نۇرلان دۋلاتبەكوۆ: «بىزدە ساندىق دارەجە بار، ەندىگى كەرەگى – ساپالىق دارەجە»
- بۇگىندە الاش ارىستارىن تۇبەگەيلى زەرتتەپ، رەسەيلىك مۇراعاتتاردان سونى دەرەكتەردى تىرنەكتەپ جيناپ ءجۇرگەن - ءسىز باستاعان عالىمدار. وشكەنىمىز جانىپ، ولگەنىمىز ءتىرىلدى دەيىك. بىراق ءبۇگىنگى اڭگىمەنىڭ ارقاۋى - عىلىم، سونىڭ ىشىندە زاڭ عىلىمىنا ارنالسا دەگەن تىلەك بار. ويتكەنى ەلىمىزدەگى زاڭ جۇيەسىنە سىن دا، ءمىن دە ءجيى ايتىلادى. زاڭ جۇيەسى دىمكاس بولسا، قوعامنىڭ دا دەرتتى ەكەنى ايان. جۇرت ءوزىڭىزدى زاڭ عىلىمىنىڭ اۋزى دۋالى، ءسوزى ءۋالى عالىمى دەپ تانيدى. بۇگىندە عىلىم دارا بولعانىمەن، ونداعى عالىمدار قاق ايىرىلدى: ءبىرى - ناعىز عالىمدار، ەكىنشىسى - قۋىرشاق عالىمدار. ياعني سوڭعىسى - عىلىمعا كەزدەيسوق كەلگەن كولدەنەڭ كوك اتتىلار. كوك اتتىلار كوبەيگەن ساتتە عىلىمنىڭ اسپانداعى اتاعى قۇلديلاپ، باقايعا ءبىر-اق ءتۇسكەندەي. ءوزى سىننان شىپىرتقى جەپ ءجۇرگەن زاڭ عىلىمىنا بۇل جىعىلعانعا جۇدىرىق بولعانداي ما، قالاي؟
- بۇگىندە الاش ارىستارىن تۇبەگەيلى زەرتتەپ، رەسەيلىك مۇراعاتتاردان سونى دەرەكتەردى تىرنەكتەپ جيناپ ءجۇرگەن - ءسىز باستاعان عالىمدار. وشكەنىمىز جانىپ، ولگەنىمىز ءتىرىلدى دەيىك. بىراق ءبۇگىنگى اڭگىمەنىڭ ارقاۋى - عىلىم، سونىڭ ىشىندە زاڭ عىلىمىنا ارنالسا دەگەن تىلەك بار. ويتكەنى ەلىمىزدەگى زاڭ جۇيەسىنە سىن دا، ءمىن دە ءجيى ايتىلادى. زاڭ جۇيەسى دىمكاس بولسا، قوعامنىڭ دا دەرتتى ەكەنى ايان. جۇرت ءوزىڭىزدى زاڭ عىلىمىنىڭ اۋزى دۋالى، ءسوزى ءۋالى عالىمى دەپ تانيدى. بۇگىندە عىلىم دارا بولعانىمەن، ونداعى عالىمدار قاق ايىرىلدى: ءبىرى - ناعىز عالىمدار، ەكىنشىسى - قۋىرشاق عالىمدار. ياعني سوڭعىسى - عىلىمعا كەزدەيسوق كەلگەن كولدەنەڭ كوك اتتىلار. كوك اتتىلار كوبەيگەن ساتتە عىلىمنىڭ اسپانداعى اتاعى قۇلديلاپ، باقايعا ءبىر-اق ءتۇسكەندەي. ءوزى سىننان شىپىرتقى جەپ ءجۇرگەن زاڭ عىلىمىنا بۇل جىعىلعانعا جۇدىرىق بولعانداي ما، قالاي؟
- كەزىندە قازاقتىڭ ارىس ۇلى قانىش يمانتايۇلى ساتباەۆ ىرگەتاسىن قالاعان عىلىم اكادەمياسى اراعا 17 جىل سالىپ، ياعني وسىدان تۋرا جارتى جىل بۇرىن جاڭا مۇشەلەر قابىلدادى. سولاردىڭ قاتارىنا قابىلدانا وتىرىپ، كەشەگى كۇنى اكادەمياعا مۇشە بولعان، ەلىمىزدىڭ زاڭ سالاسىن دامىتۋعا اتسالىسقان، وسى سالانىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشكەن س.زيمانوۆ، س.سارتاەۆ، م.بايماحانوۆ، س.سابەكەنوۆ، م.ءسۇلەيمەنوۆ سەكىلدى مايتالماندارىمىز تۋرالى ويلادىم. ولار ۇلتتىق زاڭ عىلىمىنىڭ قالىپتاسۋى مەن وركەندەۋىنە ەرەكشە ەڭبەك ءسىڭىرىپ، ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ مۇشەلىگىنە لايىقتى دەپ تانىلعان تۇلعالار ەدى. اسىرەسە س.زيمانوۆتىڭ ورنى ءبىر توبە. ول كىسى سوناۋ كەڭەستىك داۋىردەگى زاڭ عىلىمىنىڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسقان، ودان بەرىدە ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان تۇستا جانە ونان كەيىن دە زاڭ سالاسىندا ولشەۋسىز ەڭبەك ەتتى. ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان ۋاقىتتا س.زيمانوۆ پەن س.سارتاەۆ اقىرىپ تەڭدىك سۇراپ، پارلامەنت مىنبەرىنەن ءسوز سويلەگەن كەزدەردە تالايدىڭ كومەيىنە قۇم قۇيىلدى. سەبەبى ولار ءبىلىمي پوتەنتسيالىن ەل يگىلىگىنە جۇمساي بىلگەن قاس ازاماتتار ەدى. تاۋەلسىزدىك الار الدىندا رەسەي، ۋكراينا جانە باسقا دا ەلدەردىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى عالىمدارىنىڭ قاتىسۋىمەن «وداقتىق كەلىسىمشارتتى قالاي وزگەرتەمىز؟» دەگەن ماسەلەنىڭ تالقىعا سالىنعانى ەسىمدە. سونداعى س.زيمانوۆتىڭ ءرولى - ءوز الدىنا جەكە تاقىرىپ. ماسكەۋلىك مەنمەنسىگەن عالىمدارعا تەوريالىق تۇرعىدا توسقاۋىل بەرىپ تاستاپ، دايەكتى ويى، تۇجىرىمدى پىكىرلەرىمەن تالايعا تاڭداي قاقتىرعان ەدى.
كەيىن تاۋەلسىزدىك الدىق. كۇن ءتارتىبىندەگى ەڭ ءبىر ماڭىزدى دەگەن ماسەلەلەر قاتارىندا زاڭدارىمىزدىڭ قانداي بولۋى ءتيىس ەكەندىگى تۇردى. س.زيمانوۆ مۇندا دا، اسىرەسە دەكلاراتسيا، تىلگە قاتىستى ماسەلەلەردە ەل مۇددەسىنە لايىق دەگەن ويلارىن اشىق ايتۋمەن بولدى. قازىر ەندى ءوتكەنگە كوز جۇگىرتىپ ويلاپ وتىرسام، سول ۋاقىتتاعى ۇلت مۇددەسىنە قاتىستى ىسكە تەك ازاماتتىق، ۇلت سۇيەتىن بەينە عانا ەمەس، بەلگىلى ءبىر عىلىم دەڭگەيىندەگى ورىن اسا قاجەت بولعان ەكەن. قارسىلاستارىن تەوريالىق، عىلىمي تۇرعىدان تۇقىرتىپ العاننان كەيىن عانا ەل مۇددەسىنە وراي قادام جاساۋدىڭ ۇتىمدى ەكەنىن جەتە ۇعىنعان ەكەن سول ساتتەردە. زاڭ سالاسىنداعى وتكىر ماسەلەلەردىڭ وڭ شەشىم تابۋىنا ىقپال ەتكەن بىردەن-ءبىر كۇش تە - وسى. مۇنىسىن كورەگەندىلىك دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. وسىنىڭ بارلىعى سول كەزدەگى جاس عالىمدارعا، بىزگە، وتە زور اسەر ەتتى. سودان بارىپ بىزدە «وسى كىسىلەردەي بولساق...» دەگەن ارمان پايدا بولدى. سول كىسىلەر سالىپ كەتكەن جولدان اداسىپ، عىلىم اكادەمياسىن سولار كوتەرگەن بيىكتەن تومەندەتپەسەك ەكەن دەيمىز. «عىلىم اكادەمياسىنا ەندى ءبىز قانداي ۇلەس قوسا الامىز، بۇرىنعىلاردىڭ دەڭگەيىنەن كورىنە الامىز با؟» دەگەن سۇراق ءبارىمىزدى دە مازالايدى.
راس، اكادەميانىڭ بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا كەلگەن ساتتە مارتەبەسىن تومەندەتىپ العان كەزى دە بولدى. ونىڭ ءتۇرلى سەبەپتەرى بارى دا راس. ال قازىردە عىلىم دامۋىنىڭ مىناداي وزىندىك العىشارتتارى بار: بىرىنشىدەن، عىلىمدى قورعايتىن كۇش - مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى; ەكىنشىدەن، جۇرت عىلىم مەن نارىققا بەيىمدەلۋ قاجەتتىگىن ءتۇسىنۋى كەرەك; ءۇشىنشىسى - عىلىمي پوتەنتسيالدىڭ مىقتىلىعى. كەڭەس وداعى كەزىندە ءبىلىم العانداردىڭ پوتەنتسيالى سالىستىرمالى تۇردە جوعارى، باسقاشا ايتقاندا، وزگە مەملەكەتتەرگە قاراعاندا، بىزدە عىلىمي پوتەنتسيال كۇشتى، ءبىر ەمەس، ەكى-ءۇش ۇرپاققا جەتەرلىك بولدى; ءتورتىنشىسى - مەملەكەت. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى جىلدارىندا عىلىمعا بولىنگەن قارجى مولشەرى قازىرگىدەن اناعۇرلىم از ەدى. ال بۇگىندە ول جاعداي مۇلدە وزگەردى. بارشا قازاقستاندىق كۋا بولىپ وتىرعانداي، عىلىمعا دەگەن قولداۋ ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ ساياساتىنىڭ ارقاسىندا سوڭعى ەكى-ءۇش جىلدىڭ وزىندە ەسەلەنىپ سالا بەردى. قارجىنىڭ قوماقتى ءبولىنۋى باستى نازاردا ۇستالىپ وتىر. ەندەشە، بۇل مۇمكىندىكتى مەيلىنشە دۇرىس پايدالانۋىمىز كەرەك. ازاماتتارىمىز عىلىم اكادەمياسى اكادەميگى اتاعىن العانىنا مالدانىپ نەمەسە سونى داتكە قۋات ەتىپ ارەكەتسىز وتىرا بەرسە، ءىس العا باسپايدى. اكادەمياعا تىڭ كۇشتەر قاجەت. ياعني ەلگە پايداسى تيەتىن شارالاردى كوپتەپ ۇيىمداستىرمايىنشا، عىلىم دامىمايدى. اكادەميا مۇشەلىگىنە عىلىمعا بەرەرى جوق، الايدا ۋاقىتىندا عىلىمي اتاعىن الىپ العان كەزدەيسوق ادامدار وتەتىن بولسا، ودان عىلىمىمىز وركەندەمەيدى. عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءاربىر مۇشەسىنىڭ الدىندا زور مىندەت، تاۋداي جاۋاپكەرشىلىك تۇر. سوندىقتان مۇنداي جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنبەيتىندەر مەن عىلىم سالاسىنان الىس جۇرگەن ازاماتتار مۇنداي تالاپشىل ورىنعا لايىق ەمەس دەپ بىلەمىن.
- شەكسپيردىڭ «گاملەتىندەگى» «قالماق پا، الدە بولماق پا؟ ەكى ساۋال - ەكى ۇداي؟» دەيتىن سۇراقتى اكادەميانىڭ احۋالىنا ارناسا، تاپ تامىرشىداي تىنىسىن ءدوپ باسقانداي ما؟
- كەيبىر عالىمدار، شىن عالىم بولا تۇرا، اكادەمياعا كەلىپ مۇشەلىككە وتۋگە نەمەسە جارىسقا تۇسۋگە ىقتيارسىز. جانە ولاردىڭ دەنى كوبىنە-كوپ شەتەلدە، ءتۇرلى سالادا جۇرەدى. مەنىڭ ويىمشا، اكادەميا ولاردى ءوزى ىزدەپ تاۋىپ الۋى ءتيىس. «سەن اكادەمياعا قاجەتسىڭ، سەنىڭ ميىڭ، قىزمەتىڭ ەلگە كەرەك» دەۋى ءتيىس. كەزىندە ءبىر جاڭساقتىق جىبەردىك. قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا، عىلىمي اتاق قورعاۋدى جانە بەرۋدى تىم جەڭىلدەتىپ جىبەرگەن سياقتىمىز. سونىڭ سالدارىنان بولار، ءبىراز جۇرت عىلىمعا ونى كوركەيتەمىن دەپ ەمەس، نەگىزىنەن، جاي ءبىر قىزىعۋشىلىقپەن نەمەسە مانساپشىلدىقپەن كەلگەنگە ۇقسايدى. وسىدان بارىپ عىلىمنىڭ دەڭگەيى ءتۇستى دە كەتتى. ويىنشىققا اينالدى. ءسويتىپ، ەل اراسىندا عىلىم دوكتورلارىنا دەگەن ەكىۇشتى كوزقاراس قالىپتاستى. ارا-جىگىن اجىراتا الماۋعا اينالدى، عىلىم دوكتورى دەسە، ەزۋ تارتاتىن كۇيگە جەتتى.
مىنە، 17 جىلدان كەيىن عىلىم اكادەمياسى سايلاۋ وتكىزدى. عىلىمعا ەش قاتىسى جوق كوپ ادام ءبىرىنشى سايلاۋدا دا عىلىم اكادەمياسىنا كىرگىسى كەلەتىن نيەتتەرى بارىن اڭعارتتى. جاقىندا تاعى سايلاۋ وتەدى. سوندا دا كوبەيەتىن سىڭايلى. وسىنداي كەلەڭسىزدىكتەر ورىن الماس ءۇشىن اكادەميا باسشىلىعى، پرەزيديۋمى، ونىڭ مۇشەلەرى پرينتسيپشىلدىك پوزيتسيادا بولۋى كەرەك. ەگەر اكادەميا مۇشەلىگى قاتارىندا عىلىمي اتاعىن كەزىندە عىلىمي كەڭەستەر انشەيىن ۇلەستىرىپ بەرگەندەي ۋاقىتتا ءساتى ءتۇسىپ العان ادامداردىڭ قاراسى كوبەيەتىن بولسا، ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءمانى قالمايدى.
وتكەن سايلاۋدا اكادەميا مىناداي ءبىر ماڭىزدى ءپرينتسيپتى ۇستاندى: ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-ءمۇشەلىگىنە تەك قانا جاسى 50-گە دەيىنگىلەر ءوتۋى كەرەك بولدى. ونىڭ سەبەبى 17 جىلدان بەرى ءبىزدىڭ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرازىنىڭ جاس شاماسى جەر ورتاسىنان اۋىپ قالعان ەدى. سوندىقتان جاڭا تولقىن، جاڭا ءىز كەلۋ ءۇشىن، ەلباسىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا، وسىنداي شارا ارنايى قولعا الىنعان بولاتىن. ارينە، بۇل - قۇپتارلىق ءىس. جاڭا تولقىن قاي جەرگە، قاي سالاعا بولسا دا قاجەت. بىراق سول سايلاۋدىڭ وزىندە 60-تى القىمداپ قالعان ءبىراز ادام اراگىدىك ءوتىپ كەتتى. راس، ولاردىڭ عىلىمعا جاڭالىق ەنگىزگەندەرى دە بار. بىراق كوبىسى اكىمشىلىك قىزمەتتەگىلەر ەدى. وكىنىشتىسى - سولاردىڭ شىن ايقاستان ءوتپەگەندىگى. ەگەر شىن عالىم بولسا، نەگە باسەكەگە ءتۇسىپ بارىپ وتپەسكە؟ ايتكەنمەن كەيدە مۇنداي قادام جاسالماي جاتتى.
- ابىروي جيناۋ وڭاي ەمەس. بىراق، قۇداي ساقتاسىن، ونىڭ توگىلۋى قازىر-اق. جوعالعان مۇلىك، زات، دۇنيە تابىلۋى ءمۇمكىن. الايدا فيلوسوفيالىق تۇرعىدا ابستراكتىلى ۇعىم - مارتەبە، ابىرويدى ىزدەگەنىمەن، ونىڭ وزدىگىنەن پايدا بولمايتىنى تاعى ايان. سوندا قايتپەك كەرەك؟
- قايتپەك كەرەك؟! مەنىڭ ويىمشا، عىلىم اكادەمياسى، ونىڭ مۇشەلەرى وسى باعىتتا قىزمەت جاساۋى كەرەك. ەگەر قازاقستان ەكونوميكاسىنا، الەۋمەتىنە عىلىم اكادەمياسى مۇشەلەرى ەڭبەكتەرىنىڭ پايداسى تيسە، ءبىر كەزدەرى تۇسكەن بەدەل قايتا كوتەرىلەر ەدى. ال عىلىمعا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىنداردى الار بولسا، وندا ەندىگى ءبىر سايلاۋدان كەيىن اكادەميانىڭ ەڭ ءتومەنگى دەڭگەيگە تۇسەرىنە كۇمانىم جوق.
مەن سايلاۋدى بىلاي وتكىزسە دەيمىن: ءار سالانىڭ بەلدى عالىمدارى كەڭەسە وتىرىپ، شىن عالىمداردى اكادەمياعا وزدەرى ىرىكتەپ بەرۋى ءتيىس. قازىرگى قازاقستان - باسەكەگە قابىلەتتى، نارىقتىق قاتىناستاردى ءتۇسىنگەن مەملەكەت. ەلباسى الداعى جىلداردا اتقارىلاتىن ۇلكەن مىندەتتەر قويىپ وتىر. سونىڭ ءبىرى - ەكسپو-17 كورمەسى. دەمەك، بۇل دەگەنىمىز - قازاقستاندى بارشا الەمگە جاڭا قىرىنان، ياعني ەكونوميكاسى مەن عىلىم-ءبىلىمى، مادەنيەتى دامىعان ەل رەتىندە تانىتاتىن تاماشا مۇمكىندىك. ەندەشە، ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنا قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسىن، الەۋەتىن، كۇش-قۋاتىن ارتتىرۋعا قابىلەتتى تۇلعالار كەرەك. ءبىزدى قۇرتاتىن - كوڭىلجىقپاستىق. مەنىڭ ويىمشا، سايلاۋ ءجيى بولماۋى كەرەك.
- ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى - قاسيەتتى قارا شاڭىراق، ونىڭ ىشىندەگى ءاربىر عىلىم سالاسى ءبىر-ءبىر وتاۋ سەكىلدى. ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنداعى اتموسفەرا وزگە عىلىمدارعا دا اسەر ەتپەي قويمايدى. ءوزىڭىز سۋىعىنا توڭىپ، ىستىعىنا كۇيىپ جۇرگەن زاڭ عىلىمىنداعى احۋال ءسىزدى الاڭداتپاۋى ءمۇمكىن ەمەس...
- زاڭ عىلىمىنا ويىسساق، ول قالىپتاسقاننان بەرى نەگىزىن مىقتى عالىمدار قالاپ كەتتى. ەڭبەكتەرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن كلاسسيكا رەتىندە باعالانىپ ءجۇر. وتاندىق كريمينولوگتەردىڭ ەڭبەكتەرى تەك رەسپۋبليكا كولەمىندە عانا ەمەس، بۇرىنعى كەڭەس وداعىندا دا ۇلكەن بەدەلگە يە ەدى. قىلمىستىق قۇقىقتىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى، قىلمىس پەن جازا توڭىرەگىندەگى، ونىڭ الدىن الۋ، سەبەپ-سالدارىنا ارنالعان ىرگەلى ەڭبەكتەر كەزىندە وسىلاي لايىقتى باعاسىن العان. بايقايمىن، دەگەنمەن سوڭعى كەزدەرى توقىراۋ بار. نەگە دەسەڭىز، ءداستۇرلى عىلىمي قورعاۋ جابىلىپ قالدى. سەبەبى بىزدە عىلىم كانديداتتارى مەن عىلىم دوكتورلارى كوبەيىپ كەتتى. وسى تۇستا ءبىر اتتەگەن-اي ءجىبەردىك. قانداي دەيسىز عوي؟ وسى عىلىمي اتاقتى قورعاعانداردىڭ قانشاسى عىلىمدا، عىلىمي مەكەمەلەردە، جوعارى وقۋ ورىندارىندا جۇرگەندىگىنە تالداۋ جاسالمادى. ال جەمە-جەمگە كەلگەندە، عىلىمي اتاعى بارلاردىڭ نەبارى 30 پايىزعا جەتپەيتىنى عانا ناعىز عىلىمدا ءجۇر. قىسقاسى، قالعان 70 پايىزىنىڭ ءبىرازىنىڭ ءىس-ارەكەتى، قىزمەتى عىلىمعا تىكەلەي قاتىستى ەمەس، ارنايى اينالىسپايدى. دەمەك، ءداستۇرلى عىلىمي قورعاۋ جابىلعان سوڭ، عىلىمي اتاقتى مانساپ ءۇشىن قورعاپ العاندار مەملەكەتتىك قىزمەتىنە كەتە باردى. قازىر ۋنيۆەرسيتەتتەردە بۇرىنعىداي عىلىمي كەڭەس جوق. سودان بارىپ جوو-لاردا عىلىمي اتاعى بار وقىتۋشىلار قۇرامىنىڭ پايىزدىق دەڭگەيى توقتاپ قالدى. كوتەرىلمەيدى. نەگە؟ ويتكەنى عىلىمي اتاعى بولعانىمەن، كوبى ۋنيۆەرسيتەتكە كەلىپ جۇمىس ءىستەمەيدى. ال قورعاعىسى كەلەتىن ءبىلىمدى ىزدەنۋشىلەر قورعاي المايدى، جۇيە باسقا. ەندى Ph دوكتور دەگەن شىقتى. ول دا دۇرىس شىعار...
- بىراق...
- بىراق مۇندا تالاپ وتە قاتاڭ. بۇل جۇيە ارقىلى قورعاۋ ءۇشىن يمپاكت-فاكتورمەن ماقالا شىعۋى كەرەك. ول - الەمنىڭ ءبىرنەشە ەلىندە عانا شىعارىلاتىن عىلىمي جۋرنال. ال وعان قاتارداعى مۇعالىمنىڭ ماقالا شىعارۋعا شاماسى كەلمەيدى. سەبەبى باعاسى وتە جوعارى. ويلاپ قاراڭىز، وقىتۋشى ەكى ايلىق جالاقىسىنا ماقالا شىعارا ما، الدە بالا-شاعاسىن اسىراي ما؟ راس، ماقالا شىعارۋ ماتەماتيكا، فيزيكا، تەحنيكا سەكىلدى ناقتى عىلىم سالاسىنداعىلارعا جەڭىلىرەك. ويتكەنى بۇل باعىتتا بىزدەگى عىلىم دەڭگەيى شەتەلدەن جوعارى جانە جۋرنالعا وسى باعىتتاعى عىلىمي ماقالالار قابىلدانادى. ولاردىڭ مۇددەسىنە ساي كەلمەيتىن بىزدەگى قازاق ادەبيەتى، قازاق ءتىلى، قازاقستان تاريحى نەمەسە قازاق فيلوسوفياسى، قازاق قۇقىعىنا قاتىستى ماقالالار شىعارىلمايدى. شەتەلدىك باسىلىمعا مۇنىڭ قاجەتى جوق. ايتالىق، قازاق تىلىندەگى ەتىستىك، كوسەمشەنىڭ جۇرناعى يا قازاق ادەبيەتىندەگى قانداي دا ءبىر كەيىپكەردىڭ ءرولى اعىلشىننىڭ يمپاكت-فاكتورى بار جۋرنالعا قاجەت پە؟ قاجەت ەمەس! مىنە، وسىدان كەلىپ ءبىز تىعىرىققا تىرەلدىك. مىسالى، عىلىمي اتاق الۋ ءۇشىن ىزدەنۋشىلەردىڭ كوبىسى قىرعىزستانعا اعىلۋدا. بۇل نە دەگەن سۇمدىق؟! قازاق عالىمدارى ەندى بارىپ قىرعىزدىڭ عىلىمىن كوتەرە مە؟ بۇل ماسەلەنى ويلانىپ بارىپ ىسكە اسىرۋ قاجەت ەدى. عىلىمي كەڭەستەردى جاپقاندا، وسىنداي سالدارى ەسكەرىلىپ بارىپ قادام جاسالۋعا ءتيىس ەدى.
ايتالىق، عىلىمي كەڭەستەر جابىلادى دەگەن حابار تاراعاننان كەيىنگى سوڭعى بەس ايدا كىمدەر قورعاعانىن بىلەسىز بە؟ قورعاعانداردىڭ باسىم بولىگى - تانىس-تامىرى بارلار. ال عىلىمعا شىن جاناشىرلاردىڭ كوبىسى دالادا قالدى. وسى ىستە عىلىمعا باعىت-باعدار بولىپ وتىراتىن مينيسترلىك ءتيىستى قادامعا بارا المادى، ماسەلەنىڭ وڭ شەشىم تابۋى جولىنداعى ۇدەدەن شىعا المادى.
- وسىنداي كەرەعارلىقتىڭ ءبارى عىلىم اتاۋلىعا، زاڭ عىلىمىنا دا تۇساۋ بولىپ تۇرعان سىڭايلى. اسىرەسە زاڭنامانىڭ اۋەلى ورىسشا ءماتىنى دايىندالىپ، كەيىن قازاق تىلىنە اۋدارىلۋى سىندى وزەكتى جايتتاردى شەشۋدە ءىستىڭ ىلگەرىلەمەۋى شىن عالىمدارىمىزدىڭ ازدىعى ەمەس پە ەكەن؟..
- شىنى كەرەك، مەنى زاڭدارىمىزدىڭ مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋى قاتتى تولعاندىرادى. قوعامدا زاڭدى ءتۇسىنۋ ءۇشىن ورىسشا نۇسقاسىن وقىعان ابزال دەگەن پىكىر قالىپتاسقان. بۇل نە؟ بۇل - انا تىلىمىزدەگى زاڭ عىلىمىنىڭ دامىماعاندىعى. تەرمينولوگيانىڭ قالىپتاسپاعاندىعى. جاسىراتىنى جوق، پارلامەنتتەگى زاڭ قابىلداۋ پروتسەسى، قازاق تىلىندەگى زاڭ قابىلداۋ جۇيەسى ەكىنشى رولدە. ەلەۋسىز، ەسكەرۋسىز قالىپ وتىر. ءۇش كوشىرمەسىن اكەلىڭدەر دەگەندە، سونىڭ ءبىرەۋى قازاقشا بولا سالسىنشى دەگەن نەمكەتتىلىك تۇرعانداي بولىپ كورىنەدى. سودان كەيىن ول قايتىپ دامىسىن؟ وسىدان ەكى جىل بۇرىن ارىپتەستەرىمىزبەن «قىلمىستىق زاڭنامانى ماتىندىك ساراپتاۋ تاجىريبەسى» دەگەن ەڭبەك جازدىق. وندا باستى زاڭداردىڭ ورىسشاسىن الىپ، قاسىنا قازاقشا ءماتىنىن جازىپ كورسەتتىك. مىسالى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى قىلمىستىق كودەكسىنىڭ قازاقشا نۇسقاسىن زەر سالا وقىساق، نەگىزىنەن، وعان ماعىنالىق اۋدارما ەمەس، سوزبە-ءسوز اۋدارما، رەسمي ءتىل ەمەس، كوركەم ادەبيەت ءتىلى ءتان ەكەنىنە كوزىمىز جەتەدى. سونىڭ سالدارىنان كودەكس ءتىلى شۇبالاڭقى، ەكىۇشتى، اركەلكى بولىپ كەلەدى. تەرميندەردى قولدانۋدا ءبىرىزدىلىك جوق. كەيبىر سوزدەردىڭ بالاماسىنىڭ دۇرىستىعى كۇمان تۋدىرسا، كەيبىرىنىڭ اۋدارماسى قۇلاققا وعاش ەستىلەدى. زاڭنىڭ قازاقشا قابىلدانۋى قالاي بولۋى تيىستىگىن ءدالەلدەيتىن ماتىندەردى ۇسىنعاندىعىمىز دا سوندىقتان. وندا ءاربىر زاڭدى قازاقشا قابىلداۋ كەرەك دەگەندى تايعا تاڭبا باسقانداي كورسەتىپ بەردىك. وكىنىشكە وراي، كوپشىلىك ارىپتەستەرىمىزدىڭ ونى قابىلداماق تۇرسىن، تۇسىنگىسى دە كەلمەدى.
بىزدە مىناداي ءبىر تاجىريبە قالىپتاسقان: زاڭ جوبالارىنىڭ دۇرىستىعىنا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن شەتەلدىك ساراپشىلار پىكىرىنە جۇگىنۋ. دۇرىس ەكەندىگىنە وسىدان كەيىن بارىپ يلانامىز جانە سولاي قابىلدايمىز. ال شەتەلدىڭ مەنتاليتەتى قازاقتىڭ مەنتاليتەتىنە قايدان ساي كەلسىن؟ تۇسىنبەۋشىلىك پەن كەرەعارلىق وسىندايدان پايدا بولادى. ونىڭ ۇستىنە، شەتەلدىك ساراپشىلارعا ەڭبەكاقى رەتىندە بيۋدجەتتەن قىرۋار قارجى ءبولىنىپ جاتىر.
راس، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا انا تىلىندە زاڭ سالاسىنا قاتىستى وقۋلىقتار جوق بولاتىن. تەرميندەر سول ورىسشا قالپىندا قولدانىلاتىن. بەلدى زاڭنامالاردا، انا تىلىمىزدەگىنى ايتامىن، قاتە ءورىپ جۇرەتىن. بىراق سودان بەرى 20 جىل ۋاقىت ءوتتى. سونشا ۋاقىت وتسە دە، ءبۇگىندە زاڭ عىلىمىنىڭ ماسەلەلەرى جەتەرلىك، ءالى دە تولىق شەشىلمەي كەلە جاتقان تۇستارى بار. ماسەلەن، جوعارى وقۋ ورنىن جىل سايىن مىڭداعان زاڭگەر ءبىتىرىپ شىعۋدا. ولار قانداي وقۋلىقپەن وقىپ جاتىر؟ ول دا - پروبلەما. الايدا سەڭدى قوزعالتقانىمىز دا راس. زاڭ سالاسىنا قاتىستى كوپتەگەن وقۋلىقتار، عىلىمي-مونوگرافيالىق ەڭبەكتەر جارىق كوردى. بىراق قوعامىمىزدىڭ وركەندەۋ قارقىنىنا اتالعان سالاداعى كىتاپتار ىلەسە الار ەمەس. بىزدە ساندىق دارەجە بار، ەندىگى كەرەگى - ساپالىق دارەجە.
- زاڭ عىلىمىنداعى ءتىلىمىزدىڭ تۇعىرىن بيىكتەتۋ ءۇشىن قانداي قادام جاساۋدى ۇسىنار ەدىڭىز؟
- قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن قالاي كوتەرەمىز دەپ باس اۋىرتقالى قاشان؟ ءوز باسىم مالايزيا تاجىريبەسىن ۇسىنار ەدىم. مالايزيا دا ءبىز سياقتى ەكەن. 50 پايىزى - مالايلىقتار، 50 پايىزى - قىتايلار. العاشقىدا مالاي تىلىندە سويلەيتىندەرىنىڭ ۇلەسى نەبارى 10-15 پايىزدى عانا قۇراعان. سودان ولار قايتتى دەيسىز عوي؟ ولار بيزنەستى، بانكتىك وپەراتسيالاردىڭ بارلىعىن مالاي تىلىنە اۋدارعان. زاڭ ءتىلىن مالايعا اۋدارتقان. ءبىتتى! جيىرما جىلدان سوڭ حالىقتىڭ 90 پايىزى مالاي تىلىندە سويلەپ شىققان. بيزنەس، زاڭ ءتىلىن تاپ سولارشا قازاقشالاساق، باسقانىڭ دا قازاقشا ءسويلەرىنە كۇمان جوق. ءبىز بولساق، قازاق ءتىلىن دامىتامىز دەپ ميللياردتاعان قارجى بولەمىز. سودان كەيىن پالەنباي اقىننىڭ، جازۋشىنىڭ شىعارماسىن شىعارامىز. ارينە، ول دا - كەرەك دۇنيە. بىراق ونى وقيتىن دا، قازاق تىلىندە كورەتىن دە - سول باياعى تازا قازاقشا سويلەيتىن ازىن-اۋلاق قازاقتار. باسقا جۇرت ءبىزدىڭ ءتىلدى مەڭگەرسىن دەسەك، ەڭ الدىمەن قازاق تىلىنە دەگەن قاجەتتىلىكتى، سۇرانىستى تۋعىزۋعا ءتيىسپىز. قازاق ءتىلى سوندا عانا داميدى. ال ول سۇرانىستى باسقا ەمەس، زاڭ مەن بيزنەس ءتىلى تۋعىزۋى كەرەك.
الاشقا ايتار داتىم...
«الاش» دەگەن سوزدە ءبىر قاسيەت بار. رۋحىڭىزدى كوتەرەدى. بويىڭىزعا جىگەر، ويىڭىزعا قۋات قۇياتىنداي. سوندىقتان الاشتىڭ رۋحىن كوتەرەتىن، «ۇرانىم - الاش، كەرەگەم - اعاش، كيىز تۋىرلىقتى قازاقپىز» دەيتىن ەلدىڭ، جۇرتتىڭ جوعىن تۇگەندەپ، بارىن بيىكككە شىعاراتىن ازاماتتار كوپ بولسىن!
سۇحباتتاسقان: قىزعالداق ايتجانوۆا
قاراعاندى
«الاش ايناسى» گازەتى
