مۇحتار ماعاۋين. پودونوك

بۇگىن، اقپان ايىنىڭ 2-ءسى - ءتاڭىرى مارتەبەسىن اسىرىپ، ۇلت رۋحىنىڭ تۋ ۇستاۋشىسى ەتىپ جاراتقان ايگىلى جازۋشىمىز مۇحتار ماعاۋينىڭ دۇنيە ەسىگىن اشقان كۇنى. قادىرلى اعامىزدىڭ تۋعان كۇنىنە وراي «پودونوك» اتتى شىعارماسىمەن قوسا، پروفەسسور تۇرسىن جۇرتباي مەن فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديتاتى اقەدىل تويشانۇلىنىڭ جازۋشى شىعارماشىلىعى تۋراسىنان جازىلعان ماقالالارىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

Abai.kz

مۇحتار ماعاۋين. پودونوك

بەلگiلi, بەلگiلi ەمەس، اتاقتى، جاي عانا اتاقتى ەمەس، داڭقتى سiلiمتiك پودونوكتىڭ كەزەكتi ەرلiگi تۋرالى ەستiگەن سايىن... قانىم بۇزىلاتىن. اقىرى قولىما قالام الدىم. دارمەنسiزدiڭ iسi. جالعىز مەن ەمەس، بۇكiل قازاق قاۋىمىنىڭ باسىنداعى احۋال. قاۋقارسىز قارا حالىقتى ايتاسىز، ءوز كەلەسiنە كەلگەندە ايداھارداي اقىرىپ، اۋزىنان جالىن شاشىپ تۇرعان بيلەۋشi تاپتىڭ بەيشارالىق ايناسى. ايتەۋiر بiزدەن ءسوز قالماسىن دەپ جازىپ وتىرىڭىز.

Abai.kz

مۇحتار ماعاۋين. پودونوك

بۇل - فەنومەن ەدى، - تاۋەلسىزدىك زامانداعى تاڭعالارلىق قۇبىلىس. وسىنىڭ الدىندا عانا اتاعى جەر جارىپ شىققان. الەم ءۇشىن بولماسا دا، قازاق ءۇشىن. جيىرما بەس جاسىندا - عىلىم كانديداتى، جيىرما سەگىزىندە - دوكتور. ءبىرى شىنتاق ەلى، ءبىرى بارماق ەلى، ەكى كىتابى ىركەس-تىركەس جاريالاندى. كوشپەندى قازاق مادەنيەتى، كوشپەندى وركەنيەت تاريحى. ەكى كىتاپقا دا بيلەۋشى ورتالىق - ماسكەۋ تۇرعىسىنداعى بەدەلدى باسىلىمدار نازار اۋداردى، ءجاي عانا نازار ەمەس، الدە ورىس، الدە جويىت، قايتكەندە دە كەڭەستىك عىلىمنىڭ ۇلكەن تۇلعالارى تاراپىنان ايتىلعان قوشەمەت، ماداق. ەندى قازاقتا نە جان قالسىن. بىرىنەن ءبىرى وزىپ، دارىپتەي باستادى. بەيرەسمي سانالاتىن، كەڭ تارالىم، ارقيلى سىپاتتاعى اقپارات، ءتىپتى كومسومول جارشىسى تۇرىپتى، رەسپۋبليكالىق جەتەكشى پارتيالىق گازەتتىڭ ءوزى «جارقىراپ شىققان جاڭا نۇر» دەگەن تاقىرىپ، باسىنان باشپايىنا دەيىن ەڭسەلى سۋرەتىمەن، تەبىنگىدەي ۇلكەن، تۇبىنەن قوزعاعان تەرەڭ ماقالا بەردى. بۇگىنگى قازاقي عىلىمىنىڭ تۇلعاسى - وسى... پودونوك ەكەن. بۇل پودونوك ۇلتشىل، كەرتارتپا كۇشتەردىڭ زيانكەس قارسىلىعىنا قاراماستان، قازاقستان تاريحىنداعى جاڭا باعداردىڭ نەگىزىن سالعان. عاسىرلار قويناۋىنان قوپارىپ، قانشاما جاڭالىق اشقان. اتاقتى كەڭەس وقىمىستىلارى گۋندارەۆ پەن گۋبەرمان جوعارى باعالاعان. تەك ءوز جۇرتىندا عانا لايىعىمەن تانىلماي وتىر. جاس دەپ، وتىزعا جاڭا كەلدى دەپ، قيسىنسىزدان تاعى بىردەڭەلەردى بىقسىتىپ، كۇنى كەشە اكادەمياعا وتكىزبەي قويدى... الداعى سايلاۋدا پودونوك اكادەميك بولماعاندا كىم بولۋى كەرەك؟ جەتەكشى پارتيالىق گازەتتەگى جۇلدىزدى ماقالا وسىنداي، دوڭايبات سۇراۋمەن ءتامامدالاتىن. كەلەسى جىلعى جاڭا سايلاۋدا اكادەميك دارەجەسىنە كىم وتەرى ايدان انىق ەدى.

بىراق الدە باقىت، الدە سور... تاۋەلسىزدىك كەلدى. سور بولماسا دا، باقىت ەكەن. پودونوك ءۇشىن. كەلەسى سايلاۋدا، وتكەن جولعى ماڭايلاماعانى تۇرىپتى، ءبىر دە ءبىر داۋىس الا الماي، تاقىر قايتتى. كولدەنەڭ جۇرتشىلىق بۇرىنعى ۇيات-ايات، ادەپ-ءتارتىپ جايىنا قالىپ، بەيباستىق بىلگىرلىك، ياعني بەرەكەسىز انارحياعا بوي الدىرعان كارى اكادەميكتەردىڭ كەنەۋسىز ىشتارلىعىنا بالاعان. بىراق ەسكى دە بولسا جاڭا اتانعان ەگەمەن وكىمەتتىڭ كوزقاراسى ءتۇزۋ بولاتىن. جاقسى ەسەپتە تۇر. رۋحاني نومەنكلاتۋرا. ۇلت ءۇشىن، جۇرت ءۇشىن، وكىمەت پەن پارتيا ءۇشىن قاجەتتى كىسىلەردى ايالاپ ساقتاۋ كەرەك، ءوسىپ-ونۋىنە جاعداي جاساۋ كەرەك. تۋ كوتەرىپ، تاۋەلسىزدىك العان كەزدە بۇلاردىڭ باعاسى بۇرىنعىدان دا ارتا تۇسپەك.

بۇل كەزدە، ياعني كەڭەس وكىمەتىنىڭ سوڭىن الا، شالعاي شەت ەلدەردە قوعامدىق عىلىمدار تارابىندا قانشاما حالىقارالىق كونفەرەنتسيالار ۇيىمداستىرىلىپ جاتار ەدى. ارينە، اۋەلگى كەزەكتە زامانى وتكەن، ەسكىلىك جارشىسى - قاۋساعان شالدار ەمەس، جاڭا داۋىرمەن بىرگە كوتەرىلگەن قىلشىلداعان جىگىت - ءبىزدىڭ پودونوك اتتاناتىن بولدى. كوبىنە جالعىز، كەيدە ەكىنشى قاتارداعى تاعى ءبىر جاستارمەن بىرگە. پالەنىڭ شەتىن شىعارعان دا وسى تىركەمە سەرىكتەرى.

فرانتسيادا، الدە گەرمانيادا وتكەرىلگەن الدەبىر سيمپوزيۋمدا باسقا اڭگىمە جايىنا قالىپ، بىرگە كەلگەن ەكى قازاق ءوزارا ايتىسىپ كەتەدى عوي. ءبىزدىڭ پودونوك الەمنىڭ ءار قيىرى - جيىرما جەتى ەلدەن جينالعان عۇلامالاردى تەگىس اڭتارىپ، "باسقا ەمەس، قازاقستانعا تاۋەلسىزدىك تيگەنى بەكەر بولدى، قازاق حالقى وركەنيەتكە ءتان مۇنداي يگىلىككە دايىن ەمەس، قارا بۇقارا نادان، عىلىمي ينتەلليگەنتسيا ءالسىز، ونەر مەن ادەبيەت مەشەۋ، ياعني قازاقتا سانالى، ۇعىمدى، ءبىلىمدى ەليتا جوق، سوندىقتان قازىرگى كەزدە ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن ەڭ ءزارۋ، ومىرلىك، كوكەيكەستى ماسەلە - رەسەيگە قايتا قوسىلۋ!" - دەپ تۇجىرىمدايدى عوي. جاڭا نۇرعا تىركەمە رەتىندە بارعان تاتىمسىز جىگىت ارنايى بايانداماسىن جيىپ قويىپ، وسىعان قاراما-قارسى تۇرعىدا سويلەپتى دەيدى. ارينە، ءبىزدىڭ پودونوك جاۋاپسىز قالدىرمايدى. تىركەمە دە توقتامايدى. سونىمەن... تەگىن كونتسەرت. قالعان جۇرت اۋىلداعى داۋ-دامايىن شۇبالتىپ اكەپ، ەۋروپانىڭ قاق ورتاسىنا جايىپ سالعان بەيباق ەكەۋگە جىميا كۇلىپ، قاراعان دا وتىرعان. ۇيات بولدى دەيدى. بار كىنا جولسىز تىركەمەدە. ۇندەمەي-اق قويسا عوي، تۇك تە جوق. ول از بولعانداي، قايتىپ كەلگەن سوڭ تاعى قانشاما اڭگىمە كويىتكەن. بىراق بۇل كەپ باسپاسوزگە، نە ەفيرگە تارامادى، كوپشىلىككە بەيماعلۇم قالعان. ەستىگەن ءبىرلى-جارىم جۇرت ءمان بەرمەگەن.

وسى وقيعادان سوڭ پودونوكتىڭ باعى كوتەرىلدى. ەندى بەرىدەگى، ءوزى قىزمەت اتقاراتىن جارلى-جالباعاي ۋنيۆەرسيتەتتىڭ دە، جوعارىداعى، كورىنگەنگە ءبىر جاپاقتاپ، قالتىراپ وتىرعان وكىمەتتىڭ دە كەرەگى جوق. قازاقستانداعى ءار ءتۇرلى حالىقارالىق قاۋىمداستىق پەن ۇلتتىق مادەنيەت ۇيىمدارى قامقورلىعىنا العان. ەركىن ويلى ەرەن رەتىندە تاڭداۋلىلار ساناتىنا قوسىلعان ەدى. مۇحيتتىڭ ارعى، بەرگى جاعىنداعى الدەبىر الىس شەت ەلدەردە بۇگىنگى ورتالىق ازيا تۋرالى عىلىمي كونفەرەنتسيا نەمەسە ابىرويلى سيمپوزيۋم. تاقاۋ توڭىرەكتە كەشەگى كەڭەستىك كەڭىستىككە قاتىستى، بولاشاق بىرلىك قامىنداعى دابىرالى جيىن. تەك يگى جاقسىلار، تاڭداۋلىنىڭ ىرىكتەۋلىسى عانا شاقىرىلاتىن اتاۋلى باسقوسۋلار. بارىنە دە پودونوك بارادى. قايتىپ كەلگەن سوڭ ەركىن باعدار، دەموكراتيالىق وي-پىكىردى ورىسشا باسىلىمدارعا قۇلاش-قۇلاش سۇحباتتار بەرەدى. بۇكىل قازاقتىڭ، قازاقتىڭ ەمەس كازاحستاننىڭ اقىل-وي، ار-نامىسى - كومپارتيا... ە-ە... باسقا ەمەس، سول عانا سياقتى. الاي دەپ ايتقان. مىنانى دالەلدەگەن. بۇكىل باتىس جۇرتىنىڭ كوزىن اشقان. كوزدەرى ونسىز دا اشىق قوي ءوز تارابىندا. مىناۋ - بوتەن تاراپ، ياعني ءسوز - ءبىزدىڭ سۇرىقسىز، دەموكراتيالىق، ادامگەرشىلىك قاسيەت اتاۋلىدان ماقۇرىم قالعان جابايى ولكە تۋرالى. نەتكەن شالقار وي، قيساپسىز ءبىلىم. بىراق... شەت ەلدىك سۇحباتتاردى، وعان جالعاس تولعاۋ ماقالالاردى باجايلاپ وقىعان جۇرت... بۇل ماسەلەدە الدەنەندەي كىلتيپان بارىن اڭداي باستاپ ەدى. ارعى بەتتەن دە تام-تۇم حابار جەتكەن. امەريكا قۇراما شتاتتارىندا، ايگىلى پەنسيلۆانيا ۋنيۆەرسيتەتىندە وتكەن اتاۋلى كەڭەستە... ءبىزدىڭ پودونوك بۇل قازاقتار ەشقاشان ەرىكتى ەل بولىپ كورگەن ەمەس، مەملەكەت قۇرعان ەمەس، ءوزارا قىرقىسىپ جاتقان جەكە رۋلار عانا بولدى، ولاردىڭ ءوزى ءار تەكتى; وسىنداي، پىشىراعان، بەي-بەرەكەت جۇرت رەسەي بوداندىعىنا وتكەننەن سوڭ عانا تەرريتوريالىق-اكىمشىلىك تۇتاستىعىن سەزىنە باستادى، ال كەڭەس وكىمەتى كەزىندە قولدان جاسالعان، يەلىگى ارتىعىمەن قيىلعان جاساندى رەسپۋبلي¬كا قۇرامىندا مادەنيەتى مەن ەكونوميكاسىنىڭ وركەندەۋىنە مۇمكىندىك الدى، ەندى مىنە، ەشكىم ويلاماعان، تىلەمەگەن تاۋەلسىزدىك ناتيجەسىندە پايدا بولعان جاڭا مەملەكەت - تامىرسىز اعاش سياقتى... دەپ گاپىرەدى. پولشادان كەلگەن جاس پروفەسسور سۇراق قويدى دەيدى. «ءسىز قازاقستاننان كەلە تۇرا، قازاق دەگەن حالىقتىڭ دۇنيەدە بارلىعىنا كۇمان كەلتىرەدى ەكەنسىز. ءجون. سوندا ءسىزدىڭ... عافۋ ەتىڭىز، ءسىزدىڭ ۇلتىڭىز كىم بولادى؟» «وندا تۇرعان ەشتەڭە جوق!» -دەيدى ءبىزدىڭ پودونوك. «ەشتەڭە بار. مەن پولياكپىن. ورىس ەمەس، فرانتسۋز ەمەس. جانە ءوز ۇلتىمدى ەشكىمگە ايىرباستامايمىن. ەكىنشى سۇراق. ەگەر ءسىز ايتقانداي، بۇل قازاق - ءار ءتۇرلى، ءار تەكتى رۋلاردىڭ جابايى جيىنتىعى بولسا، ولار ءوزارا قانداي تىلدە سويلەسەدى؟ جەتەكشى ديالەكت قانداي؟». «سۇراۋ بايىپسىز، -دەيدى ءبىزدىڭ پودونوك. - مەن ءتىلشى ەمەسپىن». «ءسىز ءتىلشى ەمەسسىز، - دەيدى جاس پولياك. -بىراق ءتىلىڭىز بار. جاڭا ءتاپ-ءتاۋىر اعىلشىن تىلىندە بايانداما جاساپ شىقتىڭىز. مەن ءسىزدىڭ ءوز وتانىڭىزدا قاي ديالەكتىدە سويلەيتىنىڭىزدى سۇراپ تۇرمىن». بۇل جولعى ساۋال ءتىپتى ورىنسىز ەدى. بىراق امال نە، ءارى جاس، ءارى پولياك. ءوزىنىڭ كيگەن كيىم، كەسكىن-كەيپى دە عالىمنان گورى كوشەدە جۇرگەن ەسىرىك بالاعا كوبىرەك ۇقسايدى. ەندى جاۋاپ تا ساۋالعا سايكەس دوكىر شىقتى دەيدى. «مەن ونداي ارتتا قالعان، قاراڭعى ەلدى ءوزىمنىڭ وتانىم دەپ ايتۋعا ارلانام!» -دەپتى ءبىزدىڭ پودونوك. سول كەزدە جەر تۇبىنەن، الەمنىڭ ءار قيىرىنان كەلەلى كەڭەسكە جينالىپ وتىرعان قاسقا مەن جايساڭ توبەدەن ۇرعانداي، تۇگەل اڭىرىپ قالدى دەيدى. الدە رەسەي، الدە ارمەنيا وكىلدەرى وتىرعان تۇستان كۇلكىگە ۇقساس شيقىل شىقتى دەيدى. الدە پارسى، الدە زاڭگى جوتكىرىندى دەيدى. ءمىز باقپاعان ءبىزدىڭ پودونوك قانا، سودان سوڭ جاڭاعى جاس پروفەسسور. كەنەت جاس پروفەسسور سىپايى ءجۇز، ناق داۋىسپەن، اۋەزدى، قاتقىل، بەلگىسىز ءبىر تىلدە سويلەپ كەتتى دەيدى. قازاق تىلىندە. ءبىزدىڭ پودونوكتىڭ الدە اكەسىن ەسكە العان، الدە شەشەسىن ماداقتاعان. اتا-بابالارىن قوزعاعان. "يا نە پوزۆوليۋ تاك وسكوربليات سەبيا!" - ياعني "مەن ءوزىمدى بۇلايشا قورلاۋعا جول بەرمەيمىن!» - دەپتى مىنبەدە قۇنىسىپ تۇرعان پودونوك كۇدىرەيە كوتەرىلىپ، تازا ورىسشا. پولياك تا ورىس تىلىنە كوشتى دەيدى. «كەشىرىڭىز، ءسىز قازاق بولا تۇرا قازاقشا بىلمەيدى ەكەنسىز. مەن مىنا ءسىزدى كورسە اتا-اناڭىز قايتەر ەدى، اتا-باباڭىز نە ىستەر ەدى دەدىم. ارتىق كەتكەنىمە عافۋ وتىنەم. ال جاڭاعى، مەن ايتپاعان ءسوزدى ايتاتىن كىسى ءوز ەلىڭىزدە ءالى تالاي رەت الدىڭىزدان شىعادى...». الدە راس، الدە وتىرىك، وسىنداي شاتاق بولىپتى. شەت ەل، مادەنيەتتى جۇرت، قۇداي ساقتاپ، اقىرى داۋ-جانجالسىز بىتكەن.

ال تۇركيادا وسى ءسوز ارتى - مۇرىن بۇزار توبەلەسكە اينالا جازداعان. وسى ءسوز بولاتىنى - ءبىزدىڭ پودونوكتىڭ بارلىق ەل، بارلىق كەڭەستەگى بارلىق ءسوزى - ءبىر-اق ءسوز. قازاق - ميعۇلا. قازاق - حايۋان. تاريحى جوق، مادەنيەتى جوق. ەشقاشان دەربەس ەل بولماعان. بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك - كوكتەن تۇسكەن زورلىق. تۇككە قاجەتى جوق. ورىستىلدىلەر ءۇشىن قاسىرەت. قازاق ءۇشىن ازاپ. سوندىقتان دا ەشكىم كەرەكسىنبەي وتىر. شارتتى تۇردەگى ەگەمەندىك دەگەن - بيلىك باسىنداعى جەبىر توپقا عانا قاجەت. ءبارى دە تاريحتىڭ مازاعى. بۇل جولعى حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسيا ۇيتقىسى - انكاراداعى تۇرىك-امەريكان بيلكەنت ۋنيۆەرسيتەتى ەكەن. مۇنداعى كوپشىلىك قاۋىم تۇرىكتەردىڭ كوزى اتىزداي بولدى دەيدى. وسىنداي، اقىلعا سىيمايتىن عالامات باياندامادان سوڭ ەستەرىن جيا الماي، ماڭگىرىپ وتىرىپ قالسا كەرەك. ابىروي بولعاندا، اۋەلگى ءسوزدى امەريكاندىق ارىپتەس الىپتى. «ءسىز، قۇرمەتتى پروفەس¬سور، ادامزات تاريحىندا بولماعان جاڭالىق اشىپ وتىرسىز. جەر الەمدە ازاتتىق اڭسامايتىن، ەركىن ومىردەن قۇلدىق بۇعاۋدى ارتىق كورەتىن حالىق بار ەكەن. وسى تاراپتاعى عىلىمي-فيلوسوفيالىق ىزدەنىستەرىڭىزدى ودان ارى جالعاستىرا بەرىڭىز. بۇگىنگىدەن دە زور ناتيجەگە جەتەسىز. بىراق مەنىڭ بايقاۋىمشا، ءسىز فيلوسوف ەمەس، تاريحشى سياقتىسىز. كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلار انىقتاماسىندا سولاي جازىلعان. مەن دە تاريحشىمىن. قۇراما شتاتتاردا ورتالىق ازيا، ونىڭ ىشىندە قازاقستان تۋراسىندا جازىلعان ەڭبەكتەر ءبىرتالاي. نەگىزى سىزگە دە تانىس بولۋعا ءتيىس. ەندەشە، ءبىر سۇراق. ءسىز بايانداماڭىزدا، قاقاس ەستىمەسەم، بۇرىن قازاقتا مەملەكەتتىك قۇرىلىم بولعان جوق دەدىڭىز. ەل باسقارۋ جارعىلارى، قۇقىق، زاڭ جۇيەلەرى بولمادى، قاۋىمنىڭ جۇپىنى تىرشىلىك كەبىنە وراي، جابايى تۇردەگى كەيبىر نىساندار عانا ۇشىراستى دەدىڭىز. مەن بەرگى، قازاق ورداسىن ايتپاي-اق قويايىن. سوندا قالاي، سىزدىڭشە، التىن وردا - مەملەكەت ەمەس پە؟ ۇلى تۇرىك قاعاندىعىنا قالاي قارايسىز؟» «بۇل - جارتىلاي فەودالدىق، جىرتقىش قۇرىلىمداردىڭ قازاق تاريحىنا ەشقانداي قاتىناسى جوق!» - دەيدى ءبىزدىڭ پودونوك. «جاۋابىڭىزعا تولىق قاناعاتتانام، - دەيدى ارىق، ۇزىن بويلى، بۋرىل شاشتى امەريكان پروفەسسورى بولماشى تاعزىم جاساپ. - ءبىز بىلمەي ءجۇر ەكەنبىز. قازاقتار ورتالىق ازياعا XV عاسىردا كوسموستان دەسانت رەتىندە ءتۇسىرىلىپتى. مىرزالار مەن ايىمدار، قۇرمەتتى ارىپتەستەر، عافۋ وتىنەم، مەنىڭ الگىندەي ساۋال قويۋىمنىڭ ءوزى بەكەر شىقتى.» بىراق ساۋال قويۋعا قۇلشىنىپ وتىرعاندار كوپ ەكەن. «تۇرىكتەر قايدان كەلگەن؟ ولار دا كوسموس¬تان ءتۇستى مە؟» - دەپ سۇرايدى بىرەۋى. تۇرىك. اعىلشىنشا. «ەتو، دولجنو بىت ۆيدنەە ۆام!» - دەپتى ءبىزدىڭ پودونوك ورىسشا. قاساقانا. وزدەرىڭ جاقسى بىلۋگە تيىسسىڭدەر. «ىس تابوي حاراشو پاگاۋاريم درۋگوي حاروشي مەستو!" -دەيدى زالدا وتىرعان، قىزىققا كەلگەن كوپشىلىك ىشىنەن تاعى بىرەۋ، ورىسشا. سەنىمەن باسقا ءبىر جەردە جاقسىلاپ سويلەسەمىز. قالاي ەكەنى بەلگىلى. چەشەن ەكەن. قازاقستانداعى چەشەن دياسپوراسى تۋرالى الدەبىر اعايىن سويلەمەك، سوعان قوسشى بولىپ قەلگەندەردىڭ ءبىرى. توراعا جۇرتشىلىقتى تارتىپكە شاقىرادى. سۇراق تا ءتامام. كەلەسى بايانداما باستالادى.

بۇل، سوڭعى، شاتاق اڭگىمەنىڭ ۇزىن-ىرعاسى الماتىعا ءوسىپ، وركەندەپ جەتەدى. وسىدان سوڭ پودونوكتىڭ مارتەبەسى بۇرىنعىدان ارمەن كوتەرىلدى. ماسەلە بيلكەنتتەگى، نەمەسە پەنسيلۆانيا، نەمەسە باسقاداي ءبىر ءبىلىم ورداسىنداعى، ول تاراپتا قانشا دابىرالى بولسا دا، مۇندا جاڭعىرىعىنىڭ ءوزى ءۇزىلىپ جەتكەن، عىلىمي ورتادان اسپاعان انتي-قازاق باياندامالارعا عانا تىرەلىپ تۇرماعان. بۇل كەزدە ءبىزدىڭ پودونوك عىلىمدى تۇگەسىپ، ساياساتقا ارالاسا باستاعان ەدى. توتەدەن، نەمەسە ەتەكتەن ەمەس. تۋرا توبەدەن. قازاق دەگەن جۇرت تاريحتان تىس، عىلىمدا جوق، مادەنيەتتەن كەندە بولسا، وسىنشاما قۇيقالى، كەڭبايتاق قونىستا دەربەس مەملەكەت بولىپ وتىرۋعا حاقىسى بار ما؟ جارار، كەزدەيسوقتان تاۋەلسىزدىك الىپ قالىپتى. سول «تاۋەلسىز» اتالاتىن ەلدى باسقارۋعا ساناسى، ۇستاپ تۇرۋعا شاماسى جەتە مە؟ جاۋاپ ناقتى ەدى. حاقىسى جوق. باسقارا المايدى، ۇستاي المايدى. ماناتى، ءبىر جاعى باتىس، ءبىر جاعى شىعىستى دابىلداتقان عىلىمي باياندامالاردىڭ جەكەلەگەن تەزيستەرى ءار كەزدە، كۇندەلىكتى ءباسپاسوز بەتىندە سۇحبات، شاعىن ماقالالار تۇرىندە كورىنىس بەرگەن ەدى، جاداعاي ەمەس، باسقا ءبىر، ەكىنشى، ءۇشىنشى قاتارداعى دەمەسەك تە، ءمانىسى ازىراق، ازىراق ەمەس، ۋاقىت وزا كەلە شەشىلەتىندەي كورىنگەن - عىلىمنىڭ احۋالى، وقىمىستى جۇرتتىڭ كۇنكورىسى قيىنداپ كەتكەنى تۋراسىنداعى، كوپشىلىك كوڭىلىندەگى داۋسىز اقيقاتتارمەن استاس ءوتىپ جاتقان. دۇرىس-اۋ دەسكەن جۇرت. پروفەسسوردىڭ ايلىق اقىسى اپتالىق اس-سۋىنا جەتپەيدى. اكادە¬ميا اناۋ، ازىپ-توزىپ بارا جاتقان. عىلىم قالاي دامىماق. اقىل-پاراسات قالاي ورىستەمەك. دامۋ، ورىستەۋ قايدا، قۇلدىراپ كەرى كەتتىك. پودونوك بۇل جاعىن جەتكىزىپ-اق ايتقان ەكەن. كوڭىلدەن شىقتى. سوعان وراي، باسقا ايتقاندارى كولەڭكەدە قالا بەرگەن. بىراق كوپ ۇزاماي-اق عىلىمنىڭ دامۋى، كۇنكورىس، تىرشىلىك ماسەلەسى سولعىنداي كەلە، ءبىرجولا ۇمىتىلدى. زامانا تالابىنان، پاراسات بيىگىنەن تۋىنداعان ساياسي-الەۋمەتتىك احۋال - شىنايى بولاشاق ماسەلەسى العا شىققان. ول دەگەنىڭىز - قازاقستان، قازاق... ەمەس، كازاحستان تاعدىرى.

ءيا! قازاقسىز قازاقستان. دەسە دە، ارتىق ەمەس پە؟ قازاقسىز بولسا، نەگە كازاحستان؟ شىنىندا دا. ويلاپ قاراساڭىز، مۇندا تۇرعان ەشتەڭە جوق ەكەن. سوناۋ ۇلى امەريكا مەملەكەتىندە... بۇدان بەس ءجۇز جىل بۇرىن ءوتىپ كەتكەن ۇندىستەردىڭ كوپتەگەن جەر اتاۋلارى ءالى تۇر ەمەس پە. كازاحستان دا سونداي، شارتتى گەوگرافيالىق اتاۋ بولىپ قالا بەرمەك. تەك بەس ءجۇز جىل بويى ەمەس. ازىرشە عانا. ارادا بەلگىلى ءبىر مەرزىم وزىپ، قازاق اتاۋلىنىڭ ءۇنى ءبىرجولا وشكەن كەزدە وزگەرتۋ وپ-وڭاي. ەۋرازيا دەي سالىڭىز. نەمەسە تسەنترالنايا ازيا. وڭتۇستىك افريكا دەگەن سياقتى. ەكۋادور دەگەن سياقتى. بۇدان گورى تاۋىرىرەك اتاۋ دا تابىلادى. وڭتۇستىك - وزبەككە كەتسە. شىعىس - قىتايعا كەتسە. ماڭعىشلاق - تۇركىمەنگە بەرىلسە، ارينە، قازىر ەمەس، ساپپاس ساپارمۇرات ولگەننەن سوڭ. ال قالعان، التىندى، مۇنايلى بايتاق قونىس، ارينە، رەسەيگە. قازىناسىن الىپ، قالدىعىن وزىنە سىيلايتىن كومەكشى رەس¬پۋبليكا - ارزان جۇمىسشى، تەگىن مال. يۋجنايا سيبير بولادى دا شىعادى.

ءبىزدىڭ پودونوك ءدال وسىلاي دەپ ايتقان جوق. بىراق باسقاشا دا ايتپاعان. مىنا كازاحتار وزدەرى تاۋەلسىز دەپ اتاعان باي مەملەكەتتى دۇرىستاپ مەڭگەرە الماي وتىر. مەڭگەرەر قيسىنى دا جوق (ماناعى، ءجۇز مارتە قايتالانعان، داۋسىز دالەلدەر: تاريحى بولعان جوق، مادەنيەتى بولعان جوق، دەربەس مەملەكەتتىڭ جۇقاناسىن دا كورمەگەن). ەندەشە، ۇلكەن قاۋىپ بار. توڭىرەكتەگى قۋاتتى دەرجاۆالار: ءبىر جاقتا قىتاي، ءبىر جاقتا رەسەي، ءبىر جاقتا قىرعىز... جوق قىرعىز ەمەس، وزبەك بولشەكتەپ اكەتۋگە ءتيىس. قانداي ايالى ارمان! جۇرتتىڭ قامىن جەگەن بولىپ وتىرىپ، قازاقستاندى قيراتۋ پروگرامماسىن سىزىپتى. بورشالاپ، ەنشىلەپ الۋعا تولىق مۇمكىندىك بار! ءسوز جوق، جۇزەگە اسۋى كەرەك. سوندا بۇگىنگى شيەلەنىسكەن بارلىق ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، ياعني ۇلتارالىق قيىن ماسەلەنىڭ بارلىعى دا ءوز شەشىمىن تاپپاق.

ءبىزدىڭ پودونوكقا قارسى شىن ايقاي وسى¬ كەزدە عانا كوتەرىلگەن. كوتەرگەن - ەل¬دىڭ قاۋىپسىزدىگىنە جاۋاپكەر سۇيىكتى وكىمەت پەن تۋىسقان پارتيا ەمەس. ولار ونسىز دا باس¬قالار ولجالاۋعا ءتيىس تەگىن بايلىقتى وزدەرى يەمدەنىپ قالۋ جولىنداعى ۇيقىسىز، كۇلكىسىز اۋىر جۇمىستان قولدارى تيمەي جاتقان. ايعاي-اتتاندى كوتەرگەن - قايتكەندە دە قۇرالاقان قالۋعا كەسىلگەن قارا بۇقارا. جۋرناليستەر، جازۋشىلار. رەسمي ەمەس، مادەني، ادەبي اقپارات بەتىندە. قارسى جاق قىڭق ەتپەدى. ياعني ءورىستىلدى، ەركىن ويلى باسىلىمدار. ولار قازاقشا وقىمايدى. وقىسا دا... قىستىرمايدى.

ءبىزدىڭ پودونوك ءوزى تۋرالى ايتىلىپ جاتقان، تۇنشىعىپ، ەكى قات جەر استىندا قالعان ءدۇمپۋدى ەستىدى، ەستىمەدى - وسىدان سوڭ اشىق كەتكەن. ءتورت جىل بويعى توعىز بايانداماسىن جيناقتاپ، نەگىزگى تەزيستەرىن قازىر بۇكىل جەر ءجۇزى ءۇڭىلىپ وتىرعان «ينتەرنەتكە» جىبەرىپتى. قازاق دەگەن - ماقۇلىق. تۇگەل ازعىن. تۇگەل توزعىن. (ازعان، توزعان ەمەس، اۋەلدەن كاكاي.) تۇگەل حايۋان. حايۋان بولعاندا، شوشقادان ساداعا كەتسىن، - باران. بۇلاردىڭ ەكى اياقتىلار قاۋىمداستىعى قاتارىندا جەر باسىپ ءجۇرۋىنىڭ ءوزى ارتىق دەدى. ەركىن راديوتولقىنعا شىعىپ، بۇلاردىڭ ەل باسقارىپ وتىرعان كىسىلەرىنىڭ ءبارى قىلمىسكەر: پاراقور جەمىت، ۇرلىقشى كاززاپ، سولاي بولماس ءجونى جوق، بۇل - قازاق دەگەن حالىقتىڭ كىم ەكەندىگىنىڭ كورسەتكىشى، ياعني قازاق بولعاندىقتان جەبىر، قازاق بولعاندىقتان وبىر دەدى. تاۋەلسىز تەلەديدارعا شىعىپ، مادەنيەت پەن ءتىل تۋرالى تولعاندى; مادەنيەت - انايى ەكەن، ال ءتىل - قازاق ءتىلى جابايى عانا ەمەس، مۇلدە جوق، بۇكىل لەكسيكالىق قورى ون بەس-جيىرما سوزدەن اسپايدى، عىلىم مەن تەحنيكا تۇگىلى، كۇندەلىكتى تۇرمىس قاجەتىن وتەي المايتىن دوعال، كوركەم وي، كورىكتى سۋرەتكە قۇرىلاتىن ادەبيەتتىڭ سۇلباسى جوق، مۇنداي تىلمەن اباي كەرەمەت ولەڭ جازدى دەگەن، اۋەزوۆ عالامات رومان جازدى دەگەن - قيسىنسىز ەرتەگى، جازىلمايدى، جازباعان، بوپسالاپ جاسالعان بىردەڭە، تۇپنۇسقا دا تۇككە تۇرمايدى، ورىسشاعا اۋدارعاندا وڭدەپ، جوندەپ، جوباعا كەلتىرگەن، سونىڭ وزىندەگى شاماسى بەلگىلى دەدى. تاعى باسقا جەردە تاعى باسقا ايتقاندارى كوپ. بىراق نەگىزگى ءتۇيىن - ورتاق. بۇرىن تاريحى جوق، مادەنيەتى جوق بولسا، ەندى ءتىلى دە ماقاۋ بولىپ شىقتى. ەشتەڭە دە جوق. جەر بەتىندە بولماعان قازاق دەگەن حالىقتىڭ جۇرتىندا جالعىز پودونوك قانا بار.

مىنە، وسى كەزدە داۋىلدادى ويباي-ات¬تان. التايدان اتىراۋعا دەيىن. جەتىسايدان قىزىلجارعا دەيىن. سەگىز ميلليون قازاق تۇگەل كوتەرىلگەن جوق. بىراق سەگىز مىڭىنىڭ اتوي سالعانى انىق. ونىڭ ىشىندە الدە سەكسەن، الدە سەگىز... ءتىسىن قايراپ، قالامىن ۇشتاپ، اۋداندىق گا¬زەتكە جەتىپتى. ودان وبلىستىق، ودان ورتالىق باسىلىمدارعا. بۇل نە سۇمدىق. بۇل نە قورلىق. وسىلاي باسىنا ما. توقتاۋ بار ما. تىيىم بار ما. وكىمەت قايدا. پارتيا قايدا. سوت نە ءبىتىرىپ وتىر. ويباي-اتتان تۋرا سەگىز ايعا سوزىلدى. سودان سوڭ سولىقتاپ بارىپ تىندى. ويتكەنى بۇل كەزدە ءبىزدىڭ پودونوكتىڭ اتاق-ابىرويى بۇرىنعىدان دا اسپانداي تۇسكەن. الەمگە ايگىلى بىلگىر عالىم، باتىس جۇرتىنا كەڭىنەن تانىلعان كۇرەسكەر، دەموكراتيالىق وپپوزيتسيا وكىلى پودونوكتى وتاندىق قۇقىق قورعاۋ ۇيىمدارى عانا ەمەس، حالىقارالىق قالتالى مەكەمەلەر دە ءوز قامقورلىعىنا العان. وركەنيەتكە اياق باسقان ەلدە جەكە باستىڭ، ياعني ءبىر كىسىنىڭ مۇددەسى مەملەكەت مۇددەسىنەن، ياعني بۇكىل حالىقتىڭ مۇددەسىنەن جوعارى بولۋعا ءتيىس ەكەن. ياعني مۇنداعى سەگىز، سىرتتاعى الدە ءتورت، الدە بەس - پالەنباي ميلليون قازاقتىڭ ادامدىق، ازاماتتىق قۇقىعى، ۇلتتىق نامىسىنان - قانداي لاس جاتىردا قانداي ارام سىدىكتەن جارالعانى بەلگىسىز پودونوكتىڭ جەكە باس پايداسى جوعارى كورىنەدى. ايتسا - ءسوز بوستاندىعى، دەموكراتياعا ۇمتىلىس. قىسىم جاسالسا، تىيىم سالىنسا - ول ناعىز تاعىلىق، كەشەگى توتاليتارلىق جۇيە سارقىنشاعى، كەرەك دەسەڭىز، ازاماتتى قورلاۋ، ادامدىق قۇقىعىنا قايشى جاۋىزدىق. ءسويتىپ، ءدال وسى جولى ءسوز ۇشىعى وزدەرىنە دە ءتيىپ جاتقانى كوڭىلىنە جاقپاعان، سىپايىلاپ بولسا دا قاباق شىتپاق، ياعني ەركىن ويلى دەموكراتتى تارتىپكە شاقىرماق بولعان وكىمەت پەن پارتيا، ءادىل سوت ورىندارى باستالماي جاتقان ءىستى ءبىرجو-لا توقتاتتى. شىنىن ايتقاندا، قازاق باران بولماق تۇگىلى، تىشقان بولىپ كەتسىن. پالەنشە، تۇگەنشە دەپ، ەل باسشىلارىنىڭ ەشقايسىسىن تۇستەگەن جوق، ەندەشە، تىنىشتىق جاقسى.

ەندى پودونوك ابدەن ەسىردى. ايرىقشا قۋاتقا جەتكەن. اتاقتى عالىم عانا ەمەس، ەركىن ويلى ساياسي قايراتكەر عانا ەمەس، وكىمەتكە قارسى دەموكراتيالىق وپپوزيتسيانىڭ كوشباسشى كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى. رەسمي تۇلعا. ۇلكەن ءۇيدىڭ باسپالداعىنا كاك ەتسە دە قوي دەي المايسىڭ. ەلدەگى ەڭ ۇلكەن كىسىلەردىڭ ءوزىنىڭ ءتىسى باتپايدى.

مىنە، ءدال وسى كەزدە ءبىزدىڭ پودونوك ءسال-ءپال عانا تاكتيكالىق قاتە جىبەرگەن. بۇرىن قازاقتى سورلى دەيتىن. وكىمەتتى ۇرى دەيتىن. سونىڭ ءبارى امان-ەسەن بويىنا ءسىڭىپ جاتۋشى ەدى. كورمەيسىز بە، كەزەكتى ءبىر سۇحباتىندا باسشى كوسەمدەرىمىزدى رۋشىل دەپ قالىپتى. رۋشىل ەمەس، ءبىر رۋدان. وندا نە تۇر. بارلىق زاماندا بارلىق جۇرتتى بيلەۋشى تاپ ءبىر ديناستيادان بولعان. ماسەلەن بۇلعار حاندىعىندا - دۋلات. التىن-وردادا - قيات. رەسەيدە - ريۋريك اۋلەتى. تاعىسىن تاعىلار. بىراق ەسكى تاريحتى كىم تەكسەرىپتى. ءبىزدىڭ پودونوكتىڭ سۇرىنگەن جەرى وسى بولدى. بوتەن-باستاق ويى جوق ەدى. قازاقتىڭ - حالىق ەمەسىن، كۇنى بۇگىنشە ەسكى قاۋىمدىق قۇرىلىم دەڭگەيىندە جاتقانىن ايعاقتاۋ ءۇشىن ايتىپ قالعان. رۋلىق ءتارتىپ، رۋلىق سانا، رۋلىق ۇجىم دەيدى عوي. قولى جەتكەن كىسى باسقا رۋلاردى شەتكە قاعىپ، ءوز رۋىنىڭ عانا وكىلدەرىن كوتەرەتىن كورىنە¬دى. بىزگە تاۋەلسىزدىك اپەرگەن، ەندى ەلى ءۇشىن جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي، التىن شايقاپ، مۇناي ساپىرىپ جاتقان كوسەمدەرىمىز. بۇدان بۇرىن توقسان جەتى اتاسىن كورىندە سىلكىلەپ قاققاندا قىڭق ەتپەگەن وكىمەتىم مۇنداي كوپە-كورنەۋ جالانى قالايشا مويىنداماق. تاس-تالقان اشۋلانادى. تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى توعىز جىل بويى تايراڭداپ كەلگەن پودونوك ءتورت تاراپتان بىردەي قىسپاققا ءتۇسىپتى. سەگىز قىرىنان بىردەي تەكسەرىلگەن. بالا كەزىنەن بەرگى بارلىق ءىسى.

سويتسە... ءومىربايانىندا ءمىن جوق. اكەدەن جاستاي قالعان، بىراق كەڭەس وكىمەتىنىڭ ارقاسىندا جەتىمدىك كورمەگەن. ناعاشى اتاسى ەلدى كەڭەستەندىرۋ، كولحوزداستىرۋ جىلدارىندا اتاق-ابىرويعا بولەنگەن، تاپ جاۋلارىنا قارسى كۇرەس مايدانىندا شىنىققان بايىرعى بالشابەك، بۇكىل كەڭەس بولماسا دا، ءبىر رەسپۋبليكانىڭ مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتكەن ارداگەر ەكەن. اسىراپ-قاعىپ وسىرگەن وگەي اكەسى اۋەلدە وسى سەنىمدى سالادا قىزمەت اتقارعان، كەيىننەن پارتيالىق باسشى جۇمىستاردا بولعان اياۋلى ازامات. ءوزى - سوۆەت مەكتەبىندە تاربيە العان، ماسكەۋدە وقۋ بىتىرگەن، جاس كۇنىنەن كومسومول جۇمىسىندا بەلسەندىلىك تانىتىپ، بۇل سالادا الدىنان كەڭ ءورىس اشىلىپ تۇرعانىنا قاراماستان، وتان تاريحىن تەكسەرۋگە ويىسقان. ناتيجەسى ەلگە ايگىلى. ەشقانداي ءمىن تابا المايسىڭ. وزىنەن عانا ەمەس، اتا-انا، تۋىس-جەكجاتتارىنان دا. راس، كەزىندە سونشا ماداقتالعان كانديداتتىق، دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالار، سوعان وراي جازىلىپ، جارىققا شىققان، ءبىرى شىنتاق ەلى، ءبىرى بارماق ەلى ەكى كىتاپ تا بۇگىنگى سارىنىمەن ۇندەس، ياعني قازاقتا تۇك تە بولعان جوق، قازاق تۇك ەمەس دەگەن اۋەندە جازىلعان ەكەن، بىراق ول كەزدە كىم نە ايتپادى، سونىڭ ءبارىن تۇگەندەسەك، قازىرگى وتانشىل ۇلتجاندىلاردى تۇگەلگە جۋىق، تۇرمەگە كەسپەسەك تە، قوعامنان الاستاۋ كەرەك، ياعني مۇندا تۇرعان ەشقانداي كريمينال جوق. ەش جەردە. بۇرىنعىسى دا، كەيىنگىسى دە - كادىمگى، قىرعا شىعارماس قىرتىمپاي ءسوز. ونىڭ ۇستىنە، قازىر دەموكراتيا، پليۋرا¬ليزم. سول پليۋ... لاري... تۇكىرىگى شاشىراپ جۇرە بەرسە ءىشى كەبەتىن بە ەدى، پاتشاعار. ءبىر اتانىڭ بالاسى كوتەرىلىپ، ءوسىپ-ءونىپ كەتىپتى دەپ، باسقالار شەتقاقپاي قالدى دەپ، ۇمىتىلا باستاعان رۋشىلدىقتى قوزدىرعانىن قاراشى! مىناۋ باسىنداعى باعىن بىلمەي بىلجىراپ ايتىپ قويدى. ەرتەڭ اقىماق بىرەۋ قوستاپ شىعا كەلەدى. اقىر ءتۇبى الاۋىزدىققا باستايدى. جول بەرۋگە بولمايتىن ەدى.

رۋشىلدىق سانامەن ۋلانعان پودونوك اتاقتى ۋنيۆەرسيتەتتە ۇستازدىق جاساۋعا ءتيىس ەمەس-ءتى. شۇعىل وتكەرىلگەن كەزەكتى سايلاۋ ناتيجەسىندە اۋەلى كافەدرادان، سودان سوڭ مىنبەردەن ايرىلعان. «ۋھ!.. قۇتىلدىق پا پالەكەتتەن!..» - دەسكەن ارىپتەستەر عانا ەمەس، ستۋدەنتتەر قاۋىمى. بۇدان بۇرىن الدەنەشە مارتە كوتەرىلگەن ماسەلە. قازاق تاريحى قازاقتاردى بالاعاتتايتىن ساباققا اينالدى دەپ تالاي رەت ايتىلعان، قانشاما رەنىش بولعان، تالاي شاعىم تۇسكەن. ونى ەلەگەن ەشكىم جوق. اقىرى مىنە، ايتپاس جەردە اۋزىنان قاعىنعان جالاقور تيەسىلى سىباعاسىن الدى.

ءتىپتى جاقسى بولىپ شىقتى. "وپپوزيتسيا وكىلى قۋدالاندى!»، «ساياسي كوزقاراس قىسپاققا ءتۇستى!»، «قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ تاعى ءبىر كورىنىسى!» - ورىس ءتىلدى، ەركىن ويلى باسىلىمدار قۇلاش-قۇلاش ماقالالار جاريالادى. تەلەديدار دابىلداتتى. راديو دۇركىرەتتى. جانە سۇيگەن جۇمىسىنان قالعان پودونوكقا تيەسىلى، لايىقتى قىزمەت تابىلدى; كوپ ۇزاماي، شەت جاقتاعى، ءۇش بولمەلى ەسكى پاتەرىن تاستاپ، مارتەبەلى ايماقتاعى ءۇش قابات، ەڭسەلى ءساندى سارايعا كوشتى. ال اتاق-ابىرويى بابىل مۇناراسىمەن بوي تالاسا باستاعان.

وسىدان سوڭ پودونوكتىڭ ەركىن وي، تا¬تىمدى پىكىرلەرى ەشقانداي تەجەۋسىز شالقىدى. بۇرىنعى - اۋىل-ءۇي ىشىندەگى كۇبىر-سىبىر ەكەن. ەندى بايتاق، كەڭ دۇنيەگە شىقتى. اشىق داڭعىرا. اششى شىندىق.

ورىس تىلىنە قىسىم جاسالىپ جاتىر! راديو، تەلەديداردا قازاقشا حاباردىڭ كولەمى زورلىقپەن، ولشەۋسىز كوبەيتىلىپ، تۇپا-تۋرا 17 پايىزعا جەتكەن! ۇلى ورىس ءتىلى ءۇشىن 83 پايىز ازدىق قىلادى! بۇل نە قىساس! بۇل نە سۇمدىق!

كازاق ءتىلدى ءباسپاسوزدىڭ ۇلەس سالماعى 24 پايىزعا جەتىپ ۇلگەرگەن! كىمگە كەرەك؟ نە ءۇشىن؟

سەيفۋللين كوشەسىندە قازاق جىگىتتەرى عانا تۇر، ساين كوشەسىندە قازاق قىزدارى عانا ءجۇر. ياعني ەركىن بيزنەس سالاسىندا ورىس حالقىنىڭ ازاماتتىق قۇقىعى شەكتەلىپ جاتىر!

ورىستار مەن ورىس تىلدىلەردىڭ ءار وتبا¬سىندا ءبىر، اسسا ەكىدەن ارتىق بالا تابۋعا جول جوق. ال قازاق شاڭىراقتارىندا ءۇش-ءتورت، كەيدە بەس-التى بالادان! بۇل - كوپە-كورنەۋ گەنوتسيد!

كازاحستاننىڭ ۇلتشىل باسشىلارى ەلدەگى تاريحي قالىپتاسقان دەموگرافيالىق احۋالدى وزگەرتپەك. الىس شەت ەلدەردەن ارنايى كۆوتامەن جىلىنا كەم دەگەندە سەكسەن-توقسان ءۇي كوشىپ كەلەدى، بۇلاردىڭ ىشىندە اينالاسى التى-جەتى جىلدا تىم قۇرسا جيىرما-وتىز كىسى، ۇلتشىلدار جايلاعان تيەسىلى مەكەمەلەردى تىنىمسىز مازالاپ ءجۇرىپ، اقىرى ازاماتتىق الادى. ال ورىستاردىڭ بار شارۋاسىن، مازاق قىلعانداي، ءۇش اپتادا ءبىتىرىپ بەرەدى. ۇلتتاردى الالاۋ دەگەن وسى ەمەس پە! بۇدان وتكەن قانداي زورلىق بولۋى مۇمكىن! دولوي، كوپ ۇلتتى كازاحستاننىڭ قازىرگى كازاح ۇلتشىلدارى باسقارعان ۇلتشىل وكىمەتى!

ءبىزدىڭ پودونوك ۇران سالعان سايىن وكىمەتىمىزدىڭ زارەسى ۇشا تۇسەدى. ءوز تىرلىگىن ءوزى كەشىپ جاتقان سورلى حالقىڭىز، ءتىپتى، كەڭەس تۇسىندا بولماعان قورلىق پەن مازاققا ءبىر امال تابار، مىنا پودونوكتىڭ ادال وكىمەتىمىزدى قاراداي ىقتىرعانى قيىن بولدى. جانىڭ اشيدى. اياعى شىرماۋلى، قولى بايلاۋلى. ءبىزدىڭ پودونوكقا زەكىرمەك تۇگىلى، كوز الارتىپ قاراي المايدى. وپپوزيتسيا. دەموكراتيا مەن وركەنيەتتەن ءۇمىتى بار وكىمەت وي-پىكىر ەركىندىگىنە شەكتەۋ سالۋعا ءتيىس ەمەس.

ءسويتىپ «بادىراقكوز، سەن تيسەڭ دە مەن شىدايمىن» جوراسىمەن، امان-ەسەن، تەپە-تەڭدىك جاعدايىندا ءجۇرىپ جاتقاندا، ونسىز دا اسقازانى بۇزىلىپ، تىنىش ۇيقىدان ايرىلعان وكىمەتىمىزدى ءبىرجولا داعدارتا جازداعان ەرەكشە ءبىر وقيعا بولدى. ەركىن ويلى دەموكراتتاردىڭ كەزەكتى ءبىر جيىنىنان سوڭ، بالكىم، قۇپيا ناقسۇيەرمەن وڭاشا ماۋىقتان سوڭ، الدە كوڭىلدەنىپ، بۇلعالاقتاپ، الدە تۇلدانىپ، كەكىرەيىپ، قايتكەندە دە ءبىرشاما كەش ورالعان پودونوك ءدال ءوز ءۇيىنىڭ بوساعاسىندا مۇزعا تايىپ جىعىلىپ، مۇرنىن بۇزىپ العان. شاتقاياقتاي تۇرىپ، ەڭبەكتەي ءسۇرىنىپ، بەت-اۋزىن قان جاپقان قالپىندا ءساندى سارايىنا امان-ەسەن كىرەدى. سودان سوڭ، جەتى قاراڭعى تۇندە... ەرتەڭىنە، ارعى كۇنى... ايقاي-شۋ، تەلەفون، قاپىلىس، جۇگىرىس... ارداقتى وپپوزيتسيانى ارام ۇلتشىلدار سوققىعا جىعىپتى! قاندى وقيعا! قاستاندىق! بۇيتە بەرسە، كىسى ءولىمى دە الىس ەمەس! جاپپاي قۋدالاۋ ەندى تىكەلەي رەپرەسسياعا ۇلاسقان! اق نيەتتى ادامزات قاتەر الدىندا تۇر!

جەر-كوك يۋ-قيۋ، دابىلدادى دا كەتتى.

ەندى قالتاق-قۇلتاق وكىمەتىمدە نە جان قالسىن. جىك-جاپار كەشىرىم سۇرادى. ارنايى مالىمدەمە جاسادى. جاپپاي تەكسەردى. جابىلا ىزدەدى. اقىرى، ەكى كۇن، ەكى ءتۇن ءوتىپ، ءۇشىنشى تاۋلىك، تالما ءتۇس شاعىندا تاپتى.

مۇز! مۇز كىنالى. تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى بۇل الماتىنىڭ اۋا رايى بۇزىلىپ بارادى. بيىلعى جىل اسىرەسە. اۋەلى قار جاۋعان. تاپالعان. سودان سوڭ كۇن جىلىنعان. ەرىگەن. سودان سوڭ قىرسىعىپ، قايتا سۋىتقان. الداعى كۇرتىك قار، كەشەگى كوكسوقتا بۇگىن توڭ مۇزعا اينالعان. قۇرمەتتى وپپوزيتسيونەر ءوزىنىڭ جەكە مەنشىك كوتتەدجىنىڭ اۋلاسىنا كىرىپ، ءوزى كىلتىمەن اشقان سىرتقى بيىك شارباقتىڭ ايشىقتى ەسىگىن ىشىنەن بەكىتىپ، باسپالداققا جەتە بەرگەندە ەتپەتتەي جىعىلعان. ءسويتىپ، سۇيكىمدى مۇرىن بۇزىلعان. ەشكىم ۇرماي-اق، وزىنەن-ءوزى. ياعني يەسى مۇزعا اياماي سوققان.... اڭداماي سوعىپ العاننان سوڭ، امالسىزدان. اڭداۋسىز بۇزىلعان مۇرىننان امالسىز اققان ادەمى قان ءىزى سول جەردە، اۋلا ىشىندە، باسپالداق تۇبىندە ءوز تاڭباسىن قالدىرعان. ياعني دۇشپانىڭا تىلەمەس وقيعا ىشتە، وڭاشادا بولعان. بىرەۋ-مىرەۋ كولدەنەڭنەن تيىسسە، قان ءىزى سىرتتا قالار ەدى. ياعني قۇرمەتتى دەموكراتتىڭ ءوزى كىنالى... ەمەس. كىنالى - مۇز. بۇل مۇزدى جاۋعىزعان - الگى... ءبىز جوق دەپ جۇرگەن شال. ەشقانداي كۇمانسىز. بولعان وقيعانىڭ دالەلدى ورنى سۋرەتكە تۇسىرىلگەن. ديدار تاسپاعا جازىلعان. البەتتە، شالدىڭ ىسىنە شارا جوق. بىراق ءوزىنىڭ «ساقتاعاندى عانا ساقتايمىن» دەگەن ءسوزى بار. سوندىقتان، اركىم اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باسۋى كەرەك.

ءبارىبىر دالەلدەي المادى. ەشكىم سەنبەگەن. وپپوزيتسيا عانا ەمەس. وپپوزيتسياعا، ياعني پودونوك پەن ونىڭ جاقتاستارىنا قارسى جۇرت تا. ءاي، جارايسىڭ، باياعىدا مۇرنىن بۇزۋ كەرەك ەدى دەسكەن. بەيساۋات جۇرتىڭىز نە. وكىمەتىمنىڭ ءوزى سەنبەگەن. كوشەدە قاڭعىپ جۇرگەن ۇلتشىل بۇزىقتاردىڭ ءبىرى (نەمەسە بىرنەشەۋى جابىلىپ) ساباپ كەتتى دەپ ويلاعان. ارينە، كەزدەيسوقتان ەمەس. قاساقانا.

ەندەشە، ەلدىڭ باياندى تىنىشتىعىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن الدىن الا شۇعىل شارالار قولدانىلۋى كەرەك. بۇل جولى مۇرنى عانا بۇزىلىپتى. كەڭسىرىگى امان، ءۇش كۇندە ورنىنا كەلدى. ەرتەڭ الگى ەسىرىك ۇلتشىلدار اۋىزداعىسىن ىركە المايتىن بۇل شىركىننىڭ سيراعىن سىندىرىپ جۇرسە قايتەمىز؟ سيراعىن سالارمىز، قۇلاق، مۇرنىن كەسىپ اكەتسە نە بولماق؟ قۇلاق تا، مۇرىن دا ساداعا، باسىن شاۋىپ السا ورنىن قايدان تاباسىڭ؟ مىنە، ماسەلە قايدا!..

ەڭ جوعارعى دەڭگەيدە شۇعىل كەڭەس وتكىزىلىپ، بايىپتى شەشىم قابىلداندى، ارنايى قاراجات، جەتكىلىكتى تەحنيكا ءبولىندى، ءتيىستى ورىن، تيەسىلى كىسىلەرگە ناقتى مىندەتتەر جۇكتەلدى.

ءبىزدىڭ پودونوك مەملەكەت قامقورلىعىنداعى تۇلعا دەپ جاريالانعان. ياعني بارلىق جاعداي تۋعىزىلماق.

قۇرمەتتى كوتتەدج ماڭى، تۋرا ءبىر ورام، تاقاۋ توڭىرەكتەگى بۇرمالار مەن بۇرىشتار، دەموكراتياعا باستاپ تۇرعان داڭعىل ۇنەمى تازا، قارسىز، مۇزسىز، كەدىر-بۇدىر، تومپەش، شۇقىرسىز، ىلعي قاداعالانىپ ۇستالۋى شارت. تاياۋ توڭىرەكتەن كولدەنەڭ كىسىلەر جۇرمەسىن، بالكىم قاستاندىق ويلاعان ۇلتشىلدار شىعار. بەيساۋات ماشينە جۇرمەسىن، وي الىبىنىڭ تىنىشى كەتىپ، ۇيقىسى بۇزىلۋى مۇمكىن. بۇل - سىرتتاي عانا قامقورلىق. مەملەكەتتىك تۇلعانىڭ جەكە باسى مۇلدە قاۋىپسىز بولۋى ءۇشىن، ول قاي ۋاقىتتا دا، قايدا بارسا دا ۇنەمى باقىلاۋ، كۇزەت استىندا بولۋى كەرەك. ياعني جاياۋ جۇرسە - وققاعار، كولىكپەن جۇرسە - قوسشى ماشينالار. تۇلعانىڭ اماندىعى - ەلدەگى تىنىشتىقتىڭ كەپىلى. ال تۇلعانىڭ اۋزىنان كىرىپ شىققان اق يت، كوك يتتەردىڭ جايىنا كەلسەك، بۇدان بۇرىن دا تالاي قاندەن مەن توبەتتى كورگەنبىز، شاۋىلدەيدى، ارىلدايدى، ۇندەمەسەڭ ءوزى-اق قويادى، ياعني ءسوز بوستاندىعى، دەموكراتيا ۇردىسىمەن، تولىق ەركىندىك اياسىندا ءوزىنىڭ قوعامدىق قىزمەتىن ودان ارى جالعاستىرا بەرەدى.

جالعاستىرىپ جاتىر. سوڭعى مۇزعا تايىپ جىعىلعاننان بەرى بۇكىل الەم تا¬نى¬عان قايراتكەرگە اينالعان پودونوك قازىر "كازاحستان بەز كازاحوۆ" - «قازاقسىز قازاقستان» اتتى، كەڭ اۋقىم، تەرەڭ تولعامدى پروگراممالىق قۇجاتتى ناقتى جۇزەگە اسىرۋ تارابىنداعى پارمەندى ارەكەتكە دايىندالىپ جاتقان كورىنەدى. جوعارعى جاق - ەلدىڭ باياندى تىنىشتىعىن ويلاعان وكىمەتىمىز ماقۇل كورىپتى دەگەن دە سىبىس بار. عاجاپ ەمەس. ويتكەنى ول تاراپتا دا تۇلعانىڭ تۋعان ىنىلەرى كوپ دەپ ەستيمىز.

2003 جىل

«تۇركىستان» گازەتى

تۇرسىن جۇرتباي. مۇحتاردىڭ «قوس اعاشى»

تۋرا وسىدان ون جىل بۇرىن مۇحتار مۇقانۇلى ماعاۋينگە قاراتا ايتقان: «ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل، سەگىز قيىرى تۇتاس. ءۇرىمدى ۇرلەپ، قىرىمدى جايلاپ، «ازاۋلىنىڭ ستامبۋلدان نەسى كەم، الاشتىڭ ماعاۋياسىنىڭ مۇحتارىنىڭ، حان ۇلىندا نەسى جوق، بي ۇلىنان نەسى كەم!» - دەپ تۇرعان دەر شاعى. ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن»، - دەگەن تىلەگىمىز قابىل بولدى. ويتكەنى، ول سوڭعى ون جىلدا شىعارماشىلىقتىڭ قىزىعىنا ايىزىن قاندىرا سۋسىنداپ، تابانىنان وت شاشقان نارقىزىلداي زار كۇيىنە ءتۇسىپ، باۋىرىن جازا جازدى.
ارمانسىز كوسىلىپ كەلەدى. بويى دا، ويى دا بۇرىنعىدان شيراق. ءورىسى دە كەڭىگەن. بۇرىن قولى جەتكەن ادام شەت ەلگە شىعىپ كەتىپ دەمالاتىن ەدى. ال مۇحتار اعامىز ەندى كۇز بەن كوكتەم اراسىن شەت ەلدەگى سارايىندا وتكىزىپ، جاز جايلاۋىندا عانا تۋعان ەلىنە كەلىپ، كوپبەيىت - كوكتۇبەكتەگى اتا قىستاۋىندا اۋناپ-قۋناپ قايتاتىن بولىپ ءجۇر. بۇل دا تاعدىردىڭ وعان بەرگەن ەرەكشە سىيى. بايبىشە مەن بالانىڭ قىزىعىن ءبارىمىز دە قال-قادەرىمىزشە كورىپ، سىيىنا بولەنىپ ءجۇرمىز عوي. بىراق بۇل رەتتە دە مۇحتار اعامىزدىڭ قۇرمەتى ءوزگەمىزدەن وزگەشە ءورىس الدى. بالالارى مەن جارىنىڭ ايالى الاقانىنا مۇنداي ەركىن ەركەلەپ، ماپەلەنگەن اكە ارامىزدا سيرەك.
سونداي ءسۇيىنىشتىڭ اياسىندا ەل ازاماتتارىنا ازداعان عانا وكپەسىن ارقالاپ، پراگاداعى نەمەرەلەرىنە قازاقشا ۇيرەتىپ، كادىمگى كەڭىستىكتەگى كوپ اتانىڭ ءبىرى ەمەس، ءىرىسى بوپ ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. جاي جاتقان جوق، قازاقتىڭ جىرتىسىن جىرتىپ، رۋحاني قازىناسىن مولايتىپ، كوركەم الەمىن بايىتىپ جاتىر. ءوزى ءبىر كەزدەرى كوڭىل اۋانى رەتىندە ءسۇيىنىپ اۋدارعان، ەلدەن الىس، اعايىننان اۋاشا، تۇيىق كۇن كەشكەن سوممەرسەت موەمنىڭ كەيىپكەرلەرى سياقتى شالعايدا ءجۇر. «قيانداعى قىستاۋداعى» قۇلجالار سياقتى اندا-ساندا جونىن كۇدىرەيتىپ الماتىعا كەلەدى. استاناعا ءىزىن سالا قويعان جوق.
سوندايدا ساعىنىڭقىراپ قالعان ءىنىلىك سارتاپ كوڭىلمەن زاۋدەم حابارلاسا قالىپ، ءجون سۇراسساڭ: «سەن نەمەنە، مەنەن ينتەرۆيۋ الايىن دەپ تۇرمىسىڭ؟ ونىڭ نەسىن سۇرايسىڭ. ەلىڭ تالانعان، جەرىڭ توزعان، ادامىڭ ازعان. پارلامەنتىڭ - پالەشىل. تەك الاشىمنىڭ رۋحى ولمەسىن!» - دەپ باستىرمالاتا جونەلەتىنى دە بار. سول باياعى ءورشىل دە، شامشىل مىنەزىنىڭ باسىلماعانىنا قاراپ: «ە، اعامىزدىڭ كوڭىلى كۇپسىز، ويى ورنىقتى ەكەن. ساعىنىشتىڭ سار جالقىنى جۇرەگىن الماپتى. مۇنى ءبىلگەندە، مۇنداي قاتقىلداۋ ءسوز ەستىمەي-اق، حابارلاسپاسام دا بولادى ەكەن! ەندى، ەستە بولسىن»، - دەگەندەي قىرسىق وي قىلت ەتە قالادى.
سوڭىنان قايتادان جازعاندارىنا ءۇڭىلىپ، ونىڭ ىشىندەگى ۇلتىنا دەگەن ۇلى دا ۋىتتى تولعانىستاردى وقىپ: «سىر جاسىرىپ بوي تاسالاپ ءجۇر ەكەن. ءبارى دە ءىشىندە ساقتالىپتى. القالى ويىن تەك قالامعا عانا سەنىپ تاپسىرۋعا بەكىنىپتى. كەيىپكەرلەرىنىڭ جارماقتانىپ، قوس جارىلىپ جۇرگەنى سياقتى ءوزىنىڭ دە ويى ءوزى سۋرەتتەگەن باقاناستىڭ بويىنداعى قوس اعاش سياقتى قوس ايىرىلىپ ءجۇر ەكەن-اۋ! ءدىلى قاتتى اعانىڭ تىلىنە بولا بۇرتيمايىن»، - دەپ ءوزىڭدى ءوزىڭ جۇباتاسىڭ.
قالاي دەگەنمەن دە تۇڭىلمەيسىڭ، قايتا وتكەن كۇننىڭ كەي ەلەسى كوز الدىڭا كەلەدى.
شىندىعىندا دا، وسى «قوس اعاش» جازىلعانعا دەيىنگى جازۋشى مۇحتار ماعاۋين ءبىر باسقا دا، «تامىز اڭگىمەلەرىنەن» كەيىنگى جازۋشى مۇحتار ماعاۋين ءبىر باسقا. مۇندا جازۋشىنىڭ «مەنى» باستى كەيىپكەر دارەجەسىنە كوتەرىلگەن، ال نەگىزگى، قوسالقى، ۇستەمە، جاناما سيۋجەتتەر سول «مەنگە» قىزمەت ەتەدى. جازىلۋ مانەرى - ءار ءتۇرلى ىرعاققا قۇرىلعان، بايانداۋ ءتاسىلى - قۇبىلمالى، ادەبي ادىستەرى - الماعايىپ، الماسىپ وتىرادى، شەندەستىرۋلەرى - شيراق ءارى كۇردەلى، تۇسپالدارى - تىلسىم، ەمەۋرىنى - ەكى-ءۇش مانگە يە، نىساناسى - ءارى بيىك، ءارى تەرەڭ، وقيعاعا - ءوزىن دە، ءوزىڭدى دە ارالاستىرىپ، ۋاقىت پەن كەڭىستىكتىڭ جەلىسىمەن جەتەكتەپ، قيلى-قيلى اسەردە قالدىرادى.
سونىمەن قاتار، بۇرىن ماعاۋيننىڭ پروزاسىندا قانىق انىقتالماعان ساركازمدىق كەكەسىندەردىڭ ءوزى سيۋجەتتىڭ مىندەتىن اتقارىپ كەتەدى. كەيدە جۇردەك جازۋ مانەرى تاسىرقاپ بارىپ، قايتادان ەكپىن الادى. ساعىنىش پەن وكىنىشتىڭ وزىنە دە بىردە كەكەسىنمەن، بىردە مىسقىلمەن، بىردە جىلى جىميىپ قارايدى. وقيعانىڭ باستالۋى، دامۋى، كوركەمدىك شەشىمى، نىسانى قات-قابات قاتتالىپ، كوركەم ويدىڭ سالماعى سومدانىپ شىعا كەلگەندە شاپ-شاعىن اڭگىمەنىڭ سالماعى شارتاباقتاي اۋىر تارتادى.
ليريكا مەن مىسقىل ارالاسقان وسىنداي كۇردەلى كوركەم يىرىمدە تۇلعالانعان ءار قاھارماننىڭ ارقايسىسىنا ورتاق ءبىر سيپات ءتان. ول - سول كەيىپكەر الەمىنىڭ قوس جارىلۋى. ياعني، الگى قاھارمان ءبىر وقىعانىڭدا جازۋشىنىڭ ءوزىنىڭ «مەنى» سياقتى اسەر قالدىرادى. قايىرا وقىعانىڭدا ول مۇلدەم باسقا، انتيقاھارمان بولىپ شىعادى. مىسالى، «ترەۆەننىڭ اڭگىمەسىندەگى» اجالدىڭ بەينەسى، ءتىپتى، «وداعاي اڭگىمەلەردەگى» ءار وقيعا وسىلاي جيناقتالا جۇمىرلانعان.
ال «قۇمىرسقا-قىرعىن» مەن «قوس اعاش»، «تاعدىر جازۋى»، «كۇمبەز»، «ورالۋ»، «ءبىر نازىك ساۋلە»، «ەڭ ۇزدىك وقۋشى» اڭگىمەلەرىنىڭ تۇسپالى مەن ەمەۋرىنى قاتپار-قاتپار. ءبىر جاقتى، ءبىر سەزىمدى، ءبىر ءتۇيسىكتى كەيىپكەر جوق. ماحاببات پەن عاداۋاتتىڭ ورتاسىندا الماعايىپ كۇي كەشكەن تاعدىردىڭ جانكەشتىلەرى ءجۇر. كوركەمدىك ءادىس-ءتاسىل مەن شىعارماشىلىق پسيحولوگياسىمەن ارنايى اينالىساتىن زەرتتەۋشىگە تاپتىرمايتىن تاقىرىپتىڭ ءوزى.
مەن بۇل اڭگىمەلەردەن العان اسەرىمدى بويىما دا، ويىما دا سىڭىرە الماي، ءبىر اڭگىمەلەسىپ قالعاندا مۇحتار مۇقانۇلىنىڭ وزىنە وسى پىكىرىمدى ساباقتاي كەلىپ:
- باياعى جازۋشى ماعاۋين ءمۇلدەم ءبولەك. مىنا «تامىزدان كەيىنگى اڭگىمەلەردەگى» ماعاۋين - شىعارماشىلىقتىڭ جۇلىن-جۇيكەسىن شۇيكەلەپ بەرگەن ناعىز ەۋروپالىق مانەردەگى جازۋشى. كەيدە بۇرىنعى ماعاۋين وسى اڭگىمەلەردى جازۋ ءۇشىن دايىندىق جاساپ كەلگەندەي اسەر قالدىرادى، - دەدىم ماقتاۋىمدى اسىرعىم كەلىپ.
ول ادەتتەگىدەي تەز شىتىنا قالىپ:
- سوندا سەن بۇرىنعى ماعاۋيندى جازۋشى ەمەس دەگىڭ كەلىپ وتىر ما؟ «الاساپىران»، «تازىنىڭ ءولىمى»، «شاقان شەرى» سياقتى شىعارمالار ءجۇز جىلدا ءبىر-اق رەت جازىلادى. ەندى جازىلماۋى دا مۇمكىن، - دەدى.
مەن دە قاسارىسىڭقىراپ:
- ءيا، ولار ءجۇز جىلدا ءبىر رەت جازىلۋى مۇمكىن. ال مىنا شىعارمالار، روماننىڭ جۇگىن ارقالاپ تۇرعان شىعارمالار ەشقاشاندا جازىلمايدى، - دەدىم.
ماسەلە، ول شىعارمالاردىڭ ءجۇز جىلدان كەيىن جازىلىپ، جازىلماۋىندا ەمەس. ەڭ باستى ماسەلە - جازىلىپ قالعانىندا جانە قايتالانباستاي يىرىممەن توعىس تاپقانىندا. ويتكەنى، ءدال وسىنداي، ياعني، ءتاۋەلسىزدىك تۇسىندا رۋحاني بوداندىقتى باسىنان كەشىرگەن مۇحتار ماعاۋين سەزىنگەن سەزىمدەردى تاعى ءبىر قالامگەردىڭ قايتادان سەزىنە الۋى نەعايبىل. سول پىكىرىمدى دالەلدەگىم جانە ءار اڭگىمەسى مەن ماقالاسىنا وراي پىكىر بىلدىرگىم كەلىپ ۇزاق ۋاقىت بويى دايىندالىپ تا ءجۇردىم. بىراق، رەتىن سالمايىن دەسە ويلاعان ءىسىڭ ىلگەرى باسپايدى ەكەن. سول تۇستاعى پىكىرلەرىمنىڭ جاڭعىرىعىن، مىنە، ەندى پايدالانايىن دەپ وتىرمىن.
«كۇمبەز» اڭگىمەسىنىڭ سوڭىنا: «ەگەر وسىندا سۋرەتتەلگەن وقيعا - كوركەم قيالدىڭ ناتيجەسىنەن تۋعان كوركەم شىندىق بولسا، وندا مۇحتار ماعاۋين شىن دانالىققا جەتىپتى. شىن وقيعا بولعاننىڭ وزىندە، ەندى ون، جيىرما، جيىرما بەس جىلدان سوڭ كوركەم شىندىققا اينالادى»، - دەپ جازىپپىن.
مۇنداعى جازۋشى ءوز كوزىمەن كورگەندەي ەتىپ جازىلعان كادىمگى شىندىقتىڭ ءوزى جاعاڭدى ۇستاتادى. ايتتى-ايتپادى، ءبىز ارۋاقتاردىڭ بەيىتىنىڭ ءوزىن ساتىپ كۇن كورىپ جۇرگەنىمىز وتىرىك پە؟! بۇرىن ارىمىزدى ساتقانعا كۇيىنۋشى ەدىك، ەندى اتا-بابامىزدىڭ ارۋاعىن ساتىپ كۇن كورەتىن بولدىق.
و، تاۋبە!
ال وسىنى ماعاۋيننەن باسقا كىم كوركەمدىك شىندىق دارەجەسىنە كوتەرىپ جازدى؟

«قۇمىرسقا-قىرعىن» اڭگىمەسى تۋرالى: «ەگەر بۇل اڭگىمە كەڭەس كەزىندە جازىلسا وندا مۇحتار ماعاۋين ءتىرى كلاسسيك ەمەس، ناعىز الاششىل-ۇلتشىل، بۋرجۋازياشىل ديسسيدەنت اتانار ەدى. قازىر تاقىرىپقا ەركىندىك جاسالدى. اڭگىمەنىڭ استارىنداعى شىندىق - پۋبليتسيستيكادا اشىق ايتىلىپ جۇرگەندىكتەن بە، ادەبي سىن مىلقاۋ تىلسىمدىقتى ساقتادى. ونىڭ ۇستىنە اۆتورى باس اساۋى باسىلماعان، سىربازدىعى مەن سىنشىل ويى تەڭ ورىلگەن، وزىنە-ءوزى جانە كەلەر وقىرماننىڭ جوعارى باعاسىنا قاتتى سەنەتىن، ماقتاعانىڭنىڭ وزىندە ءبىر سوزىڭنەن شي شىقسا جازعانىڭ ءۇشىن وكىنەتىندەي عىپ جازعىراتىن، شامشىل دا شىنشىل مۇحتار ماعاۋين. سوندىقتان دا ادەبي سىنشىلار سىرتتاي ىقتاپ، مارعاۋلىق تانىتقان سياقتى. ەگەردە ءابىش كەكىلباي مەن شەرحان مۇرتازا جازسا، ءسوزسىز دانا دەر ەدىك. وعان مەن دە قوسىلار ەدىم.
اتتەڭ، «قۇمىرسقا-قىرعىننىڭ» استارىن ەشكىم ءالى دە پايىمداي الماي جاتىر-اۋ! ونىڭ ىشىندە ءدال قازىردىڭ وزىندە ەشكىم ايتا المايتىن، ەكىنشى ءبىر ەمەۋرىندى تۇسپال جاتىر. ول - انانىڭ ءوزى! اتى اتالمايدى. بىراق اڭگىمەنى وقىعاندا ول كەيىپكەر رەتىندە ەلەس بەرەدى. ول بەينە، جىلدار وتكەن سوڭ، لاكمۋس قاعازىنىڭ ءتۇسى سياقتى استارلانا شىعادى. سوندا: «مۇحتار ماعاۋين شىندىقتى زارلاتىپ وتىرىپ، زاپىرانىن سورعالاتىپ وتىرىپ جازىپتى. ءبىز بىلمەپپىز عوي! - دەيتىنى انىق. مۇنداعى كەيىپكەردىڭ مەنى - جازۋشىنىڭ ءوزى. ەگەر قۇمىرسقانىڭ ءوزىن جازسا قازىرگى وقىرماننىڭ وعان ورەسى جەتپەيدى، وقىمايدى. قۇمىرسقانىڭ ءىنى دە، يلەۋى دە جوق، ياعني، جەر ساتىلىپ كەتكەن. ەرتەڭگى ءومىر، جەر جەگىسى، ءتۇپتىڭ تۇبىندە جۇيكەڭدى جەيتىن بولادى!» - دەپ پىكىر تۇيىندەپپىن.
قازىر دە سول ويدان ايني قويعامىن جوق.
«قۋىرشاق» - ماعاۋيننىڭ جازۋشىلىعىن ەرتەرەكتەگى جازعان تۋىندىسى «ايەل ماحابباتىمەن» بايلانىستىراتىن (مۇنى «ەركەك ماحابباتى» دەپ اتاسا دا بولاتىن) جاستىق كەشۋى تۋرالى حيكايا. ەڭ ءساتتى اڭگىمەنىڭ ءبىرى. بايانداۋ مانەرى دە، قۇرىلىمى دا، سيۋجەتتىڭ دامۋى دا كادىمگى كلاسسيكالىق ۇلگىدە قۇرىلعان. الايدا، مۇنداعى كەيىپكەردىڭ «مەنى» جازۋشىنىڭ (بايانداۋشىنىڭ ەمەس) «مەنىمەن» استاسىپ كەتەدى. اۆتور كەي كەزدە كەيىپكەردىڭ ورنىن الماستىرىپ كەتەدى. بايانداۋى ءبىر جەلىنىڭ بويىنا تارتىلعان، شيراق. وقىعاننان وزىنە تارتا جونەلەدى، كەي تۇستا اۆتوردىڭ تولعاۋىمەن الماسا ۇلاسادى. مۇنىڭ بارلىعى بولعان وقيعاعا، اسىرەسە، سوڭعى شەشىمگە وقىرماندى سەندىرۋ ءۇشىن جاسالعان ادەبي ءتاسىل. مۇنداي ىشكى قۋات پەن شىنايىلىققا الپىستان اسقان جاستا جەتۋ - ۇلى ىشكى قۋاتتى قاجەت ەتەدى»، - دەپ تۇسىنا جازىپ قويىپپىن.
مەنىڭ ويىمشا، بۇل اڭگىمەنى تالداماۋ كەرەك، جاي عانا وقىپ شىققان لازىم. سوندا عانا ونىڭ بارلىق كوركەمدىك قۋاتىن سەزىنە الاسىڭ.
«ەڭ ۇزدىك وقۋشىداعى» نەمەرە دە، نەمەرەنىڭ رومانى دا، ونى تىڭداپ، پىكىر ايتقان اتا دا دانىشپان. مۇنى ادەبي ءتاسىل دەپ تە، جازۋشىنىڭ جان سىرى دەپ تە، ءتىپتى، كىشكەنتاي عانا اۆانتيۋريستىك ادەبي تيۋرك دەپ تە قابىلداۋعا بولادى. قىلاۋى مەن قيسىنى جاراسقان، ساقا جازۋشىنىڭ ءوزىن سەسكەندىرەتىن، بالا پسيحولوگياسىنىڭ لوگيكالىق توسىن شەشىمى ارقىلى وقىس ويعا قالدىراتىن شاعىن دا شاقپا تۋىندى. ويتكەنى، سارابدال سىنشىنىڭ ءوزىن شىمىركەندىرىپ، «نەمەرەسىنىڭ رومانىن جان-جاقتى تالقىلاۋدى كەيىنگە قالدىرۋى» تالاي تۇسپالدى اڭعارتادى. وقىرماننىڭ شەشۋىنە قالدىرىلعان تۇسپال بويىنشا: نە ليريكالىق قاھارمان قايتىپ قولىنا قالام المايدى، نە نەمەرەسى تۇسپالداعان شىندىقتى جازۋ عانا قالادى. مۇمكىن نەمەرەسى دە قايتىپ قالام ۇستاماۋى مۇمكىن. وندا بۇل اتا ءومىرىنىڭ تراگەديامەن اياقتالاتىنى انىق. ال نەمەرە جازۋشى وسى بەتىمەن ونەرىن ورىستەتە بەرسە، وندا... ءالگى روماندى ۇلگى تۇتقان مۇعاليمانىڭ كەرىن ءاربىر قازاق كەشەدى دەگەن ءسوز. ودان دا اڭگىمەنىڭ تالقىلاۋىن شىنىمەن دە كەيىنگە قالدىرعان دۇرىس».
سولاي بولعانى دۇرىس-اۋ! بىراق قازاق ۇلتىنىڭ كۇنى نە بولماق. شاعىن، ويناقى اڭگىمەنىڭ استارىندا ۇلتتىق تراگەديا جاتىر.
ال «قوس اعاشتا» بۇكىل دالا فيلوسوفياسىنىڭ تامىرىنىڭ ءۇزىلۋى مەن قازاقتىڭ تاعدىرى تۇسپالدانعان. مۇندا ليريكا دا، سىنشىل سەزىم دە، ەمەۋرىن دە بار. كەشەگى دالانىڭ كوركى بولعان ءبايتەرەكتەر قايدا؟ ەندى مىناۋ سايىن دالانىڭ سالقىن سامالىمەن ساياسىندا سۋسىنداتاتىن قوس بۇتاقتى الىپ قوس اعاشتار قايدا؟ مارقاسقا ماعاۋيالار قايدا؟ ولاردىڭ باسىن جاي ويناتقان كىم؟ و، قوس اعاش! سەن قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعانىنا كۋا بولماپ پا ەدىڭ! دالا مەن بابانىڭ رۋحى ەمەس پە ەدىڭ! تاسقىن شايعان، سۋ ورعان ارسا-ارساسى شىققان وزەن جاعاسىندا سوياۋداي سويديىپ تۇرعان قالقا جوق. باقاناستىڭ بويىنداعى شىبىقتار مەن سۋعا تۇسكەن بۇگىنگى بالالاردى كىم ساياسىنا الادى؟ حاندىعىنىڭ نىساناسى، ەر بابالاردىڭ رۋحى مىناۋ ەدى دەپ كورسەتەتىن تۇقىل دا قالماعان. بۇل اڭگىمەدە اسپان مەن دالا، اتا مەن بالا، ارمان مەن ءومىر اراسىن بايلانىستىرعان ۇلى اڭسار بار. ول اڭسار جازۋشىنىڭ ىشكى اڭسارىمەن استاسقاندا ماڭگىلىك ەل تۋرالى سارىنعا اينالىپ كەتەدى. قوس اعاش - قوس ءومىر، قوس تاعدىر، قوس الەم، قوس قوعام. قوس اعاش - ءفاني مەن باقيدىڭ اراسىنداعى ۇلى سارىندى تامىر. ول - ءومىر اعاشى، كونە ءتۇركىشە مىقان اعاشى. ول - تامىرى كوككە، جاپىراعى جەرگە قاراعان جازمىش اعاشى. اڭگىمەنى وقىعاندا وسىنداي اسسوتسياتسيالىق كولليزيالار ويىڭدى قارماپ الادى».
بۇل - تۇسپال مەن ەمەۋرىنگە قۇرىلعان اڭگىمەلەردىڭ ءبىر پاراسى تۋرالى دەر كەزىندە جازىلىپ قالعان ويلار.
قازىر سول «تامىزدان كەيىنگى» اڭگىمەلەردىڭ ەكىنشى ءبىر استارىن، ساركازمدىق سىپاتىن اڭعارىپ وتىرمىن. مۇندا تۇسپال دا بار، بىراق، مۇنداعى تۇسپال ىزالى تۇسپال. «تۋرا بيدە تۋعان جوق، تۋعاندى بيدە يمان جوق» - دەگەن ءتامسىلدى ەسكە تۇسىرەتىن جانە تۋرا ءبيدىڭ قالامىمەن جازىلعان جازا ءسوزى. بارىنە ەمەس، سونىڭ ىشىندە تىكەن تامىرى ەكى اڭگىمەگە عانا توقتالايىن.
العاشقىسى «قىلمىس» دەپ اتالادى. اتاقتى ءبىر تاريحشى ءوزىن قورلاعان ۇزىنسيراقتاردىڭ ايەلىن قۇتقارامىن دەپ سۋعا كەتەدى. ءسويتىپ، ۇلت مۇددەسىن جالعان بيباۋىرمالدىققا قۇربان ەتەدى. اۆتوردىڭ پايىمداۋىنشا: الپامىستىڭ قىلمىسى بۇل ەمەس، وپاسىز جار مەن قانسىز ناعاشىسىنىڭ تاربيەسىمەن قاعىنىپ وسكەن ۇلدى - اكەسىنىڭ ەڭبەگىن جوققا شىعارىپ، الاشاپقىن بوپ جۇرگەن پودونوكتى ومىرگە اكەلىپ كەتكەنى ەكەن.
«پودونوك» اتتى ەكىنشى اڭگىمە الگى پودونوكتىڭ تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى «پودونوكتىك» ساتقىندىعى. دۇنيە ءجۇزى تاريحشىلارى جينالعان سيمپوزيۋمدەر مەن كونفەرەنتسيالاردا: قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىك الۋى - زاڭسىزدىق. ولار ەل بولا المايدى. قازاق ءتىلى ديالەكتى عانا. رەسەيسىز ءومىر سۇرە المايدى. ويتكەنى، بۇل ۇلت - قۇل بولۋ ءۇشىن جاراتىلعان ۇلت. مەن جابايىلاردان شىقسام دا جابايىلاردىڭ ءتىلىن ۇيرەنۋگە ارلانامىن، - دەپ جار سالادى. وقىمىستىلار ونى ماجىلىستەن قۋىپ تا شىعادى. ءسويتىپ، شەت ەلدە سۇيكىمى كەتكەن پودونوكتىڭ باعى ەلگە كەلگەن سوڭ، كەرىسىنشە، ورلەي تۇسەدى. قاستانشىقپاعىر پيعىلدى تۋ ەتكەن وپپوزيتسيا وكىلدەرىنىڭ كوسەمى اتانادى. ءسويتىپ جۇرگەندە ءوز ءۇيىنىڭ تابالدىرىعىنا ءسۇرىنىپ، مۇرنى بۇزىلادى. ونى قازاق ەمەس، قازاقستاندىق باسپاسوزدەر، كولىگىمەن كىسى باسىپ ولتىرگەن ءجوۆتيستى ادام قۇقىعىن قورعاعانى ءۇشىن تۇرمەگە قامالدى، - دەپ داۋرىعىپ ءجۇرگەن وپپوزيتسيونەرلەر سياقتى، ونىڭ بەت-اۋزىنىڭ تاس-تالقان بولعانىن مەملەكەتتەن كورەدى. اش پالەدەن قاش ءپالە دەپ ۇيرەنگەن ىشتەي ونىڭ پىكىرىن جاقتايتىن ۇكىمەت اقىرى وعان كۇندىز-ءتۇنى كۇزەتەتىن قاراۋىل بولەدى. ەسىرگەن پودونوك ەندى «قازاقسىز قازاقستان» دەگەن ۇران كوتەرىپ شىعۋعا دايىندالىپ، ۇلى جوبا جاساپ جاتقان كورىنەدى. «ەلدىڭ تىنىشتىعىن ويلاعاندار» ونىڭ بۇل ارەكەتىن ماقۇل كورىپتى-ءمىس. ءبىز وقيعانىڭ سىرتقى قاڭقاسىن عانا بايانداپ وتىرمىز. ال ءماتىننىڭ ءىشىندەگى كوركەم ويمەن شەندەستىرىلە بەرىلگەن ساركازمداردىڭ ۋىتى تۇلا بويىڭدى قىشىما شاققانداي دۋىلداتا شىمىرلاتادى.
بۇل ەكى اڭگىمەنى عانا ەمەس، «ۇلتسىزدانۋ ۇرانى» اتتى كىتاپتاعى بارلىق شىعارمالاردى ءدال وسىنداي دەڭگەيدەگى ساياسي پامفلەت دەسە دە بولادى. بۇل رەتتەگى مۇحتار ماعاۋيننىڭ ساركازمدارى مەن ىزالى قالامى الەمنىڭ كەز كەلگەن ساتيريگىمەن شەندەسە الادى. اتتەڭ، سونىڭ بارلىعى دا قالتارىستا قالىپ قويدى.
ونىڭ ەسەسىنە، شىڭعىس حاننىڭ قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ تاريحىنان الاتىن ورنى تۋرالى پىكىر داۋعا ۇلعاسىپ كەتتى. پودونوكتى باسىنا كوتەرگەن توبىرعا شىڭعىس حان مەن ماعاۋيننىڭ تىزەسى مەن ىزاسى قاتتىراق باتقان سياقتى (بۇل ارادا مەن مۇحتار شاحانوۆتى مەڭزەپ وتىرعانىم جوق. ەكى مۇحتار قاتار كۇرەسىپ جۇرگەن، ەكەۋىنىڭ اراسىنا ادىلەت ىزدەگەنسىپ، ارانداتىپ جۇرگەن پودونوكتەردى مەگزەپ وتىرمىن). مۇندايعا ارا اعايىندىق جاساعاندى جانىم سۇيمەيدى. جاساندى جاۋاپتى ودان بەتەر جەك كورەمىن. دەگەنمەن دە، ماسەلەنىڭ انىعى - شىڭعىس حانسىز قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ تاريحى بولماق ەمەس. ونسىز ءبىز ۇلتتىق قاسيەتتەرىمىز بەن بەلگىلەرىمىزدىڭ بارىنەن ايىرىلىپ قالامىز. تاريحتان سىزىلامىز. ونى م.ماعاۋين «قازاق تاريحىنىڭ ءالىپبيىندە» بارىنشا ورنىقتى بايانداعان. بىلە ءبىلسەك، قازاق ۇلتىنا شىڭعىس حان مەن ماعاۋين ەمەس، پودونوك قاۋىپتى ەدى. ونداي پودونوكتەر ارامىزدا ءالى دە قوشەمەتكە يە. وسىنى دا پارىقتاي الماي قويدىق-اۋ!
بۇگىنگى كۇننىڭ تاقىرىبىن كوركەم شىعارماعا ارقاۋ ەتۋگە ءالى ەرتە دەگەن جاساندى سىلتاۋدى مۇحتار ماعاۋيننىڭ جوعارىداعى اڭگىمەلەرى مەن «جارماق» رومانىن كۇن تارتىبىنەن سىزىپ تاستادى. «جارماق» - ساياسي پامفلەت پەن پسيحولوگيالىق كوركەم سارالاۋعا قۇرىلعان تراگەديالىق شىعارما. مۇنداعى ءبىر ادامنىڭ ەكىگە جارىلۋى تاريحي جانە ومىرلىك شىندىقتان تۋىپ وتىر. ءبىر بەتىنە - ۇلت نامىسىن، ەكىنشى بەتىنە - ۇلتسىزدىقتى ۇران ەتىپ العان ءدۇبارا تۇلعانىڭ قوس جارىلۋى، جۇرەگى مەن ساناسىنىڭ ەكىۇداي ارپالىسۋى، ماحابباتى مەن جار توسەگىن بولىسكەن جارىمەستەلىك، ءبىر ادامنىڭ ءوزىن-ءوزى سونشاما سۇيە وتىرىپ جەككورۋى، وزىنەن-ءوزى جەرىنۋى روماندا پۋبليتسيستيكالىق رۋحتا سارالانىپ، تراگەديالىق شەشىممەن اياقتالادى.
باستى كەيىپكەر ءوزىنىڭ ەكىنشى بەتىندەگى داڭق پەن داقپىرتتىڭ تابى باسىلعان ساتقىندىقتىڭ قارعىس تاڭباسىن ءوشىرىپ، ءبىر بەتتى، ار-ۇياتتى ۇلتىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋدى ارماندايدى. ءوزىنىڭ ەكىنشى جارتىسى جارماق پارلامەنتكە ءوتىپ، تۋرا پودونوك سياقتى ءوز ۇلتىن ارانداتىپ، «قازاقتارسىز قازاقستان» دەگەن ۇراندى مەملەكەتارالىق دەڭگەيدە جۇزەگە اسىرۋعا كوشكەندە، ونىڭ ەكىنشى جارتىسى - وزىنە-ءوزى قول سالادى. ول سول ءوزىنىڭ ءولىمى ارقىلى عانا جارماقتى ساتقىندىقتان اراشالاپ قالادى. ويتكەنى، ونسىز، ەكىنشى سىڭارىنسىز جارماقتىڭ ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن ەمەس كورىنەدى. ماراتىمسىز - مۇرات، مۇراتىمسىز - مارات. مارات ءوزىن ولىمگە قيۋ ارقىلى مۇراتتىڭ جولىن كەسەدى. ياعني، ۇلتتىڭ مۇراتى ءۇشىن مارات ءوزىن دە، مۇراتتى دا قۇربان ەتەدى.
مۇنداي شاراسىزدىقتى ءاربىر قازاق زيالىسىنىڭ باسىنان كەشىپ جۇرگەنى ايان. ءتىپتى، وسىنداي امالسىز تاۋەكەلگە بارعان شىعارماشىلىق يەلەرىنىڭ تىلسىم تاعدىرى جانىمىزعا باتىپ جۇرگەنى دە ايان. ولار دا مارات سياقتى ءوز ەركىمەن ومىردەن باس تارتۋى ارقىلى قالعانىمىزعا وي سالعىسى كەلىپ، جانىن پيدا ەتتى مە دەپ تە ويلايسىڭ. ويلايسىڭ دا ەركىن ءومىردىڭ تۇيىققا تىرەلۋىن ازات قوعامدى تۇيىق قوعامعا اكەپ تىرەگەن سەبەپتەردەن ءىزدەيسىڭ. سونىڭ جاۋابىنىڭ ءبىر پاراسى مۇحتار ماعاۋيننىڭ «جارماق» رومانىندا پۋبليتسيستيكالىق پافوستا سارقىلا كوركەم سارالانعان.

شايتانقۇلاق ارقىلى از سويلەسىپ، كوپ سىر تۇيۋگە ۇمتىلعان ساتىمدە «جارماق» تۋرالى سىر تارتپاق بولعانىمدا، ول الىسقا وراعىتا قايىرىپ، اڭگىمەلەرىن كولدەنەڭ تارتا بەردى. سوعان قاراعاندا قازىرگى جارماق ەمەس، تاريحي جارماقتار تۋرالى كوركەم ويىن كومەي كۇيى رەتىندە جاسىرىپ قالدى ما دەگەن ۇشقىن سانامىزعا ساڭىلاۋ ءتۇسىردى. ايتەۋىر، ءبىز بىلەتىن ماعاۋين ەشقاشاندا ەلى ءۇشىن الاڭداماي جۇرگەن ەمەس. ءار يگى ءىسىنىڭ ءساتىن سالسىن.
«قازىرگى قازاق ادەبيەتى توقىراۋدا»، - دەيمىز. جوق، بۇل مۇلدەم قاتە تۇسىنىك، جاڭساق پىكىر. وزگەنى بىلاي قويعاندا، مۇحتار ماعاۋيننىڭ كەيىنگى ون جىلداعى شىعارمالارى بۇرىن-سوڭدى تۋعان ادەبيەتىمىزدە بوي كورسەتپەگەن الەمدىك دەڭگەيدەگى تۋىندىلار. تەك سونى وقىپ، ءتۇسىنىپ، مويىنداپ، تالداپ، تۇسپالىن حالىققا اشا جەتكىزۋ عانا پارىز بولماق.
ءويتكەنى، بۇل رومان - بۇگىنگى قازاق ادەبيەتىنىڭ جاڭا ارناسىنىڭ باسى. كوركەم شىعارماعا قويىلاتىن ەندىگى تالاپ تا سول دەڭگەيدەن قالىپتاسپاق. بۇعان الاڭىمىز جوق.
الاڭىمىز - اعانىڭ الىستا جۇرگەنى. ەندى ەلىنە جات باۋىر بولىپ كەتە قويماس. بىراق، بوي تارتا ساياق كەتكەنى الاش رۋحتى ازاماتتىڭ بار ەكەنىن سەزىنىپ ءجۇرۋى ءتيىس ەلىنە قيانات سياقتى. بۇل ەمەۋرىنىمىز، مۇمكىن، اسىلىق تا بولار. مۇمكىن، جانىندا ەركەلەي ءجۇرىپ، باۋىر باسىپ قالعان جان جىلۋىن ءجيى سەزىنگىمىز كەلگەندىكتەن دە شىعار. ال وعان باۋىر باسىپ قالعان جالعىز ءبىز ەمەس، ءيسى ەل ەمەس پە؟ ال ەلىن باۋىرىنا باسىپ ۇيرەتكەن تاعى دا سول مۇحتار مۇقانۇلى ماعاۋيننىڭ ءوزى.
ماعان وسىندايدا مۇحتار اعامىزدىڭ ءوزى دە سول ءوزى جىرلاعان قوس اعاشقا ۇقساپ كەتەدى. ول - ازاماتقا ءتان ومىرلىك كوزقاراس قايشىلىعى بار، جازۋشىعا ءتان تاعدىرى بار، وقىمىستىعا ءتان وي تارتىسى بار تاعدىرلى تۇلعا. بۇل ءسوزىمدى دە سول العاشقى ماقالامداعى:
«ءدال قازىر مۇحتار ماعاۋيننىڭ ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل، سەگىز قيىرى تۇتاس. ءۇرىمدى ۇرلەپ، قىرىمدى جايلاپ، «ازاۋلىنىڭ ستامبۋلدان نەسى كەم، الاشتىڭ ماعاۋياسىنىڭ مۇحتارىنىڭ، حان ۇلىندا نەسى جوق، بي ۇلىنان نەسى كەم!» - دەپ تۇرعان دەر شاعى. ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن»، - دەگەن تىلەكپەن ءتامامدايمىن.
بۇعان قوسارىم، اماندىقپەن كورىسۋگە كۇن جازسىن بىزگە...

تۇرسىن جۇرتباي،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
qasym.kz

اقەدىل تويشانۇلى. ماعاۋيننىڭ جاڭا پروزاسىنىڭ التىن وزەگى

ماسەلەنىڭ ءمان-جايى

قازىرگى بيىك ورەگە، وزىق مادەنيەتكە جەتكەن قازاق پروزاسىنىڭ حالىق مۇراسىمەن بايلانىسىن ايقىنداۋ كۇردەلى شارۋا. ولاي بولاتىنى - ەڭ بەرگىسىن ايتقاندا، كوركەم پروزاداعى ءتىلدىڭ ءوزى حالىق تىلىنەن اجىراپ، جازۋشىنىڭ ستيلدىك تەزىنە ءتۇسىپ، ابدەن ۇستارىپ، ورالىم-ورنەگى وزگەرىپ، جاڭا تىنىسى اشىلادى. بۇل ورايدا «ءتىل ارقاشان قىرنالىپ، مىنەلىپ، وڭدەلىپ وتىرۋعا ءتيىس. بۇل ءۇشىن ول حالىقتان جازۋشى مەن فيلولوگقا ءوتىپ، ال ولاردىڭ قالام تەزىنەن شىققان سوڭ، حالىقتىڭ وزىنە قايتا كەلىپ، جالپى حالىقتىق يگىلىككە اينالۋى كەرەك» دەگەن ۆ.گۋمبولدت پىكىرىن ەستە ۇستاعان ءجون. ەكىنشىدەن فولكلورلىق سيۋجەتتەر، سارىندار، بەينەلەر پروزاعا سول قالپىندا تاسىمالدانبايدى، ونى دارىندى جازۋشى ابدەن وڭدەپ، ءوز شىعارماسىنىڭ كوركەمدىك-ەستەتيكالىق تالاپتارىنا باعىندىرىپ قولدانادى. ۇشىنشىدەن حالىق قازىناسىنداعى ەپيكالىق ۋاقىت پەن كەڭىستىك پروزادا رەالدى-تۇرمىستىق ولشەمگە كوشىرىلەدى. ەپوس پەن ەرتەكتە كەڭىستىك پەن ۋاقىت مىندەتتى تۇردە باقىتتى تۇيىنمەن، ياعني تۇيىقتالىپ اياقتالسا، كوركەم پروزادا بۇلاي بولۋ - قارابايىرلىق، قارادۇرسىندىك سانالاتىندىقتان شىعارما توسىن دا شىتىرمان جايتپەن ءتامامدالادى. فولكلوردىڭ قىزمەتى اتام زاماندا ورنىققان حالىق ساناسىنداعى تانىم مەن وبرازداردى قاداعالاۋ، ۇرپاققا ۇلاستىرۋ، بۇلجىتپاي ورىنداتۋ بولعاندىقتان ول ءبىر عانا قايتالاۋ (ەسكىنى دارىپتەۋ) ءادىسىن قولدانادى، ال ادەبيەتتىڭ مىندەتى جاڭا قاھارماندار مەن بەينەلەردى جاساۋ بولعاندىقتان ول دارالاۋ، وقشاۋلاۋ (تىڭعا تۇرەن سالۋ) تاسىلدەرىن كادەگە جاراتادى. وسى تۇرعىدان قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى، ۇلت رۋحىنىڭ كوشباسشىسى م.ماعاۋيننىڭ شىعارماشىلىق بولمىسىن، اسەمدىك الەمىن ارنايى زەرتتەۋ - وزەكتى دە قاجەتتى ماسەلە.

باتىرلىق داۋىردەگى اڭشى-مەرگەن ءتيپىنىڭ پروزاعا ورالۋى

ءار ءبىر شىعارما جازعان سايىن تىڭعا تۇرەن سالىپ، وقشاۋ بولمىس-بىتىمىمەن وقىرماندى قايران قالدىرىپ، كوركەمدىك كوكجيەگىن كەڭىتە تۇسەتىن كورنەكتى جازۋشى م.ماعاۋيننىڭ «شاقان-شەرى» رومانى سىرتتاي قاراعاندا فولكلوردان ۇزاق تۇرعان سياقتى. روماندا ىلە وزەنى بويىنداعى جولبارىسپەن جەكپە-جەككە شىعىپ، تۇقىمىن قۇرتقانعا دەيىن بارعان ەرجۇرەك اڭشى شاقاننىڭ ءومىرى سۋرەتتەلەدى. ايەلى مەن بالاسىن جولبارىس جەگەندىكتەن ودان ومىرباقي كەك الۋعا بەل بۋعان اڭشى اقىرىندا جولبارىس اتاۋلىعا تاجالداي تونەدى. جازۋشى قازاقتىڭ ەجەلگى اڭشىلىق ونەرىن ەتنوگرافيالىق دالدىكپەن سۋرەتتەپ وتىرعانى ايقىن سەزىلەدى. الايدا بۇل سىرتقى قاڭقا، شىن مانىسىندە شىعارمانىڭ وزەگى فولكلورلىق سانامەن تۇتاستىقتا ورىلگەنىن بىلۋگە بولادى. ويتكەنى، جولبارىس اۋلاۋ، جولبارىسقا جەكپە-جەككە شىعۋ - ول باتىرلىق ءداۋىردى ەلەستەتىپ، وقىرماندى بابالاردىڭ ۋاقىتىمەن بىردەن توعىستىرادى. شاقان-شەرى وبرازى ەرتەگى مەن كونە ەپوستاعى قامىستى كول مەن ءشول دالانى جەكە دارا كەزىپ جۇرەتىن اڭشى-مەرگەن ءتيپىن ەسكە تۇسىرەدى. روماننىڭ ەپيلوگىن وقىعاننان كەيىن-اق وقىرماننىڭ زەردەسىنە «قامبار باتىر» جىرىنداعى مىناداي كورىنىستەر ەرىكسىز ورالادى:

«اجال جەتپەي جان شىقپاس،
تاۋەكەلگە بەل بايلاپ،
پەشەنەمدى سىنادىم»، -
بۇل ءسوزدى ايتىپ ەر قامبار،
شەرىنىڭ باردى قاسىنا...
سول ۋاقىتتا جولبارىس،
تۇگىنىڭ ءبارىن جاتقىزدى...
بۇركىتتەي جازىپ تىرناعىن،
تۇلپارعا بارىپ اسىلدى...
قامبار دا قايتپاي ۇمتىلىپ،
قۇيرىعىنان كوتەرىپ،
اينالدىرىپ باسىنان،
لاقتىرىپ جىبەرىپ،
قىرىق قادام جەردەن اسىردى.

راس، شاقان ەپوستاعى كوزسىز باتىر ەمەس، قورقىنىش سەزىمى بار كادىمگى ەت جۇرەكتى ادام، ويتكەنى قازىرگى پروزانىڭ مىندەتى ادام جانىنداعى پسيحولوگيالىق تولقىندى شىنايى سۋرەتتەۋ عوي. قىرىق جىگىتتى اڭشىلىقا باۋلىپ جۇرگەن كانىگى قارت اڭشى قۇبا-مەرگەن جولبارىستى اتقان كەزدە العاش رەت جىرتقىشتى كورىپ ابدىراعان شاقان مىلتىعىنىڭ بىلتەسىن تۇتاتىپ تا ۇلگەرە الماي قالادى.
«شاقان بۋىن-بۋىنى ءالسىز دىرىلدەپ، جەرگە ءتۇستى. سول كەزدە عانا كوردى. جۇندىكەر اتتىڭ استى كول-كوسىر، ساپ-سارى: جولبارىس شاپقان كەزدە شۇمەگى اعىتىلىپ كەتكەن ەكەن. «مەنىڭ ءوزىم دە بۇتىما جىبەرىپ قويا جازدادىم»، - دەپ ويلادى شاقان».
دەمەك، شاقان ءمىنسىز ەپيكالىق كەيىپكەر ەمەس، ول جولبارىس اۋلاۋ ونەرىنە بىرتە-بىرتە ماشىعىپ، اقىرى كەك جولىندا جۇرەك جۇتقان كوزسىز باتىرعا اينالادى.
كونەتوز جولبارىس جاقى جامىلىپ جۇرەتىن اڭشى قۇبا-مەرگەننىڭ ەسىمىنىڭ ءوزى كونە تۇرىك زامانىنىڭ بەلگى-بەدەرى سەكىلدى. ول شاقان باستاعان قىرىق جىگىتتى جولبارىسقا باستاپ بارعاندا جاستاردىڭ نامىسىن وياتۋ ءۇشىن مىناداي اڭگىمە ايتادى:
«جولبارىس اۋلاۋ - قازاقتىڭ اتا ءداستۇرى، ماشىقتى ونەرى ، - دەگەن اشىق اسپان استىندا، الاۋلى وت باسىندا ەت جەپ، سورپا ىشىلگەننەن سوڭعى اڭگىمە-كەڭەستە قۇبا-مەرگەن. - تورىنە تارعىل جولبارىس ىلىنبەگەن ۇيدە نايزا ۇستار ۇل تۋمايدى دەگەن بابالارىمىز. ول زاماندا ۇزىن اققان سىر-داريا، قامىستى قالىڭ شۋ بويى قاپتاعان قالىڭ جىرتقىش ەكەن. ال ىلەنىڭ ەتەگىندە جىپىرلاپ جۇرسە كەرەك. شۇبار شەرى، ءتىپتى، اڭ قاعىپ الاتاۋدىڭ ساي-سالاسىنا شىعىپ كەتەتىن. كۇنى كەشە عانا اناۋ زاڭعاردان - جاسىل كولدەن بالالى جولبارىستى ءوز كوزىممەن كوردىم. ە-ە، ول دا ءبىر داۋرەن ەكەن. جولبارىستىڭ جۇرەگىن جەپ، تولعاعى تارقاعان انا مىڭ سان جاۋدان قايتپايتىن قارا بولات باتىر تۋرادى ەكەن. قازىرگى قاتىن نەمەنە... تۇز، قۇرت، اشىعان كوجە...سونى كورە تۇرا كەيىنگى بالاعا جاسىقسىڭ، جامانسىڭ دەپ كىنا قويامىز».
مىنە، بۇل كەلتە اڭگىمە ارقىلى جازۋشى وقىرماندى بىردەن ەپيكالىق سالقار داۋىرمەن ۇشاستىرادى دا ونىڭ دەمى رومانداعى سيۋجەتتىك وقيعانىڭ ءوربۋ بارىسىندا (وعان قاتىسسىز بولسا دا) ۇدايى سانا تۇكپىرىندە ۇشقىن بەرەدى دە وتىرادى. ءيا، شاقان قولىنا ىستى رىسبەك ۇستا سوققان بىلتەلى قارا مىلتىق پەن اق نايزا ۇستاپ جۇرگەن قاراپايىم اڭشى. بىراق ونى جولبارىسپەن شايقاسقاندا جەڭىسكە ۇندەيتىن كۇش - بابالار ەرلىگى مەن ۇرپاعىنىڭ قان قارىزى - كەك. شاقان-شەرى وبرازى قامبار باتىر، كەيىنگى ساۋرىق باتىردىڭ زاڭدى جالعاسى سەكىلدى سۋرەتتەلەدى.
جولبارىستىڭ تىرناعى ءتيىپ جارالانعان بوزبالا بەينەسى بىلايشا سومدالادى:
«بىراق ءوڭى بوپ-بوز ەدى. زورلانا جىميدى. - ەكپىنى سونداي قاتتى ەكەن. جىلدامدىعىن ايتساڭشى. نايزانى كەزەپ تە ۇلگەرمەدىم... - اتىم ات-اق ەدى، - دەدى جىگىت بۇرىنعىدان ارمەن بوزارىپ. - قامباردىڭ قارا قاسقاسىنداي...جىگىتتىڭ بەلىن شەشىپ جىبەرگەندە جۇرت تەگىس اح ۇردى. قىزىل قانعا بويالعان كۇدەرى شالباردىڭ اۋى دال-دۇل، جىگىتتىڭ جامباس تۇسى الاقانداي قىزىل قوشقىل جارا».
مىنە، بۇل ەپيزود ارقىلى جازۋشى ادەيى قامبار باتىردى ەسكە سالادى.
قولىنا اق نايزا ۇستاپ جولبارىسپەن جەكپە-جەككە شىققان باتىر اڭشىنىڭ ەرلىك تۇلعاسى روماندا شەبەر سومدالادى. تۇپتەپ كەلگەندە، ول جولبارىسپەن، ايداھارمەن سايىساتىن فولكلورداعى اڭشى-مەرگەننىڭ قازىرگى روماندا باسقا سيپاتتا جاڭعىرعان جاڭا ءتۇرى دەۋگە بولادى. اڭنىڭ پەرىسى جولبارىس پەن ادامنىڭ شەرىسى شاقان وشىگىپ ارپالىسادى، ناتيجەسىندە ساقارادا قيدالاسقان ەكى مىقتىنىڭ ءبىرى - قازاق قالىپ، جولبارىس مۇلدە جويىلعانى تۇسپالدانادى. سونىمەن، جازۋشى بابالار ەرلىگى تەك ەرتەكتە عانا ەمەس، كەيىنگى قازاقتىڭ قانىندا، تۇرمىس-تىرشىلىگىندە ناقتىلى جالعاسىن تاپقانىن كونە قۇندىلىقتارمەن استاستىرا ۇندەستىكتە دالەلدەپ، جولبارىسپەن جەكپە-جەككە شىققان ەر جۇرەك حالىق ەشكىمنىڭ الدىندا تىزە بۇكپەيدى دەگەن يشارا جاسايدى.

تەڭدەسسىز سۇلۋ ءمۇسىننىڭ بۇتىندەلۋى

م.ماعاۋيننىڭ «قىپشاق ارۋى» حيكاياتىندا ءحى عاسىردان بۇگىنگە دەيىنگى ونەر ادامىنىڭ (قىپشاق حانى كوبەكتىڭ ءبادىزشى ۇلى سارجان، ونىڭ بۇگىنگى جالعاسى ءمۇسىنشى كوبەكوۆ سارجان) قيلى تاعدىرى ارقىلى ۇلتىمىزدىڭ تاريحى، ساياسي ءومىرى، مادەنيەتىنىڭ كوكەيكەستى ماسەلەسى قوزعالادى. حيكاياتتا ءحى-ءححى عاسىر ارالىعىنداعى وقيعالار، ياعني مىڭ جىلدىق شەگىندەگى ەل ومىرىندەگى ەلەۋلى بەل-بەلەستەر قامتىلادى. اۆتور حرونولوگيالىق اسا اۋقىمدى ءداۋىردى قامتۋ ءۇشىن ميفوپوەتيكالىق سيمۆولداردى ءساتتى قولدانىپ، ناتيجەگە جەتكەنى كورىنەدى. حيكاياتتا كەڭەستىك كەزەڭدە ءومىر سۇرگەن دارىندى ءمۇسىنشى سارجان تىلسىم جاعدايدا بۇگىنگى ومىردەن جوعالىپ، ءوزىنىڭ تۇپكى بەينەسى قىپشاق حانى كوبەكتىڭ ۇلى ءبادىزشى سارجاننىڭ داۋىرىنە وتە الادى. وسىلايشا زاماندار مەن داۋىرلەر، وتكەن مەن بۇگىن، ءتىرى مەن ءولى، ارۋاق پەن ادامدار ءوزارا توعىسىپ، تىلدەسىپ، الماسىپ جاتادى. ۋاقىت پەن كەڭىستىككە باعىنباۋ، عالامداردى ەركىن شارلاۋ، كەدەرگىلەردى ەلەمەۋ -ميفوپوەتيكالىق تانىمنىڭ ءتول بەلگىسى. ولاي بولسا م.ماعاۋين بۇل شىعارماسىندا رەاليستىك ستيلدەن سانالى تۇردە الشاقتاپ، كەرىسىنشە فولكلورلىق تانىمعا تابان تىرەگەن دەپ ءتۇيىن جاساۋعا ابدەن نەگىز بار.
زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، ميستيكالىق اۋەنمەن ارلەنگەن بۇل شىعارما بۇگىنگى پوستمودەرنيستىك ادەبيەتتىڭ باعىت-باعدارىنان حابار بەرگەندەي (ۇلتتىق رۋحتىڭ ورالۋى // ادەبيەت ايدىنى. 09.06.2005.).
ءداستۇرلى تانىمدا ءتىرى ادامنىڭ ءمۇسىنىن قاشاۋعا، سۋرەتىن سالۋعا تىيىم سالىنادى، ويتكەنى بابالارىمىز ادامنىڭ جانى سول بەينەلەرگە كوشىپ كەتەدى دەپ سەنگەن. تۇرىك حالىقتارى ادام ولگەن سوڭ ونىڭ بەينەسىن ەلەستەتىپ قۋىرشاق جاساعان، ءمۇسىن قاشاعان، كەيىننەن تۇل ورناتقان، ونداي نىساندارعا ارۋاق (ونگون) دەپ تابىناتىن بولعان.
حيكايانىڭ باسىندا جازۋشى رەۆوليۋتسيا ەرلەرىن سومداپ توقىراي باستاعان ءمۇسىنشى دوسىنا س.ا.پولوۆتسەۆانىڭ «قىپشاق تاس مۇسىندەرى» دەگەن البومىن تارتۋ ەتەدى. ءمۇسىنشى ريزالىق ءبىلدىرىپ، جازۋشى دوسىنىڭ ءمۇسىنىن قاشاعىسى كەلەدى. وعان كەيىپكەر بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەدى:
«- بولمايدى ، - دەدىم ، سارجاننىڭ شىنىمەن ايتىپ تۇرعانىنا كوزىم جەتىپ. - مەن تاڭىرىگە، ارۋاققا جانە تىلسىمعا سەنەتىن كىسىمىن. جاداعاي، جالعىز-اق ولشەمدەگى فوتوسۋرەت ەمەس، باسىڭنىڭ، بار ءبىتىمىڭنىڭ ناقپا-ناق كوشىرمەسى - قولدان جاسالعان سىڭارىڭ... مۇمكىن، شايتان قونار. ەڭ قورقىنىشتىسى - مەنىڭ جانىم ءوزىمدى تاستاپ، سول مۇسىنگە كوشىپ كەتەتىن شىعار. تۇگەل بولماسا دا، تەڭ جارىم، بولشەك بىتىسىمەن.... راقمەت، اۋرە بولماي-اق قوي، - دەدىم»
بۇل ەپيزودتى حيكاياتتاعى ميفولوگيالىق سانانىڭ قۇلاقكۇيى دەۋگە بولادى. سارجان البومدى اقتارىپ وتىرىپ، قىپشاق ارۋىنىڭ تاس مۇسىنىنە تاپ بولادى، وعان عاشىق بولىپ قالادى. ول ءمۇسىن ورنالاسقان ۋكراينانىڭ حەرسون وڭىرىنە ساپار شەگەدى، مۋزەيلەردى ارالايدى، بالبالدارمەن سىرلاسادى، قىپشاق تاريحىنا قاتىستى ەڭبەكتەرمەن ءجىتى تانىسادى. اقىرى تاس مۇسىندەگى قىزدىڭ اتى ايسۇلۋ بەگىم ء(حى عاسىرداعى جارى), ءوزىنىڭ ءبىر كەزدەگى قىپشاق ورداسىنداعى ءمۇسىنشى كوبەك ۇعلى سارجان ەكەنىن سەزىنەدى. سارجان بۇل سىردى جازۋشى دوسىنا ايتقاندا ول باستابىندا ونەر يەسىنىڭ فانتازيالىق قيالى ەكەن دەپ ويلايدى، بىراق سوۆەت ءمۇسىنشىسى ۇكىمەت باسشىسىنان ەكى مەتردەن ەكى كوكشىل ءمارمار تاس الىپ، ەجەلگى مۇسىندەردى (ايسۇلۋ مەن ءوزىن) قاشاپ، ولارعا ءتىپتى جان بىتىرگىسى كەلەدى. بۇل ىسكە ايسۇلۋ بەگىم ايان بەرۋ ارقىلى قولداۋ كورسەتكەن سوڭ سارجان ىسكە شۇعىل كىرىسەدى. ءمۇسىن جاسالىپ بولعانشا سارجان ەكى دۇنيەنىڭ ورتاسىندا جۇرەدى، بۇرىنعى بابالاردىڭ الەمىنە بارىپ، ساياحاتتاپ كەلىپ وتىرادى. مەجەلى مەرزىمگە جەتكەندە دوسىن شاقىرىپ، مۇسىندەرگە جان كىرگىزۋ ءراسىمىن جاسايدى. مىناداي ارباۋ ءسوز ايتادى: «ۋا، ءتاڭىرىم! قۋات بەر، قۇتىن قايتار، جان بەر!».
ەجەلگى تۇرىكتەر جاندى قۇت دەپ تە اتايدى، دەمەك جازۋشى ماگيالىق ەسكى ۇلگىگە دە يەك ارتادى. سونىمەن، سارجاننىڭ جانى ءوزى قالىپتاعان تاسقا اينالىپ، ول 1173 جىلعا قايتادان ءوتىپ كەتەدى دە، ونەر يەسىنىڭ قالا كوشەلەرىنە تۇرعىزعان مۇسىندەرى، ءتىپتى ەنتسيكلوپەدياداعى ءومىربايانى دا قىرىق كۇننىڭ ىشىندە تىلسىم جاعدايدا جوعالادى. جازۋشى بۇندا قىرىق كۇندى بەكەر الىپ وتىرعان جوق، ويتكەنى ءداستۇرلى تۇسىنىكتە ادامنىڭ رۋحى قىرىق كۇندە ارعى دۇنيەگە ءوتىپ ۇلگەرەدى عوي. سارجاننىڭ مۋزەيگە اماناتتاپ تاپسىرعان مۇسىندەرى تۇندە قيمىلداپ، قوزعالادى. ارينە، بۇل ەپيزودتا حيكايالىق سارىن بار، اقىرى ەكى ءمۇسىن دە قول ۇستاسىپ، ەجەلگى قىپشاق عالامىنا قاراي بەتتەپ، زىم-زيا جوعالىپ كەتەدى. قىسقاسى، «باسقا ءبىر كەڭىستىك، باسقا ءبىر ولشەمگە» ءوتىپ، كوزدەن تاسا بولعان ءمۇسىنشى 2004 جىلى 19 قازان كۇنى جازۋشىنىڭ ۇيالى بايلانىسىنا حابارلاسادى. سويتسە، سارجان ەلىمىزدىڭ الىس ءبىر تۇكپىرىندە اۋىلدا سۋرەت پانىنەن ساباق بەرەدى ەكەن، ايسۇلۋ حانىم ەكەۋى ارعى قىپشاق الەمىنەن 1986 جىلى كوكتەمدە ورالعان كورىنەدى، قىزدارى دا بار، اتى ايبيكە. سارجان دوسىنا «حالقىمنىڭ قاسيەتىن ايگىلەدىم. تاسپەن بەدەرلەنگەن تاريحىن جاسادىم... باقىتتى بولدىق، ايسۇلۋ ەكەۋىمىز. ەكى جالعاننىڭ دا قىزىعىن كوردىك... قوزى مەن بايان تاڭىرىدەن قۇشاقتارى جازىلماس ءۇش كۇندىك عۇمىر سۇراعان ەكەن. ال، ءبىز، مىنە، وتىز... جوق، تۋرا قىرىق ءتورت جىل! بۇدان اسقان قانداي باقىت، قانداي مەرەي، مارتەبە بولۋى مۇمكىن!؟ »، - دەيدى.

بايانعا، قوزىكەمەن وبال قىلدى،
ولتىرگەن قوزىكەنى قودار قۇلدى.
قوزىكەگە ءۇش كۇندىك ءومىر تىلەپ،
قۇدايعا سۇلۋ بايان بەك زار قىلدى.

ءۇش كۇندىك قوزىكەگە ءومىر بەردى،
ارمانسىز ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن داۋرەن ءسۇردى.
ءۇش كۇنى ۋاعىدالى وتكەننەن سوڭ،
قۇدايدىڭ اماناتىن قايتىپ ەردى.

جازۋشى ەپيكالىق ساناداعى وسى سارىندى ادەيى ەسكە سالادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، اۆتور فولكلورلىق ۇلگىلەردى مولىنان پايدالانا وتىرىپ، ءمۇسىنشىنى (ارينە، وقىرماندى دا) سوناۋ وتكەن عاسىرلارعا بابالار داۋىرىنە شارلاتا الادى، ءارى ناقتىلى دەرەكتەردى، ءتىپتى بيبليوگرافيالىق مالىمەتتەردى ۇسىنا وتىرىپ بۇگىنگى ونەر ادامىنىڭ ء(مۇسىنشى مەن جازۋشىنىڭ ) نازىك بولمىسىن، تالايلى تاعدىرىن، ۇلتتىق رۋحتى ورالتۋ جولىنداعى كۇرەسىن، بۇل جولدا جاسالعان ءار ءتۇرلى كولدەلەڭ كەدەرگىلەردى شىنايى سۋرەتتەيدى. حيكاياتتا اۆتور ەجەلگى قىپشاقتىڭ سىنعان ءمۇسىنىن بۇتىندەۋدى ماقسات قىلعان ونەرپازدىڭ جانكەشتى ءومىرىن سۋرەتتەي وتىرىپ، قازىرگى قازاقتىڭ تولىمدى كەسكىن-كەلبەتى، ءىرى ءتۇر-تۇلعاسى بابالار مۇراتىمەن ۇندەسكەندە تۇگەندەلەدى دەگەن ويدى يشارالايدى.
بۇگىنگى قوعامنىڭ ناقتىلى تىنىس-تىرشىلىگى، جازۋشى م.ماعاۋيننىڭ ومىرباياندىق دەرەكتەرىنەن ۇزىكتەر (ماسەلەن، «ايسۇلۋ... ءاي، ءيا، باقىتجامال، ياعني باقىت-سۇلۋ ىدىس-اياعىن جۋىپ-شايىپ، بالالاردىڭ ەرتەڭگى كيىم-كەشەگىن ىڭعايلاپ، كۇندەلىكتى كۇيبەڭ شارۋاسىنا جەگىلگەن. مەن تاعى دا كابينەتىمە كىرىپ، وڭاشالاندىم») وقيعاعا مەيلىنشە شىنشىل سيپات بەرۋگە كومەكتەسسە، ميفوپوەتيكالىق ايشىقتار بۇگىنگى ۇرپاقتى بابالار داۋىرىمەن تابىستىرىپ، جاس بۋىننىڭ زەردەسىندە ۇلى قىپشاقتىڭ رامىزدەرى جالعاسا بەرەتىنىن دايەكتەيدى. جازۋشىنىڭ باس كەيىپكەر سارجان ءمۇسىنشىنى اۋىل مەكتەبىنە مۇعالىم ەتىپ قايتا ورالتۋى - تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن ۇلتتىق قۇندىلىقتار تەگەۋرىندى كۇشكە اينالعانىن تۇسپالدايتىن يشارا. شىنتۋايتىندا، سوناۋ ساق-حۋننۋ، كونە تۇرىك تاڭبا-سيمۆولدارى ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ رۋحاني-ساياسي ومىرىندە شەشۋشى مانگە يە بولىپ وتىرعانى شىندىق. ماسەلەن، كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىنىڭ استاناعا ورالۋى دا بۇگىنگى كۇنگى ەلەۋلى وقيعا. بايىرعى ارحەتيپتەر، رامىزدەر ۇرپاق جادىندا وسىلايشا ويانعاندىقتان قازىرگى جاس ۇرپاقتىڭ وكىلدەرى وتكەن بابالاردىڭ قاھارماندىق داۋىرىمەن ءوزىن تابيعي جالعاستىقتا، ۇندەستىكتە سەزىنە الادى. سول سەبەپتەن دە ارعى عاسىرلارعا ۇشقىر قيالمەن ساياحاتتاي دا الادى، دەمەك بۇگىنگى كىشكەنتاي سارجاندار مەكتەپ پارتاسىنان دا تابىلارى حاق. حيكاياتتا قىپشاق عالامىنان قايتا ورالعان سارجان كوبەكوۆ ءوز قىزى ايبيكە تۋرالى «بيىل ون سەگىزگە شىقتى، وبلىستىق پەداگوگيكا ينستيتۋتىندا وقيدى»، - دەپ ناقتىلى مالىمەت بەرۋى وتكەن مەن بۇگىننىڭ قوعامدا ورىن الىپ وتىرعان ساباقتاستىعىن تانىتقانداي.
«ەرتەڭ ءىز-ءتۇزسىز جوعالامىز. ەرتەڭ بولماسا، كەلەر جىل، كەلەسى عاسىر، ءبىر زامان - بەيمالىم ىقىلىمدا.
بارلىق عۇمىر عانا ەمەس، سول عۇمىردى باعىشتاعان بارلىق ءىسىمىز - ەلەسكە اينالادى.
قۋاتتى قيالمەن بۇل دۇنيەگە قايتادان شاقىرا الاتىن ءبىر ۇرپاعىڭ تابىلماسا»، - دەيدى جازۋشى.
«قىپشاق ارۋى» حيكاياتىندا ميفوپوەتيكالىق ارلەۋلەر كوركەمدىك قۇرال رەتىندە شىنىمەن مول قولدانىلعاندىقتان (راسىندا بۇل تۋىندى جازۋشى م.ماعاۋيننىڭ جەكە شىعارماشىلىعىندا عانا ەمەس، قازاق ادەبيەتىندە مۇلدە توسىن، سونى ءستيلدىڭ باسى بولعاندىقتان دا) سىرتتاي قاراعان جانعا شىعارما تىلسىم راي تانىتادى. بىراق شىعارمادا بۇگىنگى كۇنگى تۇرمىس-تىرشىلىك دەرەكتەرمەن سۋرەتتەلىپ، قوعامدىق-رۋحاني ومىرىمىزدەگى ادەپكى ىستەر اينا-قاتەسىز اشكەرەلەنىپ وتىرادى (ماسەلەن، ءبىر عانا دەتال، تەلەفون سوققان بىرەۋ: - ماقاۋين دەگەن جازۋشى سەن بولاسىڭ با؟ ،- دەيدى. وعان جازۋشى: - ادام ەستىمەگەن ماقاۋدى ىزدەيتىن سەنىڭ ءوزىڭ قاي ماقۇلىقسىڭ؟، - دەيدى دىك ەتىپ). وسىنداي سەبەپتەرگە دە بايلانىستى شىعارما شىنايى، شىنشىل سيپاتتا.

شەرلى شەجىرە

م.ماعاۋيننىڭ جاڭا باعىتتاعى پروزاسىنىڭ ىشىندەگى ەلەۋلى ءبىر شىعارما - «كەسىك باس - ءتىرى تۇلىپ» حيكاياتى. بۇل شىعارمادا موڭعولياداعى قازاقتار تاريحىندا «جا-لاما ايداعان جىلدار» دەپ بەلگىلەنگەن قاندى وقيعا سۋرەتتەلەدى. استراحاندا 1860 تۋعان ۇلتى قالماق، رەسەي ازاماتى دالاما دامبيجانتسان امۋرساناەۆتىڭ (جەرگىلىكتى قازاقتار ونى جالاما دەپ اتاعان، م.ماعاۋين جا-لاما دەپ جازادى، ءبىز اۆتوردىڭ جازۋى بويىنشا بەردىك) موڭعوليا قازاقتارىنا سالعان ويران-لاڭى، قاسىرەتتى زوبالاڭى حيكاياتتا كەڭىنەن كورىنىس تابادى. اتاپ ايتار بولساق، قالماق جا-لاما موڭعول قازاقتارىن قازىرگى بايان-ولگەي جەرىنەن قۋدالاپ، كوشىرۋگە ارەكەت جاساپ، ەلدى قورلاپ، بۋددا دىنىنە شوقىندىرۋ، اتۋ-شابۋ زۇلماتىن جۇرگىزگەنى تاريحتان بەلگىلى. ءتىپتى، ول اقىنبەك دەگەن ازاماتتى كونبەگەنى ءۇشىن جازالاپ، تىرىدەي سويىپ، تۇلىبىنا ءشوپ تىعىپ، باس يمەگەن قايسار قازاقتاردى قورقىتپاق بولعان. اقىنبەك زاڭگى - (بولىس) توققۇل قاجىنىڭ ۇلى. جا-لاماعا قارسى شىققان اسىل ەر ۇستالعاندا 34 جاستا بولسا كەرەك، وعان ءۇش اسكەردى ولتىرگەن دەگەن ايىپ تاعىلىپتى. بالاسىنىڭ جانىن قالدىرۋدى سۇراپ، اناسى قالامپىر جا-لاماعا قالى كىلەم، قارا اتان، كۇمىس جامبى تارتۋ ۇسىنعان. ەمەكسىتكەن سوزبەن شىعارىپ سالعان جا-لاما كۇزدە ازاماتتىڭ تۇبىنە جەتىپ تىنسا كەرەك. قالامپىر انانىڭ جوقتاۋىندا:
ۇكىلى بالاق، سەكسەن شوق،
ۇستاۋعا كەتتى كەلگەن جوق.
اتان دا تۇيە، ات تارتتىم،
سوندا دا كاپىر بەرگەن جوق، -
دەگەن جولدار بار.
جا-لاما ءوزىن جەرگىلىكتى اڭقاۋ موڭعول مالشى-اراتتارىنا «مەن سەندەردى مانج-قىتاي بوداندىعىنان ازات ەتكەلى كەلگەن ايگىلى ساردار ءامىرسانانىڭ قايتا تىرىلگەن بەينەسىمىن، كيەلى ارۋاعىمىن» دەپ تانىستىرىپ، سول كەزەڭدەگى موڭعوليا بيلەۋشىلەرىنەن ايلاكەرلىكپەن قولداۋ دا تابادى (بۋردۋكوۆ ا.ۆ. حۋچين با شينە مونگولد. ۋلاانبااتار، 1987. 66 ح). جا-لاما 1912 جىلى 8 تامىزدا باتىس موڭعوليانىڭ قوبدا شاھارىن مانج-قىتاي بيلەۋشىلەرىنەن ازات ەتۋ سوعىسىنا قولباسشى ماگسارجاۆ، دامدينسۇرەندەرمەن بىرگە قاتىناسادى. بۇل وقيعادان كەيىن قوس تۇيەلى ديۋانا كەيپىندە كەلگەن جا-لامانىڭ بەدەلى كۇننەن-كۇنگە ارتىپ، اقىرى دوربەت، ۇرانقاي، تورعاۋىت، قازاقتاردىڭ باسىن قوسىپ، موڭعوليانىڭ باتىسىندا جەكە دارا حاندىق ورناتۋ ساياساتىن جۇرگىزەدى. وسى ماقساتىنا وراي قازاقتاردى قازىرگى قونىسىنان ءتۇپ قوپارىپ، موڭعولدار مىعىم وتىرعان ورىكتىكول، حانداعاتاي، تورحۋناگقا (دوربەت دالايحان ەلىنە) قاراي ۇركىتىپ ايدايدى. (ورىكتىكولگە ايدالىپ جەتكەن ەل كورىمباي، شونجاي باتىرلاردىڭ باسقارۋىمەن ءبىر تۇندە 33 جەندەتتى ءولتىرىپ، رەسەيگە اۋا كوشەدى. جا-لاما باسقا جاقتا بولعاندىقتان ولمەي قالادى. رەسەي قوشاعاش جەرىندەگى قانداستارىن ۋاقىتشا پانالاعان بوسقىندار پاتشا ۇكىمەتىنە قورعاۋعا الۋدى سۇراپ، جا-لامانىڭ قىلمىسىن اشكەرەلەگەن ارىز جولدايدى. ناتيجەسىندە جا-لاما 1914 جىلى 8-اقپان كۇنى پەتەربۋرگ بيلەۋشىلەرىنىڭ وكىمىمەن ۇستالىپ، رەسەي اباقتىسىنا قامالادى. رەسەيگە بوسقان ەل تۋرالى «قازاق» گازەتىنە 1913 جىلى ا.بايتۇرسىنۇلى «ورىس «مەيىرمانشىلىعى»» دەگەن ماقالا جازىپ، اراشا سۇرايدى، دابىل قاعادى. دەمەك، جا-لامانىڭ جازالانۋىنا دۋماداعى مۇسىلمان، قازاق دەپۋتاتتار دا اسەر ەتكەن، بۇل ماسەلەگە باس-كوز بوپ ا.بايتۇرسىنۇلى دا ۇلەس قوسقان دەۋگە نەگىز بار. قاراڭىز: ا.بايتۇرسىنۇلى. ورىس «مەيىرمانشىلىعى» // بايتۇرسىنۇلى ا. كوپ تومدىق شىعارمالار جيناعى. ت.5. الماتى، 2006. 232-ب.; قايراتۇلى ب. كەسىك باس ءھام ءتىرى تۇلىپ حيكاياسى // www. jasgazag.kz) دامبيجانتسان امۋرساناەۆتى زەرتتەۋشىلەر جاي ءبىر جالاڭاياق ديۋانا ەمەس، رەسەيدىڭ كاسىبي جانسىزى ەدى دەگەن دە پىكىر بىلدىرەدى.
وسى تراگەديالى وقيعالاردى م.ماعاۋين بيىك كوركەمدىك دەڭگەيدە، قازاقتىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ادامزات تاريحىنداعى قاسىرەت، ادامشىلىققا قارسى جاسالعان قىلمىستى قيمىل رەتىندە جانايقايمەن بەينەلەي بىلگەن.
"كەسىك باس - ءتىرى تۇلىپ" دەگەن شىعارمانىڭ اتىنىڭ وزىنەن فولكلورلىق بەلگى-بەدەر مەنمۇندالاپ تۇر. سەبەبى، شىعىس حالىقتارىنىڭ ءسوز مۇراسىندا كەسىك باس، كەسىك قول ايەل وبرازى تۇراقتى كەزدەسەدى. ماسەلەن، قازاقتا "قۋ باس", "كيەلى باس سۇيەك" "مۇستاقىم"دەگەن ەرتەكتەردە تىلسىم كەرەمەتكە يە ءولى باستىڭ شىتىرمان ءومىر تاريحى باياندالادى. بىراق جازۋشى حيكاياتتا بەينەلەگەن "كەسىك باس" ەرتەگىدەگىدەي كەرەمەتكە يە بەيمالىم باس ەمەس، ول - رەسەيدىڭ كۋنستكامەرا مۋزەيىندە ساقتالىپ تۇرعان فورمالينگە ماتىرىلىعىن قانىشەر قالماق جا-لامانىڭ باسى، ال ء"تىرى تۇلىپ" ول -   چەحياداعى مۋزەيدە ساقتالعان قازاق اقسۇيەگى اقىنبەك مارقۇمنىڭ تەرىسى ەكەن. ەرتەكتەردە "قۋباس" ءتىرىلىپ، ءوز تاريحىن باياندايدى، نەمەسە سول باس سۇيەكتەگى سىرلى جازۋ شىندىققا اينالادى. حيكاياتتا كەرىسىنشە اۆتور «كەسىك باس» پەن «ءتىرى تۇلىپتىڭ» تاعدىرىن ءوزى سۋرەتتەيدى. شىعارمانىڭ الدىمەن اتى، ودان كەيىن ىشىندەگى شىتىرمان حيكاياتتىق سارىندار فولكلورلىق ۇلگى-بەدەردى كورسەتىپ تۇر.
م.ماعاۋين بۇل شىعارماسىندا ءميفتىڭ ءتىرىلۋىن، قازاقتىڭ ەمەس، ناقتىراق ايتقاندا موڭعول مالشى-اراتتارىنىڭ اراسىندا ايتىلاتىن «ءامىرسانانىڭ قايتا تىرىلەتىندىگى» تۋرالى ءميفتىڭ ومىرگە ورالۋىن تاڭبالايدى. تەگىندە، ايگىلى ساردار ءامىرسانا (كەزىندە ابىلايحانعا كەلىپ پانالايتىن جوڭعاريا قولباسشىسى) مانج-تسين اسكەرىنەن جەڭىلىپ ورىسقا قاراي باس ساۋعالاپ اتتاناردا ەلىنە «مەن كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە قايتا كەلىپ سەندەردى ءشۇرشىت-قىتايدان ازات ەتەم!»، - دەپ سەرت بەرگەن دەسەدى. حالىقتىڭ ساناسىندا باتىردىڭ وسى سەرتى ۇزاق ساقتالعانى سونداي، دوربەتتەر ورىس ساۋداگەرى ۆ.ۆ.بۋردۋكوۆقا كەزدەسكەندە «ءامىرسانا قاشان كەلەدى؟ ءبىزدى قاشان قىتاي ەزگىسىنەن قۇتقارادى؟ ول تۋرالى حابار-وشار بار ما؟»، -   دەپ ۇنەمى سۇرايتىن بولعان. بۇنداي ۇعىمعا جەتكىزۋشى تاعى ءبىر سەبەپ، بۋددا ءدىنىنىڭ تۇسىنىگىندە ارۋاقتى ەرلەر باسقا ادامنىڭ كەيپىندە ومىرگە قايتادان تۋىپ، قاسيەتتى اۋليە - قۇبىلعان بولىپ جاراتىلا الادى دەگەن نانىم دا بار. موڭعولياعا اق تۇيەلى ديۋانا كەيپىندە كەلگەن جا-لاما حالىقتىڭ وسى پاك سەنىمىنە داپ-دايىن قوجا بولا قالادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ول حالىق زەردەسىندەگى ءامىرسانا تۋرالى ءميفتى قايتا تىرىلتكەن بەينە ەكەنى داۋسىز. حيكاياتتا قايتا تىرىلگەن ءامىرسانا بەينەسىن جازۋشى بىلايشا ورنەكتەيدى:
«ءوزىن باياعى ءامىرسانا حاننىڭ قايتا تىرىلگەن ءازيز تۇلعاسى - قۇبۇلعان دەپ جاريالاعان، قوس وركەشى بالاداي اق اتانعا مىنگەن جۇمباق لاما ساسكە ءتۇس، ساۋدا ابدەن قىزعان، ۋ-دۋ، اشىق-جايساڭ ءبىر كۇنى ءدال وسى بازارعا كەلىپ كىرۋى ءتيىس ەدى...
-   ءامىرسانا... - دەگەن تۇنشىعىڭقى ءۇن ەستىلدى توپ ورتاسىنان.
-   امىرسانا...ءامىرسانا... - دەستى تاعى ءبىر داۋىستار.
داۋىسقا دابىر قوسىلدى، دابىر-گۋىلگە، گۋىل- جاپپاي ۇرانعا اينالدى...
- ۋا، حالقىم! - دەگەن، كۇمبىرلەگەن ءۇن ەستىلدى بيىكتەن. - ءدال تاپتىڭدار. سونىمەن قاتار، ناقپا-ناق ەمەس. ءامىرسانا قايتىپ ورالدى. ول راس. بىراق ءوزى ەمەس. جاڭعىرىپ، جارالعان ءتىرى كەيپى. قۇبۇلعان! مەن - جا-لاما، تيبەتتە، لحاساداعى دالاي-لامانىڭ وزىنەن باتا العان، ماڭگىلىك ءومىر داراعىنىڭ قاسيەتتى جاپىراعىن جەگەن جا-لاما، سول ءامىرسانانىڭ تۋعان شوبەرەسى بولام! ءيا، مەن قۇبۇلعان ءامىرسانا!»
اڭقاۋ ەلگە ارامزا مولدا دەگەندەي اقىرى قوبدا قالاسىن مانج-قىتايدان ازات ەتكەننەن كەيىن جا-لامانىڭ اتاق-ابىرويى ارتىپ، ول باتىس ولكەنىڭ جارتى پاتشاسىنا اينالادى. قازاقتاردى قىرىپ-جويىپ ىشكەرى قونىس اۋدارتىپ، كونبەگەن اقىنبەكتىڭ تەرىسىن تىرىدەي سويىپ، تۇلىپ جاسايدى. بۇل وقيعانىڭ كۋاگەرى حالىق اقىنى ناجىكەش تاڭقايۇلى بىلاي دەپ جىرلايدى:

جايلادىق جاز ماۋسىمدا ولوننۋرعا،
لاشكەردىڭ وكىمىمەن باردىق زورعا.
سويعىزىپ اقىنبەكتى بىتەۋ تۇلىپ،
قۇتىلماس ابدەن تۇستىك تەمىر تورعا.

جا-لامانىڭ ۇيىنەن ادامنىڭ تەرى تۇلىبىن كوزىمەن كورگەن ورىس ساۋداگەرى ۆ.ۆ.بۋردۋكوۆ ودان: «بۇل نە ءۇشىن كەرەك؟»، - دەپ سۇراعاندا، ول شىمىرىكپەستەن: «بۇل ماعان ءدىني ءراسىم جاساعاندا قاجەت»، - دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن. بۇل دەرەك حيكاياتتا بىلايشا كورىنىس تابادى:
- تاماشا تەرى ، - دەدى، قۇرباندىعىنىڭ قاقىراعان داۋسىنان كۇش الىپ، قاساپشىنىڭ ايرىقشا شەبەرلىگىنە ريزا بولىپ، مەرەيى كوتەرىلىپ تۇرعان جا-لاما. - ارىق تا ەمەس، سەمىز دە ەمەس. تاماشا تەرى...
جاڭا عانا قۇرمەتتى تۇتقىنعا باجايلاپ ۇعىندىرعان. اۋەلى ارقا تەرىڭ سىپىرىلادى. قاسيەتتى دابىلدى قاپتاۋ ءۇشىن. سودان سوڭ قالعان تەرىڭ... نە ءۇشىن ەكەنىن ايتقان. تۇلۇپ! بىزشە تۇلۇن. سەندەردىڭ جايناماز سياقتى. قۇدىرەتتى سارى ءدىننىڭ وزگەشە راسىمىنە وراي، ءوز قۇدايىمىز - شىن قۇدايعا ءمۇناجات ەتكەن، اتاۋلى، ايرىقشا، كۇندەردە الدىما توسەيمىن، سەنىڭ ادەمىلەپ يلەنگەن مۇباراك تەرىڭدى»
ءامىرسانانىڭ قايتا ءتىرىلۋى تۋرالى اڭىزداۋ ۇلت ازاتتىعىن اڭساعان حالىقتىق ميف بولسا، بۇل ادام بالاسىنا جات زۇلىمدىق تۇسىنىك جا-لامانىڭ سىرقات ساناسىنان تۋعان وزگەشە جىرتقىشتىق ارەكەت بولسا كەرەك. جانى شىعۋعا اينالعاندا ءشايىت اقىنبەك قانىشەردى قارعاپ كوز جۇمادى:
«جا-لاما! قارعىس اتسىن سەنى! باسىڭ نايزاعا شانشىلسىن! ەتىڭدى يت جەسىن! ەكى جالعاندا تىنىم تاپپا! تۇراعىڭ توزاقتىڭ تورىنەن بولسىن!»
بۇل قارعىس اينا-قاتەسىز ورىندالعانى حيكاياتتىڭ سوڭىندا كورىنىس تابادى. ءيا، موڭعوليانىڭ رەۆوليۋتسيالىق قىزىل وكىمەتىنىڭ كوسەمى د.ءسۇحبااتاردىڭ بۇيرىعىمەن نانزاد باتىر، دۋگارجاۆ، داش باستاعان توپ بۇلىكشىل قانىپەزەر جا-لامانى بەكىنىسىنە شەبەرلىكپەن ەنىپ، اتىپ ولتىرەدى.
وسى تاريحتىڭ كوركەم جاڭعىرىعى حيكاياتتا نانىمدى سۋرەتتەلەدى. جاۋىنگەر داشى اتىپ ولتىرىلگەن جا-لامانىڭ باسىن كەسىپ اپ، ونىڭ ءتانىن يتكە جەگىزەدى دە، كەسىك باستىڭ بۇزىلماي ساقتالۋىن ويلاستىرادى. سول كەزدە جا-لامادا قۇلدىقتا ارىپ-اشىپ جۇرگەن قازاقتىڭ ەكى شالى وعان كەزدەسىپ، اقىل كەڭەس بەرەدى.
«ەكى اقساقال ءارى ابىرجىپ، ءارى تاڭىرقاپ ازعانا وتىردى دا، زۇلىمدىققا وراي جازا عوي دەپ توقتاعان. اقىرى كۇتپەگەن كەڭەس شىعاردى. از-مۇز تۇز ءسىڭىپ، ءبىرشاما سورعىعاننان كەيىن، باستى سەكسەۋىلدىڭ تۇتىنىمەن ىستاۋ كەرەك ەدى. قازاقتىڭ شالدارى باسقاشا قيسىن تاپتى. تورسىق، تورسىق بار عوي. قىمىز اشىتاتىن. موڭعولدىڭ ەمەس، قازاقتىڭ تورسىعى. سونداي بولۋى كەرەك دەپ ۇعىندىردى. ءيا، تالاي كورگەن - ابدەن ىستالعان تەرىدەن تىگەدى ەكەن. مىنا جا-لامانىڭ باسى سول تورسىقتاي بولىپ ىستالسا قانداي جاقسى...داشىنىڭ كوڭىلىنە قونا كەتتى»
استراحان قالماعى جا-لاما اتا-بابا كەگى ءۇشىن قازاقتىڭ قىر سوڭىنا تۇسسە، الاشتىڭ قاراپايىم ەكى قارياسى ونىڭ باسىن باپپەن ىستاپ كەك قايتارعانى تۇسپالدانادى. كەسىك باس «ءجۇز جىل كورمەدە تۇرسا دا بۇزىلماستاي» ىستالىپ بولعان سوڭ جا-لاما تۋرالى جالپاق موڭعول جۇرتىنا تارالعان اڭىز-لاقاپتىڭ سوڭىنا نۇكتە قويىلادى. ياعني، حيكاياتتىڭ باسىندا جاندانعان ميف ەندى «ولەدى». ول بىلايشا كورىنىس تابادى:
«جا-لامانىڭ تۇزدالعان، ىستالعان، قازاقتىڭ كون تورسىعىنداي قاتىپ- سەمگەن كەسىك باسى نايزاعا شانشىلدى. ورتالىق رەۆوليۋتسيالىق وكىمەت الدامشى لاما، قانىشەر قاراقشىنىڭ شىنىمەن ولگەنىن، ەندى قايتىپ ورالماسىن، ەشقانداي بۇلىك، تولقۋعا جول جوق ەكەنىن، جاڭا، قىزىل ءدىننىڭ كۇش-قۇدىرەتىن ايگىلەۋ ءۇشىن سىرتتان كەلگەن سەنىمدى قالماق شەرىكتەرىنەن ارنايى جاساق قۇرىپ، نايزا ۇشىنا بەكىتىلگەن باستى جاڭعىرعان، جاڭارعان ۇلىستىڭ بارلىق ايماعىندا وتىرعان ەڭبەكشى حالىققا كورسەتىپ شىعۋ تۋرالى جارلىق بەردى.
جا-لاما ءولىپتى! باسى نايزاعا شانشىلىپ ەل ارالاپ ءجۇر!..»
سونىمەن، حيكايادا 1912 جىلى اقىنبەك ايتقان قارعىس 1922 جىلى ورىندالىپ، جا-لامانىڭ ەتىن يت جەپ، باسى نايزاعا دا شانشىلادى. قارعىستا قاپىسىز ايتىلعانداي «جانى دا ەكى دۇنيەدە تىنىش تاپپاعانى» بىلايشا بەينەلەنەدى:
«حح، قاتىگەز، تەمىر عاسىر دۇنيەگە اكەلگەن ءاششادى قۇبىجىقتار اۋلەتىنىڭ بىرەگەيى عانا ەمەس، ەڭ العاشقى ءىرى تۇلعاسىجا-لامانىڭ قانعا تويماعان جارالى جانى كۇنى بۇگىنگە دەيىن تىنىم تاپقان جوق، ءوزىنىڭ كەسىك باسىن كۇزەتىپ، لەنينگراد-پەتەربۋرگتا ءالى ءجۇر دەسەدى. جىلىنا ءبىر رەت - ءوزى اڭداۋسىز، وقىس قازاعا ۇشىراعان قاڭتار ايىنىڭ ون جەتىسى كۇنى، كەشكى الاكولەڭكەدە، كۋنستكامەرانىڭ استىڭعى، قويمالى بولىگىندە ەلەس-سۇلدەسى كوزگە كورىنەدى، قاقپاعى جارىلىپ سىنعان شىنى تەكشە ىشىندە، ساسىق فورمالينگە سۋسىنداپ جاتقان ءوزىنىڭ كەسىك باسىنا تەلمىرە قاراپ، ءۇنسىز، ءتىلسىز، سولبىرەيىپ ازعانا تۇرادى، سودان سوڭ عايىپقا اينالادى، بىراق ەشقايدا كەتكەن جوق. كۋنستكامەرانىڭ ىشىندە بولماسا، سىرتىندا، تاقاۋ توڭىرەكتە، قايتكەندە دە ءوزىن ءولىم جازاسىنا كەسكەن وسى ەجەلگى شاھاردىڭ ءبىر جەرىندە ءجۇر دەسەدى».
جازۋشى «كەسىك باسقا اقى بەرسە دە جۋىماس ەدىم. ءتىرى تۇلۇپتى سۇراپ ءجۇرىپ، ءوز كوزىممەن كوردىم...ءتىرى تۇلۇپتىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى رەتىندە»، - دەيدى وسى كۇنگى پراگاداعى كەڭىستىككە قايتا ورالىپ. حيكايانىڭ سوڭىندا جازۋشى ادامعا جاسالعان قيانات ادامزاتقا ورتاق ەكەنىن سەزدىرىپ، تالاي زوبالاڭدى باستان كەشكەن قازاقتىڭ سىرتقى تەرىسى سويىلسا دا ىشكى جۇرەگى، ءور رۋحى قالپىندا قالا بەرگەنىن ايگىلەپ، الاش ۇرپاعىن قايسارلىققا ۇندەيدى، ەرەكشە فيلوسوفيالىق ءتۇيىن جاسايدى:
«تەرىمىز تىرىدەي سىپىرىلدى. سۇيەگىمىز عانا قالعان. قۇرى جان دىڭكەلەپ، قۋ سۇيەك ساۋدىراپ، بۇگىنگى كۇنگە جەتىپپىز. زارىعاسىڭ، قامىعاسىڭ، بىراق ءتاۋبا ايتپاسقا تاعى امالىڭ جوق...تەرى - سىرتقى كەپ. حالىقتىڭ ءوزى ەمەس، جامىلعىسى، اۋىسپالى كيىمى. تاريحتىڭ ۇزاق جولىندا تاعى ءبىر وزگەرىپپىز. سۇيەك ءبۇتىن. جارا جازىلادى. ايتكەنمەن...اۋەلگى، تۋما كەبىمدى ۇمىتا المايدى ەكەم. قۋانىشتى دا، قايعىنى دا. نەشە مىڭ جىلدىق عۇمىرىمنىڭ جارىم ساعات، جارتى مينۋتىن».

ەكىگە جارىلۋ: ەرتەگىلىك سارىن مەن بۇگىنگى شىندىقتىڭ ءتۇيىلىسى

م.ماعاۋيننىڭ قوعامدىق ساناعا ءدۇمپۋ تۋعىزعان   كەلەسى ءبىر رومانى - «جارماق». «جارماقتا» قازاقستاننىڭ قازىرگى قوعامدىق-ساياسي ومىرىندەگى شەشىمىن تاپپاعان كەلەلى ماسەلەلەر ءسوز بولادى. بۇندا باس كەيىپكەر ەكىگە جارىلعان - قازىبەكوۆ مۇرات ۇلتتىق رۋحتىڭ جوقشىسى كەدەي تاريحشى، ال ونىڭ جارتى بولشەگى قازىبەكوۆ مارات كەرىسىنشە داۋلەتتى بيزنەسمەن، بيلىكتەگى ەليتا.
تەگىندە، ءبىر ادامنىڭ ەكىگە جارىلۋ سارىنى قازاق ەرتەگىلەرىندە كەزدەسەتىن سارىن. ماسەلەن، «باقتىباي بي» دەگەن ەرتەكتە بۇنداي وقيعا بىلايشا كورىنىس تابادى: «ءوز ەلىنىڭ ءبيىنىڭ جالعىز ۇلى بار ەكەن، ول كەلىنشەگىن توركىندەتىپ كەلە جاتسا، بۇلارعا جولدان ءبىر سايتان كەلىپ قوسىلىپ الىپتى. الدەن ۋاقىتتا كەلىنشەك بايقاپ قاراسا، كۇيەۋى ەكەۋ بولىپ قالىپتى. ءبىر-بىرىنەن تيتتەي دە ايىرماسى جوق. كەلىنشەك كايسىسى ءوزىنىڭ كۇيەۋى ەكەنىن ايىرا الماپتى. سول جاعىنداعىسىن «ءوز كۇيەۋىم» دەيىن دەسە، وڭ جاعىنداعىسى دا ءوز كۇيەۋى سياقتى. وڭ جاعىنداعىسىن «ءوز كۇيەۋىم» دەيىن دەسە، سول جاعىنداعىسى دا ءوز كۇيەۋى سياقتى. ءسويتىپ، كەلىنشەك قايسىسىسىن «ءوز كۇيەۋىم» دەرىن بىلە الماي، ەكى جاعىنا جالتاق-جالتاق قاراۋمەن جۇرە بەرىپتى. ال ءوڭى-ءتۇسى ايىرعىسىز بي ۇلى مەن سايتان جول-جونەكەي كەلىنشەككە تالاسىپ كەرىسۋمەن بولىپتى». اقىرى ءوز كۇيەۋىن تاني الماي ەسى شىققان كەلىنشەكتى بالا بي باقتىباي قۇتقارادى، ول ەكەۋىن جارىستىرىپ، «وزعانىڭ قۇمىراعا كەلىپ كىرەسىڭ، قالعانىڭدى قىلىشپەن شاۋىپ ولتىرەم»، - دەپ ۇكىم شىعارادى. ناتيجەسىندە شايتان وزىپ كەلەدى دە قۇمىراعا قامالادى (ەرتەگىلەر. ت.3. الماتى، 1988. 180-183-ب).
روماندا بۇنداي جاعدايات بىلايشا كورىنىس تابادى: «بالجاننىڭ ءوڭى بۇزىلىپ كەتتى. يەگىنە دەيىن كومىلىپ، كورپە استىنا تىعىلعان. «سەن...سەن... - دەيدى ءدىر-ءدىر ەتىپ. - سەن... ەكەۋ ەكەنسىڭ عوي!» «بالجان، بالجان... قورىقپا، بۇل مەن عوي!»، - دەيدى ءتىپتى دە مەن ەمەس، تەك ماعان ەگىزدىڭ سىڭارىنداي ۇقسايتىن بىرەۋ».
مىنە، ۋنيۆەرسيتەتتى ۇزدىك بىتىرگەن دارىندى تاريحشى جاس عالىمنىڭ ءبىر ءوزى تىلسىم جاعدايدا ەكىگە ءبولىنىپ، ءبىرى جان جولىندا، ءبىرى ءتان جولىندا قىزمەت ەتەتىن جولايرىققا تۇسكەن ءساتى. جازۋشى، بۇل شىعارماسىندا دا ميفوپوەتيكالىق قولدانىستارعا ءسۇ    يەنىپ، ونى كوركەمدىك ءتاسىل رەتىندە قولدانادى. ءبىر ادام كەلەسى ادامنىڭ سىڭارى، بولشەگى رەتىندە بەينەلەنەدى، كەيىپكەر بەلگىلى ءبىر كەڭىستىكتەن كەلەسى مەكەنگە كەدەرگىسىز ءوتىپ وتىرادى. بىراق بۇنىڭ ءبارى شىعارمانى شىتىرمان وقيعالى، قىزىقتى بولدىرۋ ءۇشىن قولدانىلعان ادىستەر، شىن مانىسىندە روماندا قازىرگى قازاق قوعامىنداعى باي مەن كەدەيدىڭ، رۋحاني قۇندىلىق پەن ماتەريالدىق يگىلىكتىڭ، حالىق پەن بيلىكتىڭ اراسى الشاقتاپ، ەكىگە جارىلىپ كەتكەندىگى سۋرەتتەلەدى.
«ءبىر ءبۇتىن - قوس جارماق. اناۋ، كەتكەن جارماعىم العاشقى قادامىنان باستاپ، ماعان تيەسەلى بار يگىلىككە يە بولعان. اۋەلى جۇرەك ەمەس، ەسەپپەن قوسىلعان سۇلۋ جار، وعان جالعاس مولشىلىق ءومىر، باراقات تىرشىلىك... بەرىك، ناقتى باعدار - بار بولىپ، باي بولىپ، تىنىشتىقتا داۋرەن ءسۇرۋ - باسقا نيەت، پيعىلدان ادا. ال مۇنداعى جارماق - قۇر كەۋدە عانا. راس، تەرەڭ ءبىلىم، ۇلتتىق تانىم، بىراق سوعان وراي قاجىماس قايرات، قايىسپاس جىگەر جوق».
سونىمەن، جاڭا قازاق سەناتور مارات بەيسەنۇلى «اقىرزامان ادامى. قازاق اقىرزامانىنىڭ. بۇكىل دۇنيەدەن تۇڭىلگەن - ەشتەڭەدەن تايىنبايدى، يمان، ۇياتتان ادا - ەشكىمگە سەنبەيدى، سويتە تۇرا ومىرگە وتە قۇشتار. ونىڭ ۇعىمىنداعى ءومىر - بيلىك پەن بايلىق»
بيزنەسمەن مارات بەيسەنۇلى ءوز سىڭارى مۇراتقا اقشا تولەپ، ەجەلگى قىپشاق ۇلىسى تۋرالى كولەمدى كىتاپ تا جازدىرادى. ونى ءوز اتىنان شىعارعىسى كەلىپ، بارىمتالاپ الادى، بايلىققا ماس بولعان جاڭا قازاق سەناتور بولىپ سايلانعان سوڭ سىڭارىن، ياعني قارا حالىقتى جابىرلەۋمەن اينالىسادى. بۇعان توزبەگەن زيالى مۇرات ونى ءولتىرۋدىڭ ءتاسىلىن تابادى، سەبەبى تاريحشى مۇرات وزىنە قول جۇمساسا، ونىڭ جانى ءبىر جارماعى سول ساتتە كوز جۇماتىنىن تۇسىنەدى. مارات بەيسەنۇلى پارلامەنتتە «قازاقستان: دەموگرافيا جانە يمميگراتسيا» دەگەن تاقىرىپتا ۇلتسىزدانۋ ۇرانىن كوتەرىپ جاتقاندا ونىڭ سىڭارى مۇرات قول تۇزاققا اسىلا قالادى، سول ساتتە سەناتوردىڭ دا ءتىلى كۇرمەلىپ، بۋىنىپ، جاھاننامعا قابات اتتانادى.
ءبىر قىزىعى، مۇراتتىڭ جانى ۇشىپ، اسپاننىڭ ەكىنشى قاتىنا كوتەرىلگەندە سىڭارىنىڭ جانى كەلىپ، وعان قوسىلا كەتەدى. بۇل دا بايىرعى تانىمنىڭ بەلگىسى. «ەندى عاراسات مايدانىندا بىرگە جاۋاپ بەرەمىز، ەكى كىسى، ەكى عۇمىر ەمەس، ءبىر كىسى، ءبىر عۇمىر رەتىندە. مەن عانا. جالعىز ءوزىم» ، - دەپ تولعانادى زيالى مۇرات بەيسەنۇلىنىڭ رۋحى.
قورىتا ايتقاندا، جازۋشى قازاق قوعامىندا ورىن الىپ وتىرعان جاڭا قازاق پەن ەسكى قازاقتىڭ اراسىنداعى قايشىلىقتى، ءدۇبارا-دۇرەگەيلەر مەن ۇلت زيالىلارىنىڭ ورتاسىندا ءورىس العان جىكتى شەبەرلىكپەن سۋرەتتەگەن. بۇل كەسەل تەرەڭدەي بەرسە، ۇلت تۇتاستىعىنا نۇقسان كەلەتىندىگىنە كوز جەتكىزىپ، دابىل قاققان. قازاقستانداعى ساياسي - الەۋمەتتىك ءومىردى دەرەكتى تولعاممەن ورە سۋرەتتەگەن شىنشىل شىعارماعا ميفوپوەتيكالىق بوياۋلار ساۋلە ءتۇسىرىپ، روماننىڭ كومپوزيتسيالىق قۇرىلىمىن كۇردەلەندىرىپ تۇر دەۋگە نەگىز بار.

بايىرعى ميفولوگيالىق حيكايانىڭ جاڭعىرىعى

م.ماعاۋين «قۋىرشاق» دەگەن اڭگىمەسىنە قازىرگى ەل ىشىندە ايتىلاتىن جانسورعىش (ۆامپير) ايەل تۋرالى حيكايانى (دەمونولوگيانى) ارقاۋ ەتەدى. اڭگىمەنىڭ باس كەيىپكەرى قۇرمان ءبىلىمدار ستۋدەنت، ال ونىڭ عاشىعى الماتىلىق قۋىرشاق (فاميلياسى ورمانبەتوۆا) لاقاپتى قىز. ەكەۋى الماتىدا بي كەشىندە تانىسادى، ءبىر-بىرىنە ەسسىز عاشىق بولادى، بىراق جىگىت كەزىككەن سايىن السىرەپ، كەرىسىنشە قىز قۇلپىرا بەرەدى. اقىرى قۇرمان وقۋىن نوۆوسيبيرسكىگە اۋىستىرىپ، قىزدان قاشىپ قۇتىلادى. بىراق قىز قۇرمانمەن قوشتاساردا وعان قۋىرشاق سىيلايدى. ەندى قۇرماندى سول قۋىرشاق مازالايدى، تۇسىنا ءىلىپ قويسا، جان ءبىتىپ، تۇندە ونى قۇشاقتاپ سۇيەدى. ابدەن ۇرەيلەنگەن قۇرمان ونى سەمەيدە جەروشاقتا لاۋلاپ جاتقان وتقا ورتەيدى. سول كەزدە قۋىرشاق جىلايدى. اقىرى قۇرمان جىگىت اعاسى بولعان شاعىندا الماتىدا قىزبەن كەزدەسەدى. قىز كەنەت «...ماحاببات ورتەنىپ كەتكەن. مەنىڭ اياق-قولىمدى بايلاپ، اياماي وتقا سالدىڭ ەمەس پە؟»، - دەيدى. جىگىت اڭ-تاڭ قالادى. بۇل جولى دا ءارى-ءسارى كۇيگە ءتۇسىپ، ايەلدەن قاشىپ قۇتىلعانداي بولادى. قۇرمان بالالى-شاعالى بوپ، ابدەن قارتايىپ شال بولعاندا تاعى دا قۋىرشاق قىز تۇسىنە ەنىپ، مازاسىن الا باستايدى، ونى جازۋشى دوسىنا سىر ءبولىسىپ ايتادى. اڭگىمەنىڭ اياعىندا قىزدىڭ ەلەسى قۇرماننىڭ تۇسىنە قايتادان ەنىپ، بيگە شاقىرعاندا، ول قورقىنىشتان جۇرەگى جارىلىپ ولەدى.
مىنە، بۇل اڭگىمەدە جازۋشى قازىرگى قالالىقتار ايتاتىن دەمونولوگيالىق سارىندى (پوستفولكلور) كادەگە جاراتادى. بۇل اڭگىمەدە فولكلورداعى حيكايا جانرىنىڭ شارتتارى (دەرەكتىلىك-نانىمدىلىق، وقيعانىڭ قاراڭعى تۇندە ورىن الۋى، ەلەس، ءتۇس ت.ب.) تۇگەل ساقتالعان. جازۋشى قالالىق ءومىردى، ماسەلەن فابريكادا وندىرىلگەن قۋىرشاقتىڭ ءتىرىلۋىن، جانسورعىش ايەلدىڭ ارەكەتىن، ودان فيزيكتىڭ قورقۋىن سۋرەتتەۋى - بىلايعى كوزگە قازاقى نەگىزدەن الشاق سەكىلدى كورىنەدى. بىراق قازاق ەرتەگىلەرىندە ەركەكتەردى دۋالاپ يتكە، تورعايعا، ەسەككە اينالدىرىپ اۋرە ەتەتىن سيقىرشى ايەلدەردىڭ نەبىر بەينەسى مول كەزدەسەدى. جازۋشى قۋىرشاق قىز دەپ شارتتى اتاعان سۇلۋدىڭ فاميلياسى - ورمانبەتوۆا. ال، قازاقتا «ورمانبەت بي» دەگەن ەرتەك بار، وندا ءبيدىڭ سۇلۋ توقالى ادامداردى حايۋاناتقا اينالدىرىپ، سيقىرشىلىقپەن اينالىسادى (ورمانبەت بي // ءاوي قولجازبا قورى. 123-بۋما، 5 داپتەر).
ەرتەكتە «سويىپ، توستىگىن قارىپ جەگەلى وتىرعان مارالعا جان ءبىتىپ ءتىرىلىپ، اڭشىعا "مەنىڭ ءجايىمدى ورمانبەت بيدەن سۇرا",- دەپ سەكىرىپ-سەكىرىپ جوق بولادى.
اڭشى جىگىت ورمانبەت ءبيدىڭ سوڭىنان ىزدەپ بارماقشى بولادى. اقىرى ورمانبەت ءبيدىڭ جاڭا وتاۋىن تابادى. وتاۋعا كىرىپ بارسا، ءبىر ايەل تۇرىپتى دا: "سەن ورمانبەت ءبيدى ىزدەيسىڭ عوي",- دەپ ءبىر جۇگەندى قاعىپ قالىپ: "قاراتوبەت بول",- دەگەن ەكەن، الگى اڭشى يت بولىپ شابا جوعالىپتى، بىراق، ساناسى وزگەرمەيدى».
دەمەك، جازۋشى سانا تۇكپىرىندەگى وسى ەرتەگىلىك-حيكايالىق سارىندى دا اڭگىمەسىنە استىرتىن قيۋلاستىرىپ وتىر دەپ ايتا الامىز.

ءتۇيىن

ايگىلى جازۋشى م.ماعاۋيننىڭ تاۋەلسىزدىك جىلداردا جازعان جاڭا تۇرپاتتاعى شىعارمالارى كوركەمدىك الەمدى يگەرۋدىڭ تىڭ ارناسىن قالىپتاستىرىپ، ۇلتتىق رۋحتى سىلكىندىرەتىن وزگەشە ءدۇبىرلى قۇبىلىسقا اينالىپ وتىر. الەمدىك ادەبيەتكە تۇرىك رۋحىنىڭ تىنىس-دەمىن اكەلگەن كلاسسيك جازۋشىنىڭ اسىرەسە سوڭعى كەزدە جازعان كەزكەلگەن شىعارماسى فورمالىق تۇرعىدان مۇلدە كۇردەلى، ءادىس-ءتاسىلى توسىن. ايتكەنمەن بۇل تۋىندىلاردىڭ ارعى قاتپارىندا، تەرەڭ دىڭىندە حالىق مۇراسىنىڭ قۇنارلى دا ايشىقتى بەلگىلەرى مول بولعاندىقتان وقىرماندى تىلسىم تابيعاتىمەن قىزىقتىرىپ باۋراپ الادى.
ەڭ نەگىزگى ءبىر ەرەكشەلىك - بۇل شىعارمالار اقيقاتپەن ادىپتەلىپ، شىندىقپەن سۋارىلعان. سول سەبەپتەن دە ءححى عاسىرداعى دەرەكتىلىك پەن ناقپا-ناق اقپاراتتى تالاپ ەتەتىن جاڭا بۋىن وقىرماننىڭ سۇرانىسىنا جاۋاپ بەرىپ وتىر.
اتالعان شىعارمالاردا قازاق قوعامىنداعى الەۋمەتتىك-ساياسي كەلەڭسىز قۇبىلىستار، اتاپ ايتقاندا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ اياقاستى بولۋى، تاسباۋىرلىق پەن يمانسىزدىق، بيلىكتەگى شونجارلاردىڭ الاياقتىعى، جاڭا بۋىن بايلاردىڭ انا تىلىنەن، اتا دىلىنەن جەرىنۋى، قارا حالىقتىڭ دارمەنسىز پۇشايمان ءحالى، اتا-بابا تاريحىنا جاسالىپ جاتقان قياناتتار، ءبىر سوزبەن ايتقاندا تاۋەلسىز جاس مەملەكەتتىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن الۋان ءتۇرلى كەسەلدەر بۇكپەسىز سىنالادى. بىراق بۇگىنگى ءومىر-تىرشىلىگىمىزدىڭ كۇندەرەگى سەكىلدى شىنشىل رەڭدەگى بۇل شىعارمالار فولكلورلىق ايشىقتى بوياۋلارمەن شەبەر ارلەنىپ، پوستمودەرنيستىك ستيلمەن اشەكەيلەنگەندىكتەن وقىرماندى مۇلدە بەيمالىم كوركەمدىك الەمگە جەتەلەپ، عاجايىپ تىلسىم سىرلارعا ساياحات جاساتا الادى.
اقەدىل تويشانۇلى،
فولكلورتانۋشى،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
ABAI.KZ

مۇحتار ماعاۋين. پودونوك

ۇزدىك ماتەريالدار

«تالاسبەك سىيلىعى»: تالقاندالعان تالعام...

مۇحتار ماعاۋيننىڭ «مەنى» تۋرالى بىرەر ءسوز (جالعاسى)

«شىعىس تۇركىستان مەملەكەتى بەيبىت تۇردە جوعالدى»

شوقاننىڭ ءازىل-سىقاقتارى

Ең көп оқылған

ۇزدىك ماتەريالدار

«تالاسبەك سىيلىعى»: تالقاندالعان تالعام...

مۇحتار ماعاۋيننىڭ «مەنى» تۋرالى بىرەر ءسوز (جالعاسى)

«شىعىس تۇركىستان مەملەكەتى بەيبىت تۇردە جوعالدى»

شوقاننىڭ ءازىل-سىقاقتارى

Мобильді қосымшаны жүктеп алыңыз!