كەزىندە مۇناي حالىققا ءار زاماندا قۇدىرەت كۇشى دەپ تانىلادى. ەرتە داۋىرلەردە ادام بالاسى تەرىستىك يتاليا مەملەكەتىندە جەر قويناۋىن جارىپ شىعىپ، قاينار بولىپ اعىپ جاتقان مۇنايدى تاستان جاسالعان ىدىستارعا قۇيىپ، قاراڭعى مەزگىلدەردە جارىق رەتىندە پايدالانۋدى بىلگەن. گەرودوت شىعارمالارىندا تيگر مەن ەۆفرات وزەندەرىنىڭ بويىندا كوپتەگەن مۇناي كوزى بولعانىن، جينالعان مۇنايدان پايدا بولعان ءاسفالتتى ۆاۆيلون قالاسىندا قۇرىلىس ماتەريالدارى ەسەبىندە قولدانىلعالى تۋرالى ايتادى. پلۋتارح الەكساندردىڭ ءومىرى تۋرالى شىعارماسىندا ماڭگى باقي لاۋلاپ جانىپ تۇراتىن كوگىلدىر جالىن تۋرالى اسىرىلەپ جازعان. ۆيزانتيا مەملەكەتىنىڭ جاۋىنگەرلەرى دۇشپانىنا قارسى سوعىستاردا تارقاتىلعان كەندەردى اعاش باسىنا وراپ، ونى مۇنايعا مالىپ الىپ تۇراتىن، جاۋ كەمەلەرىنە لاقتىرۋ ارقىلى جەڭىسكە جەتىپ وتىرعان. بۇل وقيعا «گرەك وتى» دەگەن اتپەن قالدى. ءحVىى عاسىردىڭ باس كەزىنەن باستاپ كوپتەگەن مۇناي كەنى عىلىمعا مۇنايدىڭ پايدالى قور ەكەنى ءمالىم بولا باستادى. وسىدان كەيىن قارا التىندى» جاپپاي يگەرۋ باستالىپ كەتتى.

بىرىڭعاي تەوريا جوق

زەرتتەۋشىلەر پلانەتادا مۇنايدىڭ قالاي پايدا بولعانى تۋرالى ءوز گيپوتەزالارىن كوپتەن بەرى ۇسىنىپ كەلەدى. بىراق ءالى دە ونىڭ پايدا بولۋى تۋرالى بىرىڭعاي تەوريا جوق. مۇناي مەن گاز ۇنەمى جەر قىرتىسىندا تابيعي قۋىستار (تەسىكتەر، جارىقتار) بويىمەن قوزعالادى. الايدا، مينەرالدىڭ قاي جەردە جانە قالاي پايدا بولاتىنى ءدال بۇگىنگە دەيىن بەلگىسىز. تابىلعان كەن ورىندارى – بۇل تابيعي بايلىقتىڭ جينالعان قورى عانا. وسىعان قاراماستان عالىمدار مۇناي ءتۇزىلۋىنىڭ ەكى ىقتيمال گيپوتەزاسىن انىقتادى. ونىڭ ءبىرى – ورگانيكالىق، ەكىنشىسى – بەيورگانيكالىق.

ورگانيكالىق تەوريا

مۇناي قوسىلىستارىن انىقتاي الاتىن كورسەتكىشتەر بار. سونىڭ ءبىرى – سازدى جىنىستار. بۇل ءبىر كەزدەرى تەڭىز تۇبىندە جاتقان بالشىق. ۋاقىت وتە كەلە ول تەڭىز جانۋارلارىنىڭ قالدىقتارىمەن، قۇممەن جانە توپىراقپەن ارالاسىپ، جيناقتالادى. ميلليونداعان جىلدار وتكەن سوڭ تىعىزدىقتىڭ، جوعارى تەمپەراتۋرانىڭ جانە قىسىمنىڭ اسەرىنەن مۇنداي بالشىق تاسقا اينالادى.

جەردىڭ قىرتىسىنداعى ورگانيكالىق زاتتار جوعارى تەمپەراتۋرا مەن قىسىمنىڭ اسەرىنەن ىدىراپ، حيميالىق رەاكتسيالار كەزىندە مايعا اينالادى. بۇل وزگەرىس 50-350 ميلليون جىلعا سوزىلادى. جەردەگى بارلىق مۇناي-گاز كومپانيالارى بىردەي تەوريانى ۇستانادى، سوندىقتان ولار تابيعي بايلىقتى سلانەتس بار جەردەن ىزدەيدى.

بەيورگانيكالىق تەوريا

حيميا ونەركاسىبىنىڭ دامۋى مۇناي مەن گازدى بەيورگانيكالىق قوسىلىستاردان زەرتحانالىق جاعدايدا الۋعا بولاتىندىعىن كورسەتتى. مىسالى، كومىرتەگى وكسيدى مەن سۋتەكتىڭ قوسپاسى (سينتەز گازى) كومىرسۋتەكتەرگە اينالۋى مۇمكىن.

ايگىلى عالىم د.ي.مەندەلەەۆ تە مۇنايدىڭ بەيورگانيكالىق شىعۋ تەورياسىن ۇسىنعان ەدى. ورىس حيميگىنىڭ ايتۋىنشا، جەر شارىنىڭ ورتالىق يادروسى تەمىر جانە قۇرامدارىندا كومىرتەگى بار باسقا ماتەريالداردىڭ قوسپالارىنان قۇرالادى. جەر قىرتىسىنداعى جارىقتاردان وتكەن سۋلاردىڭ اسەرىنەن بۇل يادرو جەڭىل كومىرسۋلاردى – اتسەتيلەن، ەتيلەن جانە ت.ب. تۇزەدى. جەر جارىقتارى ارقىلى جوعارى جەر قىرتىسىنىڭ سۋىق بولىكتەرىنە كوتەرىلە بەرە ولار مۇنايدىڭ نەگىزگى قۇراۋشى بولىكتەرىنە اينالعان اۋىر كومىرسۋلار قوسپاسى بوپ شىعادى. سونىمەن قاتار، كومىرسۋتەكتەر كوبىنەسە كۇتپەگەن جەردەن پايدا بولادى. سوندىقتان كەيبىر گەولوگتار مۇناي جەر بەتىنەن 50-

240 كيلومەتر تەرەڭدىكتە پايدا بولدى دەپ سانايدى. ولار جانعىش سۇيىقتىق مەتان قورىنان شىعادى، سودان كەيىن جاڭادان وندىرىلگەن مۇناي قۋىستار مەن جارىقتار ارقىلى پلانەتانىڭ جوعارعى قاباتتارىنا جەتەدى دەيدى.

بۇل تەوريانىڭ ءبىر قاتەلىگى مىنادا: وسىلايشا قالىپتاسقان رەسۋرستىق كلاستەرلەر كەز كەلگەن جەردە جينالۋى مۇمكىن. ودان گورى سازدى تاقتاتاستى تابۋ الدەقايدا وڭاي. الايدا، ەگەر مۇناي مەن گازدىڭ كوزى بەيورگانيكالىق بولسا، وندا ولاردىڭ قورى تاۋسىلمايدى.

ال مۇناي قورىنىڭ شەكتەۋلى ەكەنىن ايتىپ عالىمدار جىلدار بويى دابىل قاعىپ كەلەدى. الداعى جارتى عاسىردا ءبىز مىڭداعان جىل بويى پايدالانىپ كەلگەن تابيعي بايلىق قورى تاۋسىلۋى مۇمكىن دەگەن بولجام بار.

"مۇنايلى مەكەن" گازەتى

داۋرەن وماروۆ

Abai.kz