى ناشلي ەگو گولوۆۋ. وبلومكي دوكازالي، چتو ەتو بىلو يزۆايانىە وبەليسكا يلي  مونۋمەنتا، گدە پو زاكرۋگلەننوي چاستي بىلو سدەلانو تري دراكونا س كاجدوي ستورونى، ت.ە. سپراۆا ي سلەۆا وني سحوديليس گولوۆامي كنيزۋ. پولوۆينا ەتوگو ششيتا ۋتسەلەلا ي ۆزگليانۋۆ نا نەگو، ك يزۋملەنىيۋ مى ۋۆيدەلي زدە يزوبراجەنىە زناكومىح رۋنيچەسكيح زناكوۆ، كوتورىمي يسپەششرەنى ەنيسەيسكىە موگيلنيكي. زاتەم نا درۋگيح وبلومكاح مى ناشلي، كرومە تەح جە زناكوۆ، كيتايسكىيا نادپيسي ي كاك بى مونگولسكىيا، نا ساموم جە دەلە وكازاۆشىياسيا ۋيگۋرسكيمي» [286.c.79-80]. پوسلە دۆۋح نەدەل پرەبىۆانيا ۆ كارابالگاسۋنە ن.م. يادرينتسەۆ ۋزنال وت مەستنىح مونگولوۆ تو، چتو پودوبنوگو رودا پامياتنيكي ۆسترەچايۋتسيا ي ۆ درۋگيح پوبليزوستي مەستنوستياح. تاكيم وبرازوم ن.م. يادرينتسەۆ وبنارۋجيۆاەت دۆا درەۆنيح پامياتنيكا ۆ كوشە-تسايدام، راسپولوجەننوگو نا لەۆوم ۆوستوچنوم بەرەگۋ ورحونا. نا ودنوي ستورونە پامياتنيكا بىلي ۆىسەچەنى پيسمەنا، ۆسترەچايۋششيەسيا نا ەنيسەيسكيح پامياتنيكاح، ا نا درۋگوي - كيتايسكيە يەروگليفى. ۆوزلە وگرومنوگو كامنيا مى ناتكنۋليس نا كۋرگانى، نا كوتورىح بىلي ۆىسەچەنى ريسۋنكي ليۋدەي ي جيۆوتنىح. ن.م. يادرينتسەۆ دەلاەت كوپيۋ س پامياتنيكا ي سريسوۆىۆاەت 40 ستروك نەيزۆەستنوي پيسمەننوستي ي كيتايسكيح يەروگليفوۆ [286.c.79-81]. ليتوگرافيچەسكايا كوپيا ن.م. يادرينتسەۆا پوروجداەت سەنساتسيۋ ۆ ۋچەنىح كرۋگاح ي ۆىزىۆاەت سرەدي نيح نوۆۋيۋ ۆولنۋ ينتەرەسا ك درەۆنيم پامياتنيكام يز سيبيري. نا VIII مەجدۋنارودنوي ارحەولوگيچەسكوي كونفەرەنتسي ۆ 1890 گ. ۆ موسكۆە ن.م. يادرينتسەۆ پودەليلسيا سوبراننىمي ماتەريالامي وب ورحونسكيح پامياتنيكاح س ۋچەنىمي ي. اسپەلينوم ي و. دوننەروم. 15 مايا 1890 گودا پوموششنيك ي. اسپەلينا، اكسەل ولاي گەيكەل (1851-1924 گگ.) پريبىل ۆ مونگوليۋ، گدە ۆ رەزۋلتاتە يسسلەدوۆاني ۆ كارابالگاسۋنە (وردا-بالىك) وبنارۋجيل پامياتنيك نا ترەح يازىكاح (كيتايسكوم، سوگديسكوم، تيۋركسكوم). ۋچەنىي تاكجە دەلاەت ەستامپاج پامياتنيكوۆ كيۋلتەگينا، بيلگە كاگانا، فوتوگرافيرۋەت ي دەلاەت يح زاريسوۆكي [292.97-98]. ۆ 1892 گ. و.ا. گەيكەل يزدال سۆوي ترۋد «Inscription de L'Orhon recueillies par l'expedition Finnoise 1890 et publiees par Societe Finno-ougrienne (Helsingfors, 1892 گ.)»، ياۆيۆشيسيا پەرۆىم اتلاسوم ورحونسكيح پامياتنيكوۆ [337].

ۆ 1890 سوپەرنيچەستۆو مەجدۋ فينو-ۋگورسكيم وبششەستۆوم ي روسسيسكوي اكادەميەي ناۋك وبوستريلوس. فينو-ۋگورسكوە وبششەستۆو، وپەرەجايا رۋسسكيح ۋچەنىح يزدالو پەرۆىە اتلاسى كاك ەنيسەيسكيح [329]، تاك ي ورحونسكيح پيسمەننىح پامياتنيكوۆ. ماتەريالى ەكسپەديتسي ن.م. يادرينتسەۆا ي ا.و. گەيكەليا پوزۆوليلي ۋسكوريت رابوتى پو راسشيفروۆكە درەۆنەي پيسمەننوستي، تاك كاك ەتي ۋچەنىە يسپولزوۆالي سامىە سوۆرەمەننىە دليا توگو ۆرەمەني ۆوزموجنوستي دليا سنياتيا ەستامپاجا ي ليتوگرافيچەسكي كوپي پيسمەننىح پامياتنيكوۆ. راسشيفروۆكا درەۆنەي پيسمەننوستي ستالا ۆوزموجنوي بلاگوداريا كيتايسكوي ۆەرسي تەكستا پامياتنيكا. ۆ رەزۋلتاتە پوياۆلياەتسيا ۋچەنىي، يميا كوتوروگو موجنو پوستاۆيت ۆ ودين رياد س ۆىدايۋششيميسيا ۆوستوكوۆەدامي، تاكيمي كاك گروتەفەند ي شامپولليون، راسشيفروۆاۆشيمي درەۆنەە ەگيپەتسكوە پيسمو. پەرۆىە نەپولنىە پەرەۆودى كيتايسكيح تەكستوۆ دۆۋح پامياتنيكوۆ س كوشە-تسايداما بىلي وپۋبليكوۆانى پ. پوپوۆىم ي گ. گابەلەنتسلەروم. پۋبليكاتسيا پەرەۆودوۆ پولوجيلا كونەتس سپورام، يدۋششيم مەجدۋ ۋچەنىمي ۆ تەچەنيە دۆۋحسوت لەت. تەكستى ياسنو ۋكازىۆالي، چتو درەۆنيايا پيسمەننوست ياۆلياەتسيا ناسلەديەم تيۋركسكوگو كاگاناتا، سۋششەستۆوۆاۆشەگو ۆ VIII ۆەكە ناشەي ەرى. دۆا ورحونسكيح پامياتنيكا پرەدستاۆليالي سوبوي نادپيسي تيۋركسكيح كاگانوۆ موگيليانا (بيلگە-كاگان) ي ەگو براتا كيۋە-دەلەنا (كيۋلتەگينا).

روسسيسكايا ناۋچنايا اكادەميا تاكجە نەۋستاننو پرودولجالا يسسلەدوۆات پامياتنيكي سيبيري. ۆ 1891 گ. رۋسسكايا ەكسپەديتسيا، ۆوزگلاۆلياەمايا ۆ.ۆ. رادلوۆىم دوستيگلا رەكي ورحون نا تەرريتوري مونگولي. ۆ سوستاۆ ەكسپەديتسي ۆوشلي يزۆەستنىي ۋچەنىي ن.م. يادرينتسەۆ، سوترۋدنيك مينۋسينسكوگو مۋزەيا ۆ حاكاسي، يزۆەستنىي يسسلەدوۆاتەل، زناتوك سيبيرسكوي ارحەولوگي د.ا. كلەمەنتس (1848-1914 گگ.), فوتوگراف، حۋدوجنيك س.م. دۋدين، كاپيتان، توپوگراف ي.ي. ششەگولەۆ، فوتوگراف ا. ۆيلبورگ. ۆ دۋحە سوپەرنيچەستۆا س فينامي، ۋچەنىە ەكسپەديتسي ۆ.ۆ. رادلوۆا ناستولكو سپەشيلي وپۋبليكوۆات اتلاس، چتو ەسكيزى گوتوۆيليس ۆ پۋتي ي زاريسوۆكي بىلي ناسكورو سدەلانى س.م. دۋدينىم. ەكسپەديتسيا، پرودولجاۆشاياسيا دۆا مەسياتسا، دوستيگنۋۆ نامەچەننوي تسەلي، ۆوزۆراتيلاس ۆ پەتەربۋرگ. ك سوجالەنيۋ، پو ۆوزۆراششەني وبنارۋجيۆاەتسيا، چتو چاست لەنت بىلي يسپورچەنى. ۆ.ۆ. رادلوۆ بىل ۆىنۋجدەن پريمەنيت پري يزگوتوۆلەني اتلاسا، ناريادۋ س فوتوگرافيامي، سدەلاننىمي ن.م. يادرينتسەۆىم، سپەتسيالنىە زاريسوۆكي ا. ۆيلبورگا، پريمەنيۆشەگو وسوبىە مەتودى دليا بولەە توچنوي پەرەداچي يزوبراجەنيا. ۋچەنىي دەلال سپەتسيالنۋيۋ وبرابوتكۋ نادپيسي نا كامنياح، چتوبى زناكي نا فوتوگرافياح ۆىريسوۆىۆاليس ياسنەە. تاكيم وبرازوم، ۆسە تەكستى پامياتنيكوۆ بىلي يزوبراجەنى س پوموششيۋ فوتوتيپنوگو مەتودا. بولشۋيۋ پوموشش ەكسپەديتورام وكازال ي مەتود سنياتيا ەستامپاجا ا. پوزدنەەۆا. ۆ يتوگە، ۆ اتلاسە داۆالوس فوتوتيپنوە يزوبراجەنيە ي ەستامپاج پامياتنيكا [203]. ۆ.ۆ. رادلوۆ دال ريسۋنكي ي سپيسوك فوتوگرافي پامياتنيكوۆ ارحەولوگيچەسكوگو كومپلەكسا كيۋلتەگينا ي بيلگە كاگانا. تەم نە مەنەە، ون نە ۋسپەل پودگوتوۆيت ارحەولوگيچەسكۋيۋ سپراۆكۋ. ەكسپەديتسيا ۆ.ۆ. رادلوۆا سوبرالا وچەن وبشيرنىي ماتەريال، ودناكو بىل سدەلان وچەن سلابىي اناليز ارحەولوگيچەسكيح ناحودوك. كونەچنو، نادو وتنەستيس ك ەتومۋ س پونيمانيەم ي سنيسحوجدەنيەم، پوتومۋ كاك مى نە موجەم وتسەنيۆات ترۋدى پروشلىح ۆرەمەن س توچكي زرەنيا سوۆرەمەننوي ناۋكي. ارحەولوگيا، ياۆيۆشاياسيا فۋندامەنتوم تيۋركولوگي، تولكو وفورمليالاس كاك وسوبايا وتراسل يستوريچەسكوي ناۋكي. پو منەنيۋ اۆتورا، ۆىۆودى ۆ.ۆ. رادلوۆا پو ارحەولوگي ي يسسلەدوۆانيۋ، سودەرجاششيە اناليز درەۆنەتيۋركسكيح تەكستوۆ ترەبۋيۋت نوۆوي وتسەنكي سپەتسياليستوۆ. ۆ سۆيازي س چەم، حوتەلوس بى ۋپوميانۋت و توم، چتو ۋچەنيكي ي پوسلەدوۆاتەلي ۆ.ۆ. رادلوۆا پرودەلالي منوگو رابوتى پو يزۋچەنيۋ درەۆنەتيۋركسكيح پامياتنيكوۆ ي ۆنەسلي بولشوي ۆكلاد ۆ رازۆيتيە تيۋركولوگي.

ترۋد روسسيسكوگو ۋچەنوگو ۆ.ۆ. رادلوۆا «اتلاس درەۆنوستەي مونگولي» ۆىشەل ۆسلەد زا اتلاسوم ا.و. گەيكەليا ۆ 1892 گودۋ. پوسلە يزدانيا ەتيح دۆۋح رابوت، 25 دەكابريا 1893 گ. گراجدانين داني، پروفەسسور كوپەنگاگەنسكوگو ۋنيۆەرسيتەتا، تالانتليۆىي فيلولوگ ۆيلگەلم تومسەن (1842-1927 گگ.) ناحوديت كليۋچ ك راسشيفروۆكە درەۆنەي پيسمەننوستي. نادو وتمەتيت، چتو راسشيفروۆكا پيسمەننوستي ۋكازىۆاەت نا نەديۋجي تالانت ي وسوبۋيۋ ودارەننوست يسسلەدوۆاتەليا. ۆ. تومسەن وبياۆيل و سۆوەم وتكرىتي پرەزيديۋمۋ كورولەۆسكوي اكادەمي ناۋك داني 15 دەكابريا 1893 گ. ەگو وتكرىتيە بىلو وپۋبليكوۆانو ۆ جۋرنالە «Bulletin de L'Acodemie Royale des sciences et des Lettres de Danemark, 1893» ۆ ناچالە يانۆاريا 1894 گ. پود نازۆانيەم «Dechiffrement des inscriptions de L'Orhon et de L'Ienissei. Notice preliminaire. Par Vili. Thomsen». ستاتيا ۆ. تومسەنا بىلا پەرەۆەدەنا نا رۋسسكي يازىك ي وپۋبليكوۆانا ۆ پەرەۆودە ۆ.ر. روزەنا «زاپيسكي ۆوستوچنوگو وتدەلەنيا ي.ر ارحەولگيچەسكوگو وبششەستۆا»[ت.VIII.327].

تاكيم وبرازوم، سبىليس پروروچەسكيە سلوۆا گ. سپاسسكوگو و توم، چتو «رانو يلي پوزدنو، نو سيبيرسكيە درەۆنيە پيسمەنا نايدۋت سۆوەگو شامپولليونا». داتسكي ۋچەنىي ۆ. تومسەن ي ۆ.ۆ. رادلوۆ رابوتايا ناد راسشيفروۆكوي درەۆنەي پيسمەننوستي ۆەلي نەپرەرىۆنۋيۋ پەرەپيسكۋ ي وبمەنيۆاليس منەنيامي. پەرەد تەم، كاك سدەلات دوكلاد و سۆوەم وتكرىتي پەرەد اكادەميەي ناۋك ۆ. تومسەن وپوۆەستيل وب ەتوم سۆوەگو كوللەگۋ. پوسلە سۆوەگو ۆىستۋپلەنيا ۋچەنىي وتپراۆيل پيسمو ۆ.ۆ. رادلوۆۋ، ۆ كوتوروم دال پودروبنوە وپيسانيە راسشيفروۆكي پيسمەننوستي. ۆ.ۆ. رادلوۆ، يسپولزوۆاۆ وتكرىتيە ۆ. تومسەنا، بەز رازرەشەنيا ساموگو ۋچەنوگو، سدەلال پەرۆىي پەرەۆود تەكستا پامياتنيكا كيۋلتەگينا ي 19 يانۆاريا 1894 گ. ۆىستۋپيل س دوكلادوم پەرەد پرەزيديۋموم پەتەربۋرگسكوي اكادەمي ناۋك. پۋبليكاتسيا پەرۆوگو پەرەۆودا تەكستا پوياۆيلاس ۆ 1895 گ. ۆ سەري «Die altturkischen inscriften der Mongolei» (1894-1895 گگ.).

ۆ ەتو ۆرەميا ۋ ۆ. تومسەنا ۋحۋدشيلوس زدوروۆە [212.س.12]. ۋچەنومۋ ۋدالوس تولكو سپۋستيا نەكوتوروە ۆرەميا ۆ 1896 گ. يزدات سۆوي ۆتوروي ترۋد «Inscription de L'Orكhon» ۆ سەري «Memories de La Societe Finno-Ougrienne.V» (Helsingfors, 1896 گ.). ۆ ترۋدە ۆ. تومسەن دال پودروبنىە سۆەدەنيا و زناچەنياح بۋكۆ درەۆنەتيۋركسكوگو الفاۆيتا، گلاسنىح ي سوگلاسنىح بۋكۆاح، پرويسحوجدەني بۋكۆ، ترانسكريپتسيۋ وبەيح تەكستوۆ ي پەرەۆود س پوياسنەنيامي. ۆمەستە س تەم، تالانتليۆىي ۋچەنىي دوكازاۆ، چتو ۆسترەچايۋششەەسيا ۆ كيتايسكيح تەكستاح «تۋ-كيۋ» راۆنوزناچنو پونياتيۋ «تيۋرك»، ۆ سۆوەم يسسلەدوۆاني پودروبنو وستاناۆليۆاەتسيا نا ۆوپروساح پوليتيچەسكوي يستوري درەۆنيح تيۋركوۆ، يح بىتا ي كۋلتۋرى، دەلايا پري ەتوم سراۆنەنيە س كيتايسكيمي يستوچنيكامي. ۆ ترۋدە ۆ. تومسەن سدەلال اناليز تەكستا، سوستاۆيل حرونولوگيۋ، سلوۆار ي گرامماتيكۋ. ۆ كونتسە ستاتي يسسلەدوۆاتەل ۆىرازيل سوجالەنيە و توم، چتو ۆ.ۆ. رادلوۆ ۆ سپەشكە دوپۋستيل منوگو وشيبوك ۆ ترانسكريپتسي ي پەرەۆودە تەكستا [212.س.19]. كونەچنو، پوستۋپوك ۆ.ۆ. رادلوۆا موجنو وبياسنيت پروياۆلەنيەم دۋحا سوپەرنيچەستۆا مەجدۋ ۋچەنىمي. درۋگوي تالانتليۆىي ۋچەنىي پ.م. مەليورانسكي يسپولزوۆال سامىە ۆاجنىە چاستي رابوتى ۆ. تومسەنا دليا ناپيسانيا سۆوەي ديسسەرتاتسي [169]. ۆ.ۆ. رادلوۆ، وزناكوميۆشيس ۆ 1896 گ. س رابوتوي ۆ. تومسەنا وسوزنال، چتو ون دوپۋستيل وشيبكۋ ي ۆمەستە سو سۆويم ۋچەنيكوم پ.م. مەليورانسكيم زانوۆو ۋگلۋبيلسيا ۆ يزۋچەنيە ورحونسكوگو پامياتنيكا. ۆ 1897 گ. تەكست پۋبليكۋەتسيا زانوۆو س پوپراۆكامي ي گرامماتيكوي [205].

تاكيم وبرازوم، ۆ.ۆ. رادلوۆ ۆ 1892-1899 گگ.، پروياۆيۆ وسوبوە ۋسەرديە ي نەۋستاننوە ترۋدوليۋبيە، يزدال مونۋمەنتالنىي 4-ح تومنىي ترۋد - اتلاس ورحونسكيح پامياتنيكوۆ نا نەمەتسكوم [371; 372; 373; 375; 376] ي رۋسسكوم [203] يازىكاح (پو 4 توما كاجدىي). ۆ.ۆ. رادلوۆ بىل وچەن ترۋدوليۋبيۆىم ۋچەنىم. ۆ تو ۆرەميا ۆ روسسي نە بىلو فيلولوگا راۆنوگو ەمۋ. ون ياۆلياەتسيا وبششەپريزناننىم وسنوۆاتەلەم تيۋركولوگي. ۆ.ۆ. رادلوۆ نە تولكو يزۋچيل درەۆنەتيۋركسكيە پامياتنيكي، تالانتليۆىي يسسلەدوۆاتەل يزداەت 10 توموۆ، پوسۆياششەننىح ۋستنومۋ نارودنومۋ تۆورچەستۆۋ ي 8 توموۆ - يازىكام تيۋركسكيح نارودوۆ. ناريادۋ س نيمي، ون پۋبليكۋەت ترۋدى و سيبيرسكيح، ۋيگۋرسكيح ي تۋرفانسكيح پامياتنيكاح، ا تاكجە يزداەت «كۋداتگۋ بيليگ» جۋسۋپا بالاساگۋني.

يتاك، سفورميروۆاليس دۆە شكولى تيۋركولوگي: نا زاپادە - وسنوۆاننايا ۆ. تومسەنوم ي ۆ روسسي - ۆ.ۆ. رادلوۆىم. پرودولجاتەلەم يسسلەدوۆاتەلسكوي دەياتەلنوستي ۆ.ۆ. رادلوۆا ستال ەگو تالانتليۆىي ۋچەنيك پ.م. مەليورانسكي. س.ن. سامويلوۆيچ پيشەت پرو نەگو [212]: «پ.م. مەليورانسكي، سامىي مولودوي يز ترەح گلاۆنىح ۋچاستنيكوۆ رازرابوتكي پامياتنيكوۆ تۋرەتسكوي رۋنووبرازنوي پيسمەننوستي، نايبولەە بليزكي ك ۆ. تومسەنۋ پو ناۋچنوي توچنوستي سۆويح يسسلەدوۆاتەلسكيح پريەموۆ، بىل رانو پوحيششەن ۋ ناۋكي سمەرتيۋ...». ۆ 1899 گ. يزداەتسيا ترۋد پ.م. مەليورانسكوگو «پامياتنيك ۆ چەست كيۋلتەگينا»، ۆ كوتوروم ون بولەە سكۋرپۋلەزنو يزۋچيۆ تەكست دوپولنياەت رانەە سدەلاننىە يسسلەدوۆانيا، سوستاۆلياەت زانوۆو ترانسكريپتسيۋ ي پەرەۆود تەكستا [168]. ۆ 1891 گ. ن.م. يادرينتسەۆ سدەلال نوۆىە ناحودكي ۆ تسەنترالنوي مونگولي، وتكرىۆ پيسمەننىە پامياتنيكي ونگين ي اسحات. تاكجە وبنارۋجيۆاەت وستانكي نەسكولكيح گوروديشش پري راسكوپكاح كارابالگاسۋن ۆ تۋۆە (تىبا) [94.س.44]. پو پروەكتۋ، پرەدلوجەننومۋ ۆ.ۆ. رادلوۆىم اكادەمي ناۋك ۆ سانكت-پەتەربۋرگە، د.ا. كلەمەنتس ي ا. پوزدنەەۆ ۆ تەچەنيە 1892-1899 گگ. نەسكولكو راز پوبىۆالي س ەكسپەديتسيەي ۆ ستەپياح مونگولي. ۆ رەزۋلتاتە، د.ا. كلەمەنتس ۆ 1893 گ. وبنارۋجيل ۆىسەچەننىە مالىمي نادپيسيامي 31 تەكست نا سكالە «تايحار چۋلۋ» نا پوبەرەجە رەكي يح-اسحات II, حويت-تامير. ەليزاۆەتا نيكولاەۆنا كلەمەنتس ۆ 1897 گ. نا سكلوناح گورى بايان-تسوگت ۆ تسەنترالنوي مونگولي ناحوديت سۆود پامياتنيكوۆ ۆىدايۋششەيسيا يستوريچەسكوي ليچنوستي - تۋي-ۋكۋكا، ياۆلياۆشەگوسيا سوۆەتنيكوم ترەح تيۋركسكيح كاگانوۆ. ترانسكريپتسيا ي پەرەۆود ۆسەح ەتيح تەكستوۆ بىل وسۋششەستۆلەن ي وپۋبليكوۆان ۆ.ۆ. رادلوۆىم [203.IV]. س 1900 گ. ۆ.ۆ. رادلوۆ ناچيناەت وتحوديت وت يسسلەدوۆاني ورحونسكيح پامياتنيكوۆ ي بولشە ۋگلۋبلياەتسيا ۆ يزۋچەنيە ناپيساننىح رۋنيچەسكيم پيسموم نا بۋماگە درەۆنيح دوكۋمەنتوۆ يز ۆوستوچنوگو تۋركەستانا.

ۆ تو جە ۆرەميا، پرودولجالي پويسكي ي ناۋچنىە يزىسكانيا دەياتەلي ناۋكي فينسكوي شكولى تيۋركولوگي. ۆ 1896-1897 گگ. وتتو دوننەر ملادشي (1871-1932 گگ.) پروۆوديل ەكسپەديتسي ۆ ۆوستوچنوم كازاحستانە ي نا التاە [292.س.99-100]. ەكسپەديتسيا ح.ي. حەيكەليا (1865-1937 گگ.) ۆ 1898 گ. پروۆوديلا يسسلەدوۆانيە نا بەرەگاح ر. تالاس ي ۆ ۆوستوچنوم تۋركەستانە. رەزۋلتاتى ەكسپەديتسي بىلي وپۋبليكوۆانى ۆ 1918 گ. [292.100]. و. دوننەر ستارشي ۆ 1898 گ. وتپراۆيل سۆوەگو ۋچەنيكا گ.ي. رامستەدا (1873-1950 گگ.) ۆ مونگوليۋ، كوتورىي وبنارۋجيل ۆ مەستنوستي سۋجي ۆ تسەنترالنوي مونگولي پيسمەننىي پامياتنيك، پولۋچيۆشي نازۆانيە «سۋدجي». ك سوجالەنيۋ، ۆو ۆرەميا وسۆوەنيا تسەليننىح زەمەل ون بىل ۋتەريان. گ.ي. رامستەدت وتكرىل ۆ 1909 گ. پامياتنيك موگوين شينە-ۋس (مشۋ) [292.101-107]، ۆوشەدشي ۆ ناۋكۋ كاك «سەلينگينسكي كامەن». ۆ 1912 گ. روسسيسكي ۋچەنىي پولسكوگو پرويسحوجدەنيا ۆ.ل. كوتۆيچ ناشەل ۆ تسەنترالنوي مونگولي پامياتنيك كۋلي-چور ي سوۆمەستنو س ا.ن. سامويلوۆيچەم پروۆەل ەگو يسسلەدوۆانيە. ۆ 1906-1910 گگ. ي.گ. گرانە (1882-1956 گگ.) پو پورۋچەنيۋ فينو-ۋگورسكوگو وبششەستۆا زانيمالسيا يسسلەدوۆانيامي ۆ مونگولي، تۋۆە، گدە يسسلەدوۆاتەل يزۋچيل رانەە وبنارۋجەننىە ەنيسەيسكيە پيسمەنا، زانوۆو پەرەپيسال مالىە نادپيسي پامياتنيكا «تايحار چۋلۋ» [319; 320]. پوسلە ەنيسەيا ي ورحونا، ترەتيم پو زناچەنيۋ مەستوم بولشوگو ناكوپلەنيا پامياتنيكوۆ درەۆنەتيۋركسكوي پيسمەننوستي ياۆلياەتسيا ۆوستوچنىي تۋركەستان. پەرۆىمي پيونەرامي، يسسلەدوۆاۆشيمي يح ياۆليايۋتسيا د.ا. كلەمەنتس (نادپيسي يارحوتو مۋرتۋك، 1898 گ.); ا. گريۋنۆەدەل (فراگمەنتى تم-327, تم-339 يز گوروديششا يديكۋتشاري، 1902 گ.); ا.فون لەكوح (فراگمەنتى تم-40, تم-20, تم-14 يز مەستنوستي بليز يديكۋتشاري-تۋيۋك، 1902-1905 گگ.); ا. ستەين (يزۆەستنىي پامياتنيك «گاداتەلنايا كنيگا» يز تۋرفانسكوگو وازيسا. 1913-1915 گگ.، پريمەچاتەلنو تو، چتو بولشۋيۋ پوموشش ۋچەنومۋ وكازال ۆ. تومسەن).

كاك يزۆەستنو، ۆ. تومسەن س 1896 گ. نەپرەرىۆنو زانيمالسيا يزۋچەنيەم درەۆنەتيۋركسكيح پامياتنيكوۆ. ۆ 1916 گ. بىل يزدان ەگو ترۋد «Turcica»، ا ۆ 1922 گ. «درەۆنەتيۋركسكيە پيسمەنا ۆ مونگولي» [387]. ۆ پەرەرىۆە ۆ. تومسەن ۋدەليل ۆنيمانيە يسسلەدوۆانيام پامياتنيكوۆ درەۆنەتيۋركسكوگو يازىكا يز ۆوستوچنوگو تۋركەستانا، ناپيساننىح نا بۋماگە. تۋرفانسكيە تەكستى يسسلەدوۆال ي درۋگوي ۆەدۋششي ۋچەنىي توگو ۆرەمەني ۆ.ۆ. رادلوۆ.

ۆىشەنازۆاننىە ۋچەنىە ۆ سۆويح ترۋداح پەرەچيسليلي ي داۆالي وپيسانيە پامياتنيكوۆ، ودناكو وني نە دەلالي گلۋبوكوگو ارحەولوگيچەسكوگو اناليزا. بولشوي ۆكلاد ۆ يزۋچەنيە كيتايسكيح، سوگديسكيح، درەۆنەتيۋركسكيح، مانيحەيسكيح نادپيسەي نا ورحونسكيح پامياتنيكاح سدەلالي ۋچەنىە گ. گابەلينتس [337]،  گ. دەۆەريا [390] و. حانسەن [333]، ۆ.ب. حەننينگ [336]، ۆ.ك. ميۋللەر [359; 360]، گ. شلەگەل [384; 385]، ف. حيرت، ە.ن. پاركەر [364]، ە. شاۆانن، پ. پەليو [365]، ي روسسيسكيە ۋچەنىە پ.س. پوپوۆ، ۆ.پ. ۆاسيلەۆ [43]. تۋرفانسكيە پيسمەننىە پامياتنيكي بىلي تششاتەلنو يزۋچەنى ۋچەنىمي ا. لەكوك، ا.فون گاۆاين، ب. بانگ، ۆ.ك. ميۋللەر، و. حانسەن، ۆ.ب. حەننينگ. ۆپەرۆىە يستوريچەسكي اناليز سوبىتي، وپيساننىح ۆ ورحونسكيح تەكستاح بىل سدەلان ۆ. تومسەنوم ۆ 1896 گ. ۆ رابوتە «Inscriptions de L'Orkhon». پوزجە گ. دەۆير، ۆ.ۆ. رادلوۆ، ۆ.ۆ. بارتولد، ە. شاۆانن، ف. حيرت، ە. پاركەر، پ.م. مەليورانسكي، ي. شلەگەل، پ. پەليو، ي. ماركۆارت، گ.ە. گرۋمم-گرجيمايلو سراۆنيۆايا درەۆنەتيۋركسكيە ي كيتايسكيە تەكستى ورحونسكيح نادپيسەي پوپىتاليس وحاراكتەريزوۆات پوليتيچەسكۋيۋ يستوريۋ درەۆنەتيۋركسكوگو گوسۋدارستۆا ۆ VI-XII ۆۆ.

تاكيم وبرازوم، زاكانچيۆاەتسيا پەرۆىي پەريود يزۋچەنيا ورحونسكيح پامياتنيكوۆ.

ۆتوروي پەريود يزۋچەنيا درەۆنەتيۋركسكوگو ناسلەديا ناچيناەتسيا ۆ 1930 گ. بولشۋيۋ رول ۆ رازۆيتي ميروۆوي تيۋركولوگي سىگرالو ۆۆەدەنيە ۆ ناۋچنىي وبوروت تسەننەيشەگو ترۋدا م. كاشگاري «ديۆان لۋگات-ات-تيۋرك» («سلوۆار تيۋركسكيح يازىكوۆ»). يسسلەدوۆانيە م. كاشگاري بىلو سدەلانو ۆ 1072-1074 گگ. ۆ 1265-1266 گگ. ونو بىلو پەرەپيسانو ۆ داماسكە ي تولكو ۆ 1934-1943 گگ. وبرابوتانو ي وپۋبليكوۆانو ۆ. اتلاەم. پوسلە وپۋبليكوۆانيا ترۋدا كاشگاري چتەنيە ي اناليز منوگيح درەۆنەتيۋركسكيح تەكستوۆ بىلي زانوۆو پەرەسموترەنى. كرومە ترەح ۆىشەۋكازاننىح كرۋپنىح رەگيونوۆ ناحوجدەنيا درەۆنەتيۋركسكيح پامياتنيكوۆ ەششە ودنيم رايونوم، گدە بىلي نايدەنى پامياتنيكي درەۆنەي پيسمەننوستي ياۆلياەتسيا سرەدنيايا ازيا، پوبەرەجە رەكي تالاس. زدەس بىلي نايدەنى ۆ.ا. كاللاۋروم پامياتنيكي ايرتام-وي، كوتورىە پريۆەلەكلي ۆنيمانيە تيۋركولوگوۆ ۆسەگو ميرا. چلەنى تۋركەستانسكوگو كرۋجكا (تكلا) ناحوديلي نوۆىە رۋنيچەسكيە تەكستى، راسشيفروۆكوي كوتورىح سناچالا زانيمالسيا پ.م. مەليورانسكي (1897 گ.) [167; 169]، زاتەم س 1929 گ. س.ە. مالوۆ [157; 158; 161]. ۆ ناستوياششەە ۆرەميا ۆ دولينە رەكي تالاس وبنارۋجەنو بولەە 30 (ۆ توم چيسلە نا تەرريتوري كازاحستانا بولەە 10) پامياتنيكوۆ درەۆنەتيۋركسكوي پيسمەننوستي. ناد يح پروچتەنيەم ترۋديليس سپەتسياليستى س.ە. مالوۆ ، ي.ا. باتمانوۆ [30; 31]، چ. جۋماگۋلوۆ [73; 74]، يۋ. نەمەت [361.س.245-250].

پياتىم پو زناچەنيۋ رەگيونوم ناحوجدەنيا رۋنيچەسكيح پامياتنيكوۆ ياۆلياەتسيا ۆوستوچنايا ەۆروپا، پوبەرەجيا رەك دون ي كۋبان. ارحەولوگيچەسكيە راسكوپكي ۆ ەتوم رەگيونە ۆەلي تاكيە يزۆەستنىە ۋچەنىە ارحەولوگي كاك ن.ە. ماكارەنكو [156]، م.ي. ارتامانوۆ [16]، ۆ.ا. كۋزنەتسوۆ [128]. ناد چتەنيەم تەكستوۆ ترۋديليس يۋ. نەمەت [361; 362]، ا.م. ششەرباك، م.ا. حابيچەۆ، ي.ا. ۆاۆيلوۆ، س.يا. بايچوروۆ [19]، ي.ل. كىزلاسوۆ [132; 133; 282.22-28]. ك سوجالەنيۋ، تەكستى س ۆوستوچنوي ەۆروپى نە پروچيتانى پولنوستيۋ. ەتو وبياسنياەتسيا تەم، چتو سيستەما پيسمەننوستي درەۆنيح تيۋركوۆ، پريشەدشيح ۆ ەۆروپۋ پرەتەرپەلا يزمەنەنيا.

نا شەستوم مەستە پو كوليچەستۆۋ پامياتنيكوۆ رۋنيچەسكوي پيسمەننوستي ناحوديتسيا التايسكي حرەبەت. دو سەگودنياشنەگو دنيا نا تەرريتوري روسسيسكوگو التايا نايدەنى وكولو 60 ي مونگولسكوگو وكولو 20 پامياتنيكوۆ. ارحەولوگيچەسكيە يسسلەدوۆانيا زدەس پروۆوديلي ارحەولوگي ل.ا. ەۆتيۋحوۆا [59]، ل.ا. كيسەلەۆ (وتچەت و رابوتاح سايانو-التايسكوي ارحەولوگيچەسكوي ەكسپەديتسي ۆ 1935 گ.), ۆ.د. كۋبارەۆ [124]، ي.ل. كىزلاسوۆ [130, 135, 136]. ە.ر. تەنيشەۆ [249; 250; 251]، ك. سەيداكماتوۆ [241.س.95-101]، ۆ.م. نادەلياەۆ [282.س.82-84].

ۆ 1970 گ. ناچالا سۆويۋ رابوتۋ سوۆمەستنايا سوۆەتسكو-مونگولسكايا ەكسپەديتسيا. ۆ حودە رابوتى ەكسپەديتسي مونگولسكيم يسسلەدوۆاتەليام م. شينەحۋ [271]، ك. سارتكوجاۋلى [220; 221; 224; 225; 226; 268; 269; 270] ي لەنينگرادسكومۋ ۋچەنومۋ س.گ. كلياشتورنومۋ [94; 95; 96; 97; 98] ۋدالوس نايتي ي پروچيتات دەسياتكي مالىح نادپيسەي نا تەريتوري مونگولي. كرومە توگو، مونگولسكيە يسسلەدوۆاتەلي، تاكيە كاك سەر-ودجوۆ، تس. دورجسۋرەندەر ناشلي نوۆىە پامياتنيكي ي ۆۆەلي يح ۆ ناۋچنىي وبوروت. كرومە پامياتنيكوۆ رۋنيچەسكوي پيسمەننوستي، نايدەننىح ۆ ۆىشەۋكازاننىح شەستي كرۋپنىح رەگيوناح، يمەيۋتسيا تاكجە ناحودكي تاك نازىۆاەموي رۋنوپودوبنوي پيسمەننوستي. ەۆروتسەنتريستى وتكازىۆايۋتسيا پريزنات يح رۋنيچەسكيمي پو تەم پريچينام، چتو تەم سامىم وني نارۋشات، ۆو-پەرۆىح، پريدۋماننۋيۋ يمي حرونولوگيۋ درەۆنەتيۋركسكوي پيسمەننوستي. ۆو-ۆتورىح، پو يح منەنيۋ، درەۆنيە تيۋركي پولزوۆاليس پيسمەننوستيۋ تولكو ۆ VII-XI ۆۆ. ناشەي ەرى. پرينيات توت فاكت، چتو تيۋركام پيسمەننوست موگلا بىت يزۆەستنا ي ۆ رانەە ۆرەميا، ۋچەنىە - ەۆروتسەنتريستى نە موگۋت. ك داننوي گرۋپپە پيسمەننوستي وتنوسياتسيا: رۋنيچەسكي تەكست، ناچەرچەننىي نا رۋچكە سەرەبريانوگو كوۆشا يز كۋرگانا ەسيك (ارحەولوگي نازىۆايۋت ەگو چاشەي، يا نە سوگلاسەن س ەتيم، تاكوي چاشي نەسۋششەستۆۋەت، يا دۋمايۋ، چتو ەتو كوۆش، تاك كاك ۋ كوۆشا وستالسيا سلەد بىۆشەي پريۆارەننوي رۋچكي - س.ك). زناكي يز چيريك-رابات، تەۆش (مونگوليا), حۋننۋ، كيۋل-توبە، التىن-اسىر، يسپارين ي ت.پ. ۆحوديات ۆ ەتي نادپيسي.

س 1950 گ. ۆ بىۆشەم سوۆەتسكوم سويۋزە، كنر ي ريادە درۋگيح سوتسياليستيچەسكيح گوسۋدارستۆ پولۋچيلو شيروكوە رازۆيتيە ەپيگرافيكا كاك وتراسل ارحەولوگي. ۆ سۆيازي س ەتيم، بولشۋيۋ اكتۋالنوست پريوبرەلو يزۋچەنيە پيسمەننوستي ي حۋدوجەستۆەننوگو يسكۋسستۆا ي يح ۆليانيا نا رازۆيتيە دۋحوۆنىح ي كۋلتۋرنىح تراديتسي كوچەۆىح پلەمەن، ناسەلياۆشيە ەۆرازيسكي ماتەريك س درەۆنەيشيح ۆرەمەن دو راننەگو سرەدنەۆەكوۆيا. پلەيادا ۆىدايۋششيحسيا ۋچەنىح، تاكيح كاك: ا.پ. وكلادنيكوۆ (1959, 1964, 1967, 1971, 1972, 1974, 1980, 1981), ۆ.د. زاپوروجسكايا (1959, 1970), ل.ر. كىزلاسوۆ (1969, 1981), م.ك. كادىرباەۆ (1977), ا. مارياشەۆ (1977), گ.ي. پەليح (1968), ا.ي. مارتىنوۆ (1971), ن.ل. پودولسكي (1966), ا.د. گراچ (1957), ا.ن. بەرنشتام (1948, 1952), ە.ا. نوۆگورودوۆا (1975, 1984), د. دورج (1975), ن. سەر-ودجوۆ (1987), تس. تسەۆەندورج (1978), م.ا. دەۆلەت (1976), كيتايسكي يسسلەدوۆاتەل گاي چان لين (1980) ي منوگيح درۋگيح زانيماليس يزۋچەنيەم وستاۆلەننىح درەۆنيمي كوچەۆنيكامي ريسۋنكوۆ نا كامنياح (پەتروگليفوۆ), رازليچنوگو رودا زناكوۆ ي سيمۆولوۆ. نادو وتمەتيت، وسوبۋيۋ زاسلۋگۋ نوۆوسيبيرسكيح ارحەولوگوۆ، سوۆمەستنوي سوۆەتسكو-مونگولسكوي ەكسپەديتسي پو يزۋچەنيۋ يستوريكو-كۋلتۋرنوگو ناسلەديا، ا تاكجە وبششەستۆو پو يزۋچەنيۋ پەتروگليفوۆ كنر. يح يسسلەدوۆانيا بىلي ناپراۆلەنى نا يزۋچەنيە يستوكوۆ پوياۆلەنيا پيسمەننوگو يسكۋسستۆا درەۆنيح تيۋركوۆ. ۆ رەزۋلتاتە منوگولەتنيح يزىسكاني ەپيگرافيكا نايبولەە پريبليزيلاس ك يزۋچەنيۋ يازىكا ي پوموگلا نايتي كليۋچ ك راسشيفروۆكە درەۆنەي پيسمەننوستي. ۆمەستە س تەم، پوياۆيلسيا نوۆىي مەتود ۆ يسسلەدوۆاني درەۆنيح ي درەۆنەيشيح وبرازتسوۆ پيسمەننوستي. رازرابوتانا پروبلەما پەرۆوناچالنوگو ەپيگرافيچەسكوگو اناليزا تەكستا. پوياۆيلاس ۆوزموجنوست س پوموششيۋ يزۋچەنيا درەۆنيح يستوچنيكوۆ پروسلەديت پۋت ستانوۆلەنيا ي رازۆيتيا يازىكا. مەتودى ەپيگرافيكي ستالي پريمەنياتسيا ۆ فيلولوگي ي ناوبوروت.

تاكيم وبرازوم، زاروديلاس نوۆايا وتراسل - تەكستولوگيا. دو ەتوگو ۆرەمەني تەكستولوگيا زانيمالاس سبوروم، وبرابوتكوي ي اناليزوم تەكستوۆ، ناپيساننىح نا بۋماگە. وتنىنە ۆ فۋنكتسيۋ تەكستولوگي ۆوشلو يسسلەدوۆانيە تەكستوۆ نا كامنياح، جەلەزە، دەرەۆە، سەرەبريانىح، زولوتىح، گلينيانىح يزدەلياح ي كيرپيچە. ۆ سۆيازي س منوگووبرازيەم ماتەريالا، مەتودى كوپيروۆانيا ي سبورا تەكستا تاكجە رازليچنى ي رازنووبرازنى. بولشوي ۆكلاد ۆنەسلي ۆ پروچتەنيە درەۆنيح تەكستوۆ ۆىشەۋكازاننىە ۋچەنىە-ەپيگرافى. نەپوسرەدستۆەننو ۆ يزۋچەنيە رۋنيچەسكيح تەكستوۆ ۆنەسلي نەپوسيلنىي ۆكلاد: ۆ.ۆ. رادلوۆ [203]، گ.ي. رامستەدت [206]، ۆ.ا. كوتۆيچ [120, 119]، ە. تريارسكي [394; 396]، ل.ر. كىزلاسوۆ [139; 140]، ي.ل. كىزلاسوۆ [133; 134; 132; 136; 137]، ي.ۆ. كورمۋشين [113; 114.س.25-47]، د.د. ۆاسيلەۆ [44; 45]، م. شينەحۋ [271]، ك. سارتكوجاۋلى [220; 221; 224; 225; 268; 269].

ۆ رەزۋلتاتە ۋگلۋبلەننوگو يزۋچەنيا درەۆنەتيۋركسكوگو ناسلەديا پوياۆيلاس ي رازۆيلاس وسوبايا وتراسل ەپيگرافي - تەكستولوگيا. س 1990-ح گگ. ۆ ەپيگرافيچەسكيح يسسلەدوۆانياح ناچينايۋت پريمەنيات كومپيۋتەرى. پريمەنەنيە نوۆەيشەي تەحنولوگي وبلەگچيلو كروپوتليۆىي ترۋد ۋچەنىح پو سبورۋ ي اناليزۋ ماتەريالا. ۆ ەتو ۆرەميا پوياۆيليس ترۋدى ح. وركۋنا «درەۆنەتيۋركسكيە پيسمەنا» (1932-1943), س.ە. مالوۆا «پامياتنيكي درەۆنەتيۋركسكوي پيسمەننوستي» (1951), «ەنيسەيسكايا پيسمەننوست تيۋركوۆ» (1952), «پامياتنيكي درەۆنەتيۋركسكوي پيسمەننوستي مونگولي ي كيرگيزي» (1959). ترۋد يزۆەستنوگو نەمەتسكوگو تيۋركولوگا ا.فون. گاۆاين «درەۆنەتيۋركسكايا گرامماتيكا» (1941, 1950), پوسۆياششەننىي يزۋچەنيۋ سرەدنەۆەكوۆوگو تيۋركسكوگو يازىكا، ۆىراجەننوگو رۋنيچەسكيمي، ۋيگۋرسكيم، سوگديسكيم، مانيحەيسكيم ي براحمي الفاۆيتامي، بىل دۆاجدى پەرەيزدان. ەتو پەرۆوە يسسلەدوۆانيە، ۆكليۋچيۆشەە ۆسە ۆيدى الفاۆيتوۆ درەۆنەتيۋركسكيح پامياتنيكوۆ. ەتو ۋپۋششەنيە ي بىلو ۆوسپولنەنو گوسپوجوي ا.فون گاۆاين. ناد سوزدانيەم پەرۆوي اكادەميچەسكوي گرامماتيكي تيۋركسكوگو يازىكا ترۋديليس: پروفەسسور ۋنيۆەرسيتەتا ينديانا ۆ سشا ت. تەكين ي وتەچەستۆەننىي سپەتسياليست گ. ايداروۆ يز الماتى. ۆ 1969 گ. ۆىحوديت ۆ سۆەت ترۋد ت. تەكينا «ورحونسكايا گرامماتيكا» ي ۆ 1970 گ. رابوتا گ. ايداروۆا «يازىك ورحونسكيح پامياتنيكوۆ درەۆنەتيۋركسكوي پيسمەننوستي». موجنو سكازات، چتو پرودولجەنيەم ەتوي سەري ترۋدوۆ ياۆيلاس كنيگا لەنينگرادسكوگو تيۋركولوگا ا.ن. كونونوۆا «گرامماتيكا يازىكا تيۋركسكيح رۋنيچەسكيح پامياتنيكوۆ VII-IX ۆۆ.» (1980). ۆ 1969 گ. يزداەتسيا «سلوۆار درەۆنەتيۋركسكوگو يازىكا».

تاكيم وبرازوم، تيۋركولوگيا فورميرۋەتسيا كاك وتدەلنايا ناۋكا ، پروچنىي فۋندامەنت كوتوروي بىل زالوجەن پلەيادوي يزۆەستنىح ۋچەنىح. س 1960-ح گگ. ۆ ۋكازاننىح رانەە شەستي رەگيوناح ۆەليس رابوتى پو سبورۋ ي وبرابوتكە درەۆنەتيۋركسكيح پامياتنيكوۆ; راسشيفروۆانى رۋنيچەسكيە پيسمەنا ۆوستوچنوي ەۆروپى; وبنارۋجەنى نوۆىە ارحەولوگيچەسكيە پامياتنيكي ۆ رايونە رەك تالاس ي ەنيسەي، ا تاكجە التايا; نا تەرريتوري مونگولي سدەلانى ناحودكي بولشيح كولونن. نايدەنى نوۆىە فراگمەنتى رۋنيچەسكيح تەكستوۆ نا بۋماگە يز ۆوستوچنوگو تۋركەستانا. ۆ ناۋچنىي وبوروت ناچالي پوستۋپات وچەن تسەننىە ارحەولوگيچەسكيە ناحودكي ۆ ۆيدە ريسۋنكوۆ، سيمۆولوۆ ي زناكوۆ نا كامنياح. ستويت وتمەتيت، چتو س پوموششيۋ يزۋچەنيا ەتيح زناكوۆ سپەتسياليستام ۋدالوس بولەە دەتالنو پرواناليزيروۆات پروتسەسس سلوجەنيا رۋنيچەسكوي پيسمەننوستي. سپۋستيا پوچتي 90 لەت پوسلە يزدانيا و. گەيكەلەم ۆ 1892 گ. اتلاسا ەنيسەيسكيح پامياتنيكوۆ، ۆ 1983 گ. ۆىشلا ۆ سۆەت رابوتا د.د. ۆاسيلەۆا «كورپۋس تيۋركسكيح رۋنيچەسكيح پامياتنيكوۆ باسسەينا ەنيسەيا». ترۋد ياۆيلسيا رەزۋلتاتوم منوگولەتنيح يسسلەدوۆاني ۋچەنوگو، سيستەماتيزيروۆاۆشەگو بولشوە كوليچەستۆو ماتەريالا. ۆ كنيگە پريۆەدەنى ەستامپاج، فوتوگرافي ي ترانسليتەراتسيا تەكستوۆ. حوتەلوس بى نادەياتسيا، چتو پوياۆيتسيا بولشە تاكيح رابوت، وتليچايۋششيحسيا سيستەمنوستيۋ ي دوستوۆەرنوستيۋ. ۋدرۋچاەت تولكو تو وبستوياتەلستۆو، چتو ۆ كنيگە دانى پەرەۆودى تەكستوۆ بەز پوياسنەني ي كوممەنتاريەۆ.

ۆ 2005 گ. اۆتور داننوي رابوتى سوۆمەستنو س م. جولداسبەكوۆىم يزدال ءى-ىي توم «پولنوگو اتلاسا ورحونسكيح پامياتنيكوۆ». ۆ اتلاسە دانى پيسمەننىە يستوچنيكي س فوتوگرافيامي، ريسۋنكامي، تەكستامي ي پوياسنەنيامي. ۆمەستە س تەم، اۆتور پرەدلوجيل نوۆىي ناۋچنىي پەرەۆود تەكستوۆ، سراۆنيۆ پرەدىدۋششيە ترانسكريپتسي، پوپراۆيۆ وشيبكي ي ۆوسپولنيۆ پروبەلى. تەپەر س پوموششيۋ ەتوگو ترۋدا نادو پريستۋپيت ك تەكستولوگيچەسكومۋ اناليزۋ. مى دوپۋسكاەم ۆوزموجنوست ناليچيا وشيبوك. كريتيكا ۆ ناۋچنىح كرۋگاح سپوسوبستۆۋەت دالنەيشەمۋ رازۆيتيۋ ناۋكي. ۆ داننوە ۆرەميا ۆەدەتسيا رابوتا پو پودگوتوۆكە ۆتوروگو ي ترەتەگو توموۆ اتلاسا. كوليچەستۆو رابوت پو يسسلەدۋەموي نامي تەمە ەجەگودنو پوپولنياەتسيا نوۆىمي ناۋچنىمي ستاتيامي ي يسسلەدوۆاتەلسكيمي مونوگرافيامي.

ۆ داننوي رابوتە اۆتور نا وسنوۆە يزۋچەنيا پيسمەننىح ارحەولوگيچەسكيح پامياتنيكوۆ، نايدەننىح نا ستەپنوي تەرريتوري ەۆرازي ي پرينادلەجاششيح پەريودۋ درەۆنەگو ي راننەگو سرەدنەۆەكوۆيا رازراباتىۆاەت پروبلەمۋ پرويسحوجدەنيا درەۆنەتيۋركسكوي رۋنيچەسكوي پيسمەننوستي. تسەليۋ رابوتى ياۆلياەتسيا تاكجە نا وسنوۆە اناليزا ترۋدوۆ ۋچەنىح-تيۋركولوگوۆ وبوزناچيت حرونولوگيۋ سلوجەنيا درەۆنەتيۋركسكوگو الفاۆيتا ي دات حاراكتەريستيكۋ يح فونەتيچەسكيح وسوبەننوستەي.

(پرودولجەنيە سلەدۋەت)

0 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

العىس ايتۋ كۇنى

العىس ايتۋ كۇنى جانە ونىڭ شىعۋ تاريحى

جومارتبەك نۇرمان 1578
الاشوردا

قوجانوۆ مەجەلەۋ ناۋقانىندا (جالعاسى)

بەيبىت قويشىباەۆ 2276
عيبىرات

قايسار رۋحتى عازيز جان

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد 3592