عاريفوللا انەس. قازاقتىڭ باعىنا تۋعان «قازاق» (جالعاسى)
1-سۋرەتتە: (وڭنان سولعا قاراي) مىرجاقىپ دۋلاتۇلى، ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىنۇلى
2-سۋرەتتە: "قازاق" گازەتىنىڭ ءبىرىنشى بەتى
3-سۋرەتتە: فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى عاريفوللا انەس
بيىل - «قازاق» گازەتىنىڭ 100 جىلدىعى. قازاق ءباسپاسوزىنىڭ قارلىعاشى ءھام بۇلاق باسى وسىناۋ گازەت تۇتاس ۇلتتى جاڭا ساپاعا كوتەرگەن باسىلىم. «قازاق» گازەتى - ۇلتتىڭ شامشىراعى.
ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى سىندى ءۇش الىپ بايتەرەكتىڭ قارا تىرناقتارىنان ءحال كەتكەنشە ۇلتىنا قىزمەت ەتكەندىگىنىڭ ولمەس ايعاعى دا وسى - «قازاق».
«قازاق» قازاقتىڭ جاڭا زاماندا ساياسي ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولعان ءارى بىردەن ءبىر جوقشىسى بولا بىلگەن گازەت.
وسى جىلدىڭ ءون بويىندا جارىق كورگەنىنە ءبىر عاسىر تولعان باسىلىم جايلى ماقالالاردى جاريا ەتىپ، وتكىزىلەتىن ءىس-شارالار تۋراسىندا دا تولىقتاي حابار بەرىپ وتىراتىن بولامىز.
تومەندە فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى عاريفوللا انەستىڭ «قازاق» گازەتى جونىندەگى ماقالاسىنىڭ جالعاسىن جاريالاپ وتىرمىز.
Abai.kz
1-سۋرەتتە: (وڭنان سولعا قاراي) مىرجاقىپ دۋلاتۇلى، ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىنۇلى
2-سۋرەتتە: "قازاق" گازەتىنىڭ ءبىرىنشى بەتى
3-سۋرەتتە: فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى عاريفوللا انەس
بيىل - «قازاق» گازەتىنىڭ 100 جىلدىعى. قازاق ءباسپاسوزىنىڭ قارلىعاشى ءھام بۇلاق باسى وسىناۋ گازەت تۇتاس ۇلتتى جاڭا ساپاعا كوتەرگەن باسىلىم. «قازاق» گازەتى - ۇلتتىڭ شامشىراعى.
ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى سىندى ءۇش الىپ بايتەرەكتىڭ قارا تىرناقتارىنان ءحال كەتكەنشە ۇلتىنا قىزمەت ەتكەندىگىنىڭ ولمەس ايعاعى دا وسى - «قازاق».
«قازاق» قازاقتىڭ جاڭا زاماندا ساياسي ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولعان ءارى بىردەن ءبىر جوقشىسى بولا بىلگەن گازەت.
وسى جىلدىڭ ءون بويىندا جارىق كورگەنىنە ءبىر عاسىر تولعان باسىلىم جايلى ماقالالاردى جاريا ەتىپ، وتكىزىلەتىن ءىس-شارالار تۋراسىندا دا تولىقتاي حابار بەرىپ وتىراتىن بولامىز.
تومەندە فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى عاريفوللا انەستىڭ «قازاق» گازەتى جونىندەگى ماقالاسىنىڭ جالعاسىن جاريالاپ وتىرمىز.
Abai.kz
1911 جىل، «ايقاپ» جۋرنالى. كوزى قاراقتى، كوكىرەگى وياۋ وقىرمان وتكەن عاسىر باسىندا بەس جىل بويى تۇڭعىش ۇلتتىق جۋرنالىمىز «ايقاپتى» ترويتسك قالاسىندا كورنەكتى اقىن، قارىمدى جۋرناليست مۇقامەتجان سەراليننىڭ (1872-1929) شىعارىپ تۇرعانىنان حاباردار. باسىلىمنىڭ عاسىرلىق تويى كەزىندە كەڭ كولەمدى ناسيحاتتى، دەرەگى مول زەرتتەۋدى، ەڭ باستىسى م.سەراليننىڭ شىعارمالارىنىڭ كوپتەپ تارالۋىن كۇتكەنىمىز راس. وعان قوسا بىرەگەي ادەبي-مادەني جادىگەرىمىزدىڭ مەملەكەتتىك «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنان سىرت قالعانى دا تۇسىنىكسىز جايت بولدى. كەڭەس زامانىنىڭ وزىندە تىيىم سالىنباي قولجەتىمدى بولعان، بارلىق ساندارى شاشاۋسىز تۇگەل ساقتالىپ بۇگىنگە جەتكەن وسى بىرەگەي ەسكەرتكىشىمىزدى ءالى كۇنگە تولىق، تۇپنۇسقا (فاكسيمەلدى) كۇيىندە جارىققا شىعارىپ، مۇرا رەتىندە بويعا سىڭىرە الماي كەلە جاتقانىمىز وتكەنگە دەگەن ەنجارلىعىمىزدىڭ كورىنىسى عانا ەمەس، تاريحي دەرەكتانۋ، فيلولوگيالىق عىلىم-ءبىلىمىمىزدىڭ دەڭگەيىن دە ايقىنداسا كەرەك...
ءبىز قانشاما جىلدار بويى ىزدەستىرسەك تە بىردە-ءبىر قازاق باسىلىمىنىڭ، باسپا مەن باسپاحاناسىنىڭ ءارحيۆىن تابا الماي-اق كەلەمىز. سول سەبەپتى ولاردىڭ شتاتتىق كەستەسىنىڭ قانداي بولعاندىعىن، كىمدەردىڭ شىعارماشىلىق جانە تەحنيكالىق قارا جۇمىس اتقارعانىن، ناقتى تيراجدارىنىڭ سان-مولشەرىن تۇجىرىپ ايتا الماي، وسىدان جارتى عاسىر بۇرىن پروف. ب.كەنجەباەۆ، پروف. ح.بەكحوجين، قاھارمان عالىم اپامىز ءۇ.سۇبحانبەردينالاردىڭ جازىپ كەتكەندەرىنىڭ ورمەگىن وزگەرتىپ، قايتالاۋدان تانباي كەلەمىز. ءبىزدىڭ پايىمىمىزشا، «قازاقستاننىڭ» دا، «ايقاپتىڭ» دا تارالىمى ەڭ كوپ دەگەندە مىڭنان اسپاسا كەرەك. ارينە، ول كەزدە 1000 دانا دەگەن دە قوماقتى تيراج سانالاتىن، ويتكەنى اتاقتى تاتار گازەت-جۋرنالدارىنىڭ ءوزى شاۋىپ شىققاندا 5 مىڭ، ال جالپىۇلتتىق گازەت «قازاق» ءوزىنىڭ شىرقاۋ شەگىندە 3 مىڭ جارىم (3000 جازىلۋشى جانە ساتىلىمعا 500 داناسى ءتۇستى دەگەندە) دانا تارالىمنان ارتپادى...
بىزگە ءبىر بەلگىلىسى 1913 جىلى «قازاق» گازەتى: «وسى اعۇستى جۇلدىزىنىڭ 7-ندە ساعات 12-دە «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ حاتشىسى اكرام مىرزا عاليموۆ دۇنيەدەن قايتىپ، 8-ءنشى اعۇستا ترويسكىدە زور تاربيەمەن جانازاسى شىعارىلدى. ...اكرام مىرزا عاليموۆتىڭ زاتى نوعاي. اقمولا شاھارىنىڭ مەشانى، جاسى 22-دە ەدى. ءوزى قازاق ىشىندە تۋىپ-وسكەن ءھام كوبىرەك عۇمىرىن قازاق ىشىندە مولدالىققا تۇرىپ وتكىزگەندىكتەن قازاق ءتىلىن تازا، ءبىر قازاق بالاسىنان ارتىق بىلمەسە، كەم بىلمەۋشى ەدى. عىلىمىن ترويسكىدەگى مەدرەسە «راسۋەدە» العان. نوعايشا ءھام قازاقشا جازعان ءبىرتالاي ولەڭدەرى بار، ءوز اتىنىڭ ورنىنا كوبىنەسە «شالا تاتار»، «قاراتورى جىگىت» دەپ قول قويۋشى ەدى. قازاقشا «جاستىق جەمىستەرى» دەگەن ولەڭ كىتابى بار. جۇرت ءبىلىمدار، قولىنان ءىس كەلەتىن ادامدارعا وتە مۇقتاج ءبىر زاماندا اكرام مىرزانىڭ ارامىزدان جوعالۋى ۇلت ءۇشىن زور قايعى»، - دەپ جازادى. «ترويسكىگە كەلگەنىنە جىل دا تولعان جوق» دەگەنىنە قاراعاندا «ايقاپتا» دا كوپ ىستەي قويماعان سياقتى. سونىمەن بىرگە «قازاق» وسى جىلعى جەلتوقساننىڭ 22-دەگى سانىندا: «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ باسقارۋشىسى مۇحامەدجان مىرزا سەرالين سۇزەك اۋرۋىنا ۇشىراپ، توسەك تارتىپ جاتىپ قالدى. سول سەبەپتى ... «ايقاپ» جۋرنالى ۋاقىتشا توقتاپ تۇرادى» دەگەن حابارلاما باسىپ، رەداكتسيا ءوز اتىنان: «ۇلتقا قىزمەت ەتۋ جولىنداعى جولداسىمىز مۇحامەتجان مىرزانىڭ تەزىرەك سالاماتتانىپ ىسكە كىرىسىپ، جۋرنالىن ىلگەرى باستىرۋىنا تىلەكتەسپىز» دەپ تۇيىندەيدى.
«قازاق» گازەتى ادەتتەگىدەي العاشقى ساندارىندا وزدەرىنىڭ تۇساۋكەسەرىنە بايلانىستى ارناۋ، قۇتتىقتاۋلاردى كوپتەپ جاريالادى. سولاردىڭ قاي-قايسىسىندا دا «قازاقتان» ەكى كويلەك بۇرىن توزدىرعان «ايقاپ» اتاۋسىز قالعان ەمەس. ماسەلەن، 4-ءشى ساندا جۋرنالدىڭ قىزمەتكەرى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ ترويسكىدەن سالەم جولدايدى: «قاراڭعى تۇمان تۇندە ەدى/قارا قازاق بالاسى.ء/بىر جاعىنان «اي» تۋىپ،ء/بىر جاعىنان «كۇن» تۋىپ،/جارىق كوردى الاشى».
ارينە، «قازاقتىڭ» تۇساۋى كەسىلىپ، ەكپىنى كۇننەن-كۇنگە ۇدەگەن سايىن «ايقاپ» جابىلىپ قالا ما دەگەن كۇدىك تە تۋماي قويمادى. ونداي كوڭىل-كۇيدىڭ كورىنىسى ەلدە جاتقان شاھكارىم اقساقالدىڭ مىنا ءبىر ۋايىم-حاتىنان جيناقى كورىنەدى: «ءبىلىمسىز ەل جاس بالا سياقتى. ءبىر جاڭا نارسە كورىنسە بۇرىنعىنى تاستاپ، سوعان ۇمتىلماقشى. ءبىزدىڭ قازاق «قازاق» گازەتاسى شىققان سوڭ «ايقاپ» جۋرنالىن تاستاپ كەتە مە دەپ كۇدىك كورەمىن. ءتامام قىرعىز ءھام قازاققا ءبىر جۋرنال، ءبىر گازەتا كوپتىك قىلماس. ەكەۋىن دە الۋ كەرەك! تاعى ءبىر ءسوزىم: وسى ءبىر گازەتا، ءبىر جۋرنالىمىزدى ۇلكەيتەمىز، كوبەيتەمىز دەمەي، قولداعى بار ەكەۋىن كوپ كىسى الىپ وقۋعا تىرىسساق بولار. وسىدان ارتىقتى كوتەرەر شامامىز جوق قوي ءازىر دەپ ويلايمىز. وقۋشىمىز بەن بايلىعىمىز بەلگىلى عوي!..» («قازاق»، 1913, №18, 16 يۋن). جىلدىق جازىلىم باعاسى 3 سوم («قازاق» اپتاسىنا 2 رەت شىققاندا ونى 4 سومعا كوتەردى) بولعان قوس باسىلىم ءنومىر سايىن «قازاعىم، قاسقىر تارتىپ كەتەتىن، بولماسا قوناققا سوياتىن ءبىر توقتىڭدى قي» دەپ جالىنا بەرۋى ول كەزدە دە، بۇگىنگى كۇن بيىگىنەن دە ويلانارلىق-اق ماسەلە، قارىنداس نوعاي باۋىرلاردىڭ بەلسەندىلىگىمەن سالىستىرعاندا نامىسقا دا تيمەي قويمايدى. باس جازۋشى احاڭ - ا.بايتۇرسىنۇلى 1915 جىلعى بەتاشار باس ماقالاسىندا: «گازەتا العاشقى شىققان جىلى الۋشىلار 3 مىڭنان استام بولدى. كەلەسى جىلى 3 مىڭعا تاياۋ بولدى. بيىل مىڭ التى جۇزگە ءتۇسىپ قالدى. ... گازەتا جەتىسىنە ءبىر شىعىپ تۇرعان كەزدە ءبىرىمىز جۇمىس باسىندا قالىپ، ءبىرىمىز سونداي جۇمىسقا (گازەتا الدىرۋعا. - ع.ءا.) جۇرۋگە مۇرشامىز كەلدى. گازەتا ەكى شىققان كەزدە جۇرۋگە مۇرشامىز كەلمەدى، الۋشىلار ازايدى. تاعى ءبىر شىعارۋعا ءتۇسىپ، جۇرۋگە مۇرشامىز بولىپ ەدى، الۋشىلار تاعى كوبەيە باستادى»، - دەپ ءوز تۇسىنىڭ شىندىعىنان حاباردار ەتەدى. جانە گازەت الۋشىلاردى، ياعني وقىرمانداردى بىلايشا جىكتەپ-جىلىكتەيدى: «قازاقتا گازەتا الۋشىلار ءۇش ءتۇرلى. ولاردىڭ بىرەۋلەرى گازەتا وقۋعا ىنتىق، گازەتا وقۋ كەرەك نارسەنىڭ ءبىرى دەپ تۇتىنادى. بۇلار جۇرت حالىنە كوز سالىپ، جۇرت ىسىنە وي ءبولىپ، گازەتا سول جۇرتتىڭ كوزى، قۇلاعى، ءتىلى ەكەندىگىنە يمان كەلتىرگەن وقۋشىلار. بۇلار ەشكىمگە ايتتىرماي-اق نامازىن قازا قىلمايتىن عيباداتشىلار سياقتى گازەتاعا مەزگىلىمەن جازىلىپ، ۇزبەي الىپ، وقىپ تۇراتىندار. ەكىنشى ءتۇرلى الۋشىلار گازەتا وقۋعا ىنتاسىز دا ەمەس، ونشا الگىلەر سياقتى ىنتىق تا ەمەس. بۇلاردىڭ ىشىندە گازەتا جۇرتقا كوز-قۇلاق بولادى دەپ بىلەتىندەر دە بار، ونى بىلمەي گازەتا قۇر حابار ءۇشىن كەرەك دەپ تۇسىنەتىندەرى دە بار. بۇلار گازەتاعا بىرەۋ جازىل دەسە ىركىلمەيدى، ءوز بەتتەرىنەن قۇنتتاپ مەزگىلىمەن جازىلىپ تۇرمايدى. سوندىقتان بۇلارعا جىل سايىن گازەتاعا جازىلۋىن ەسىنە سالىپ تۇرۋشىلار بولۋى قاجەت. ءۇشىنشى ءتۇرلى الۋشىلاردى وقۋشىلار دەپ ايتۋعا اۋزىمىز بارىڭقىرامايدى. بۇلار گازەتانى كەرەك دەپ الۋشىلار ەمەس، مالىنىڭ شوبىنە ورتاق بولماس دەپ الاتىندار. بۇلار كوبىنەسە اۋقاتتى، تاماعى توق، جۇرتقا كەلەر جاماندىق-جاقسىلىقپەن جۇمىسى جوق. ويى وت باسىنان اسپايتىن، قوراسىنداعى شوبىنەن باسقا نارسەگە كەلەر پايدا، زارار بار دەپ ۇقپايتىن توقتىعىنا ءماز «تورسىق ەمگەن توپىراشتار». بۇلار گازەتانى ءوز بەتتەرىنەن الىپ وقىماق تۇگىل، بىرەۋلەر ال دەگەندە قينالىپ، زوردان الادى».
ءيا، گازەت شىعارۋ مەن ونى تاراتۋدىڭ ماشاقاتى بۇگىن دە، بۇدان ءبىر عاسىر بۇرىن دا كوپ وزگەرە قويعان جوق. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز - «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ 1915 جىلى جابىلۋى جايى ەدى. بۇل كەزدە الەمدى شارپىعان جيھاندىق سوعىسقا رەسەي دە دەندەپ كىرىسىپ، الىم-سالىق كۇننەن-كۇنگە كوبەيىپ، قىمباتشىلىق، بۇگىنگى تىلمەن ايتساق، ينفلياتسيا بوي بەرمەي بارا جاتقان كەز-تۇعىن. سوندىقتان جالعىز ءوزى قارا نارداي الاشتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جالعىز جۋرنالدى ورگە سۇيرەگەن، بار كۇش-قۋاتىن سوعان سارپ قىلعان مۇقامەتجان اقساقالعا ەسكەرتكىش تۇرعىزسا دا ونىڭ ەڭبەگىن ۇرپاقتارى، ءبىز وتەي الماس ەدىك. ويتكەنى، ەرتەرەكتە ءبىر دانىشپان ايتقانداي، ول «وزىنە ەسكەرتكىش دايىنداپ كەتتى، بىزدىكى تەك ونىڭ تۇعىرىن ورناتۋ عانا».
1913 جىل، «قازاق» گازەتى. ورتەپ، جويۋدان جۇقانالارى امان قالعان، بارىنىڭ ءوزى 50-60 جىل قۇلىپ استىنداعى «جابىق قوردا» قاماۋدا جاتقان «قازاق» گازەتىنە جان كىرىپ، جارىققا شىعىپ، تۋعان حالقىمەن قايتا قاۋىشا باستاعانىنا دا شيرەك عاسىردىڭ ءجۇزى بولىپتى. «قازاقتىڭ ەڭكەيگەن كارى، ەڭبەكتەگەن جاسىنا تۇگەلىمەن وي ءتۇسىرىپ، ءولىم ۇيقىسىنان وياتىپ، جانسىز دەنەسىنە قان جۇگىرتىپ، كۇزگى تاڭنىڭ سالقىن جەلىندەي شيرىقتىرعان، ەتەك-جەڭىن جيعىزعان «قازاق» گازەتى بولاتىن». بۇل ۇلى مۇحاڭنىڭ - م.اۋەزوۆتىڭ وسىدان تۋرا 90 جىل بۇرىن احاڭنىڭ جارتى عاسىرلىق تويىندا ايتقان ءسوزى. بۇل «قازاق» گازەتىنىڭ ءسۇتىن ەمىپ وسكەن»، «احاڭ سالعان ورنەكتى ءبىلىپ، احاڭ اشقان مەكتەپتى وقىپ شىققان»، «ساياسات تولقىنىنا ءتۇسىپ ويى اشىلعان، مادەنيەت جولىندا از دا بولسا ىلگەرى باسقان» جاس الاششىلدىڭ، وقيعا ورتاسىندا جۇرگەن كۋاگەردىڭ، زامانا جىلناماشىسىنىڭ ءسوزى. ءبىز: «قازاق» گازەتى - حح عاسىر باسىنداعى قازاقتىڭ ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسى» دەيمىز. ونىڭ جوقشىسى مەن جارشىسىنىڭ ءبىرى بولعاندىقتان ەمەس، اراب قارىپتى مۇرامەن ءبىرشاما تانىس بولعاندىقتان، ونى تانىپ-بىلۋگە تىرىسقاندىقتان ايتامىز. وشاقتىڭ ءۇش بۇتىنداي «قازاق» كوتەرگەن ماسەلە قاداۋ-قاداۋ: ءبىرىنشىسى - وسىدان 100 جىل بۇرىنعى حالقىمىزدىڭ حال-احۋالى، تۇرمىس-تىرشىلىگى، رۋحاني جانە ماتەريالدىق قۇندىلىقتارى، تۇيىندەي ايتقاندا، «ۇلت-الاش» مەگاتاقىرىبى. ەكىنشىسى - «جەر، جەر ءھام جەر ماسەلەسى». يمپەريالىق وتارشىلدىق ساياسات، ناتۋرالدى كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى پوتەنتسيالىنىڭ سارقىلۋى، كوشپەلى ءھام وتىرىقشى نورما، ت.ب. - «تابيعات-شارۋاشىلىق-كۇنكورىس» مەگاتاقىرىبى. ءۇشىنشىسى - وقۋ-ءبىلىم، ءدىن، باسقاسۋ (سەزد), پارتيا قۇرۋ، يمپەريالىق ءھام الەمدىك دامۋدا قازاق ەلىنىڭ ءوز ورنىن تابۋى، ت.ب. - «قوعام، ساياسي-قوعامدىق قاتىناستار» مەگاتاقىرىبى. وسى تولاعاي-تولاعاي ماسەلە-سۇراقتاردى كوتەرە وتىرىپ، وعان جاۋاپ ىزدەۋ، قالىڭ بۇقاراعا ءوز قۇقىقتارى مەن مىندەت-پارىزدارىن قولعا ۇستاتقانداي ايقىنداپ بەرۋ، رۋحاني، مادەني تۇرعىدان وركەنيەتتىڭ جاڭا ورەسىنە كوتەرىلۋ، وسى ماقساتتا اعارتۋشىلىق باعىت ۇستانىپ، ساياسي كۇرەسكە شىعۋى - 1917 جىلى قازاق وقىعاندارىنىڭ «الاش» پارتياسى مەن «الاشوردا» ۇكىمەتىن جاساقتاپ، ۇيىمداستىرۋىنا الىپ كەلدى...
كەيبىر زەرتتەۋشىلەرىمىز «ايقاپ» جۋرنالى مەن «قازاق» گازەتى باسشىلارىنىڭ اراسىندا ساياسي پىكىرتالاس بولدى، ءبىرى جاڭا «باتىسشىل»، ەكىنشىلەرى ەسكى «تۇرىكشىل» باعىتتى ۇستاندى دەپ ماسەلەنى تىم قويۋلاتۋعا قۇمار. ارينە، باسقوسۋ - سيەز وتكىزبەۋ، وتىرىقشى بولۋ - نورمامەن جەر («نادەل») الماۋ، قارا جۇمىسقا جىگىتتەردى جىبەرۋ - جىبەرمەۋ، قازاق جازۋىن (ەملەسىن) وزگەرتۋ - وزگەرتپەۋ جانە باسقا ماسەلەلەر بويىنشا ايتىس، ءارتۇرلى كوزقاراستاردى تالقىلاۋ بولعانى شىندىق. بىراق بۇل ەكى باعىت، ەكى پارتيالىق كوزقاراستىڭ (ول كەزدە بىردە-ءبىر پارتيا قۇرىلىپ تا ۇلگەرگەن جوق قوي!) كۇرەسى ەمەس، سول تۇستاعى قوعامداعى ءتۇرلى قايشىلىقتاردىڭ جارياعا شىققان فورماسى عانا بولاتىن.
«قازاق» گازەتىنىڭ باس جازۋشىسى، باس اۆتورى دا ءۇش ادام بولدى، ولار: احمەت بايتۇرسىن، ءاليحان بوكەيحانۇلى («قىر بالاسى) ءھام مىرجاقىپ دۋلاتۇلى. ارينە، بارلىق جاۋاپكەرشىلىك جانە گازەتتى ۇيىمداستىرىپ، توقتاتپاي جۇرگىزىپ تۇرۋ ونىڭ باس شىعارۋشىسى (رەداكتورى) احاڭنىڭ موينىنا ءتۇستى. («ول گازەتتىڭ جانى كىم ەدى؟ ىشىندەگى قاجىمايتىن قايرات، كەمىمەيتىن ەكپىن كىمنىڭ ەكپىنى ەدى؟ ول ەكپىن ۇيىقتاعان قازاقتى ايقايلاپ وياتۋعا زامان ەرىك بەرمەگەن سوڭ ماسا بولىپ قالاي ىزىڭداپ وياتامىن دەپ، ۇزاق بەينەتتى موينىنا مىندەت قىلىپ العان احاڭنىڭ ەكپىنى بولاتىن» - م.اۋەزوۆ).
قازىر ءبىز التى جىل ۇزبەي شىعىپ تۇرعان گازەت ماتەريالدارىنىڭ اۆتور-جازۋشىلارىن ايقىنداپ، ماقالالاردىڭ ارقايسىسىنا ءجىپ تاعىپ ءوز يەسىنە قايتارۋ ءىسىن اياقتاپ كەلەمىز. ەسەبىمىزشە، گازەت كولەمىنىڭ ۇشتەن بىرىنە جۋىعى، ياكي 60 باسپا تاباقتاي كوسەمسوز ۇلگىلەرى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ قالامىنا تيەسىلى ەكەندىگى تەكستولوگيالىق جولمەن دالەلدەنىپ وتىر. گازەتتىڭ العاشقى 5 سانىن (02.02 - 09.03.1913 ج.) جۇرت جۇمىسىنا بىلەك سىبانا كىرىسكەن احاڭنىڭ جالعىز ءوزى قارا نارشا تارتىپ شىعاردى. گازەتتىڭ 5-ءشى سانىنىڭ ەڭ سوڭعى بەتىنىڭ اياعىندا «5-ءنشى مارتتا مىرجاقىپ مىرزا دۋلاتوۆ ورىنبورعا كەلىپ قازاق باۋىرلارىنا قوسىلدى» دەگەن ءبىراۋىز حابارلاما باسىلدى. وسى جانە كەلەسى سانداردا جاقاڭنىڭ اۋدارما-ۇزىندىلەرى جاريالانا باستادى، ال 7-ءشى سانعا (22 مارت) ول «اندريانوپول» دەگەن العاشقى باس ماقالاسىن جازىپ، «م.د.» دەپ ءوز قولىن قويادى. س.مۇقانوۆ ءوزىنىڭ «ءومىر مەكتەبىندە» م.دۋلاتوۆتىڭ «قازاق» گازەتىنىڭ سەكرەتارى، ال ج.جانىبەكوۆتىڭ گازەت تاراتۋشى، ەكسپەديتور بولىپ ىستەگەندىگى تۋرالى مالىمەت كەلتىرەدى. بىزدىڭشە، جاقاڭ رەسمي بولماعان كۇننىڭ وزىندە، شىن مانىندە رەداكتوردىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارۋشى. ويتكەنى، ول كەيىنىرەك احاڭ جوق كەزدە ونىڭ ورنىنا قول قويادى، كەزەكتەسە وتىرىپ باس ماقالالاردى جازادى، جالپى «قازاق» گازەتىنە احاڭنان جەتەقابىل دارەجەدە شىعارماشىلىق تا، ۇيىمداستىرۋشىلىق تا ۇلەس قوسادى. ال الەكەڭنىڭ شاعىن ماقالا، زامەتكالارى 7-10-شى سانداردا كورىنە باستايدى دا، 12-ءشى سانداعى (28 اپرەل) «سايلاۋ» دەگەن باس ماقالادان باستاپ سالماقتانا تۇسەدى. بۇل جەردە ءا.بوكەيحاننىڭ سامارا قالاسىندا تۇرعاندىعىن، نەگىزگى بايلانىس پوشتا، حات جازۋ ارقىلى جۇرگىزىلگەنىن ەسكەرگەن ءجون. ءبىر ايتا كەتەر جايت، ساياسي ماقالالارىن، تالداۋ-شولۋلارىن بۇل ءۇش اۆتور دا ءبىر دەممەن، ءبىر ىرعاقپەن جازادى، تىپتەن ولار ءبىر ادامنىڭ قولىنان شىققانداي ۇقساس، ۇندەس بولىپ كەلەدى. گازەتتىڭ ەل ىشىندەگى زور ابىرويى مەن ەرەك بەدەلى وسى وزەكتى-وزەكتى جالپىۇلتتىق ماسەلەلەردى كوتەرۋىندە جانە ونىڭ ناقتى شەشىمىن تاۋىپ، ۇسىنۋىندا دەسەك، وسى ماقالالارى ارقىلى ولاردىڭ دا الاش قايراتكەرى بولىپ قالىپتاسىپ، ودان سوڭ كوشباستار كوسەمگە اينالۋ ەۆوليۋتسياسىن ايقىن كورۋىمىزگە بولادى.
گازەتتىڭ سوڭعى اياققى نومىرلەرىنە 1918 جىلى جانۇزاق جانىبەكوۆ (1889-1937) قول قويادى. قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى، «قازاق» گازەتىنە ەڭبەگى سىڭگەن قالامى قارىمدى جۋرناليست رەتىندە ول تۋرالى ايتىلار اڭگىمە كوپ. ازىرشە بەلگىلى دەرەكتەردە ونىڭ 1908 جىلى قازان قالاسىنان «اينا» اتتى كىتابى شىققاندىعى، 1912-13 جىلدارى پەتروپاۆل قالاسىنىڭ باسپاحاناسىندا تەرىمشى (نابورششيك) بولىپ ىستەگەنى، 1913 جىلى ورىنبور قالاسىنا اۋىسقانى باياندالادى. ول كەزدەگى قازاقتىڭ از ساندى وقىعاندارى مەن رەسەيدىڭ ءتۇرلى قالالارىنداعى شاكىرتتەر تۋرالى تولىمدى دەرەك-مالىمەت احاڭداردىڭ قولىندا بولعانى ءسوزسىز. سوندىقتان تالاپتى دا تالانتتى، قالامىنىڭ جەلى بار ءارى باسپاحانا ىسىمەن تانىس جانۇزاقتى ورىنبورعا ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءوزى ارنايى شاقىرتىپ الۋ دا عاجاپ ەمەس. ونىڭ اتى-ءجونى گازەتتىڭ العاشقى ساندارىنان باستاپ كورىنە باستايدى، كەيىن «سارىارقا» مەن «قازاقتا» قاتار باسىلعان اتاقتى «الاشتىڭ تۇڭعىش قۇربانى» ماقالاسىمەن ءماششھۇر. ورىنبوردا «الاش» پارتياسىنىڭ تورعاي وبلىستىق كوميتەتى قۇرىلعاندا ونىڭ باسشىلىق قۇرامىنا الەكەڭ، احاڭ، جاقاڭدارمەن بىرگە سايلانىپ، قازىناشى (كازناچەي) بولادى. «قازاق» گازەتىنىڭ سوڭعى ساندارىنىڭ بىرىندەگى (№ 261, 1918, 14 فەۆرال) «ورىنبور جايى» دەگەن ماقالاسىندا: «وزدەرىنەن بولماعان سەبەپتەرمەن ورىنبوردان شىعىپ، ەل ىشىنە كەتكەن «قازاق» گازەتىندەگى ازاماتتار ءالى ورىنبورعا ورالعان جوق»، - دەپ ءىشتارتا جازعانىنا قاراعاندا ونىڭ الاش كوسەمدەرى تاراپىنان ۇلكەن سەنىمگە يە بولىپ، تىپتەن «قازاق» گازەتىنىڭ شارۋاشىلىق، قارجىلىق شارۋالارىن جۇرگىزىپ وتىرۋى دا مۇمكىن دەپ ويلايمىز.
وسىلايشا 1913 جىلدىڭ 2-ءشى اقپانىندا ورىنبور قالاسىندا باس شىعارۋشى-رەداكتورى ۇلتتىڭ ۇلى ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلى بولعان «قازاق» گازەتى بولشەۆيكتەردىڭ 1918 جىلعى لاڭىندا باسپاحاناسى تارتىلىپ الىنىپ، 265-ءشى نومىرىنەن سوڭ توقتالۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇل سۋسىعان زامانا-ۋاقىت عانا ەمەس، اۋمالى-توكپەلى دۇنيە-تىرلىكتىڭ ءوزى توڭكەرىلىپ، قوپارىلعان ءبىر الاساپىران كەزەڭ ەدى. ايتسە دە، قازاقتىڭ باعىنا تۋعان «قازاق» ءوز تاريحي ميسسياسىن ورىنداپ ۇلگەردى. الاش رۋحتى جۇرتىنىڭ نامىسى جانىپ، ەڭسەسىن بيىكتەتىپ، قايراتىن تاسىتىپ، ءوز ورتاسىنان ۇلت كوسەمى مەن ۇلت ۇستازدارىن، الاش قايراتكەرلەرىن تاربيەلەپ شىعاردى. زامانىنا ءۇن قوسقان وقىعان ازاماتتار قالام-قاعازىن تاستاپ، قولعا قارۋ الىپ، اتقا قونۋعا ءماجبۇر بولدى. قىلىش سىلتەندى، وق اتىلدى... ۇلت ازاتتىعى جولىندا الاششىلداردىڭ بىرقانشاسى ءشايىت بولىپ، حاق جولىمەن قارا جەرگە تاپسىرىلسا، كەيىنگى كەڭەستىك قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ ءبىز ءتاۋ ەتەر سوڭعى مەكەنى، مولا-بەيىتتەرى، باستارى قارايعان بەلگىسى دە جوق...
ەسكە الۋ مەن ەسكەرتكىش-بەلگى. بيىل الاشتىڭ ءۇنى، تاريحتىڭ كوزى - «قازاق»-تىڭ 100 جىلدىعى. جالپى «الاش» پەن «الاشوردانىڭ» دا عاسىرلىق تويى جاقىنداپ كەلەدى. ولاردىڭ ۇلت الدىنداعى ۇلاعاتتى دا ۇلى ىستەرىن ۇلىعتاۋ - ەلدىگىمىزگە سىن. جەڭىل ءىستىڭ ءبىرى - باستاماشى بوپ، ۇسىنىس ايتۋ. ودان دا وڭايى - سول ۇسىنىس-پىكىرلەردىڭ ەشقايسىسىن قاپەرگە الماۋ، ەشتەڭەگە جاۋاپ بەرمەۋ...
...قوستاناي قالاسىنىڭ ورتالىعىندا باس داڭعىلدى قيىپ وتەتىن قازاق كوشەسى («كازاحسكايا ۋليتسا») بار ەكەن. وسىنى كوزبەن كورىپ، تاڭعالعانىمىز بار. جەرگىلىكتى جۇرت ونى ەلەپ-ەسكەرىپ جاتقان جوق: باياعىدان بار، ابدەن قۇلاققا ءسىڭىمدى بولىپ كەتىپتى...
وسى كوشەنى وسى جىلى «قازاق» گازەتى» كوشەسى دەپ وزگەرتشە شە... جانىنداعى ەشكىم تۇستەپ تانىمايتىن، بولماسا ادام اتىنا قاتىسى، سۇراۋى جوق كوشەلەردىڭ ءبىرىن «ايقاپ» جۋرنالى» كوشەسى يەلەنسە... الماتىدا قانشاما جىلدار «پراۆدا» (تولىق اتى - «پراۆدا» گازەتى») كوشەسى بولدى، ونى دا ءتۇپ-تامىرى قوستانايعا قوسىلاتىن ىبىراي التىنسارينگە الىپ بەرمەدىك پە... باسقا قالالاردىڭ اكىم-قارالارىنا قايىرىلا ءسوز ايتۋ، ارينە، قيىن ەمەس، بىراق...
«ايقاپتىڭ» اتاسى مۇقامەتجان سەرالين قوستانايدىڭ تۋماسى. ترويتسسك دە ول شاھارمەن ىرگەلەس. تۇپتەرى تورعايلىق احاڭ مەن جاقاڭ دا بۇل كۇندە قوستانايدىڭ بەتكە ۇستار مادەني برەندتەرى. وسى وبلىستىڭ اكىمدىگىنىڭ عيماراتىنىڭ الدى، باس الاڭ كوپتەن بەرى ەسكەرتكىشسىز جەتىمسىرەپ تۇر. تۇسىنگەن شىعارسىز، بۇل بۇرىنعى التىننان ارداقتى، كۇمىستەن سالماقتى قايران لەنين بابامىزدىڭ قولىن سوزىپ، جارقىن بولاشاقتى نۇسقاپ تۇراتىن باس ەسكەرتكىشىمىزدىڭ ورنى ەدى عوي. رەتىن تاۋىپ، ونى كوپ جەرلەردە اۋىستىرىپ ۇلگەردىك: ورالدا - سىرىم باتىر، اقتوبەدە - ابىلقايىر حان، تاياۋدا عانا وسكەمەندە تۇعىرعا اباي اتامىز وتىردى... سوندا دەيمىز-اۋ، قوستاناي وبلىستىق اكىمدىگىنىڭ الدىنا تاريحىمىزدىڭ وشپەس پاراقتارىنىڭ ءبىرى «ايقاپ» جۋرنالى مەن «قازاق» گازەتىن ۇلىقتايتىن ستەللا-ەسكەرتكىش بەلگى ورناتىلسا، ونىڭ فونىنا ىبىراي اتامىزدان باستاپ، احاڭنىڭ، جاحاڭنىڭ، م.سەراليننىڭ، ت.ب. ارداقتى ارىستارىمىزدىڭ، ەڭبەك ەرلەرىنىڭ، قۇرمەتتى ازاماتتاردىڭ اتى-جوندەرىن جازىپ، رەلەف-سۋرەتتەرىن ىلسە عوي، شىركىن ... دەپ قيالدايسىڭ. «وسكەن ەل تاريحىن تاسقا جازادى» دەگەن بار عوي. شىندىعىندا، ونداي تاس مۇسىندەر، ەسكەرتكىش-بەلگىلەر، شاشپا تويلار بۇگىنگى ءبىز ءۇشىن كەرەگىرەك عوي...
سوڭى
ABAI.KZ
