تاتار، قازاق، جوڭعار، موڭعول سوزدەرىنە بايلانىستى پىكىرلەر:

ءبىزدىڭ ايتايىق دەگەنىمىز، ءوزىمىزدىڭ جانە وزگەنىڭ تاريحىنا ۇڭىلۋدەگى نەگىزگى ماقساتىمىز  – ۇلت اتاۋىنىڭ ماعىناسىن، سونداي-اق، اتاۋ – ءسوزدىڭ ءتۇپ ماعىناسى جانە ول اتاۋدىڭ تاريحتا قاي كەزدە پايدا بولعانىن مولشەرلەپ كورسەتۋ. وسى ورايدا، جوعارىدا كورسەتىلگەن، ەل، ۇلت اتاۋلارىنا بايلانىستى شارتاراپ عالىمدارىنىڭ زەرتتەۋلەرى مەن پىكىرلەرىن وقىرماندارىمىزدىڭ ويىندا ءجۇرسىن دەگەن نيەتپەن كەلتىرىپ، جازىپ وتىرمىز.

تاتار ءسوزى

1922 جىلى شىققان م.حۋدياكوۆتىن «مۋسۋلمانسكايا كۋلتۋرا ۆ سرەدنەم پوۆولجە» اتتى كىتابىندا « - ماسسا سوۆرەمەننىح كازانسكيح مۋسۋلمان ي ۆ ناستوياششەە ۆرەميا نە سچيتاەت سەبيا تاتارامي، ا زاۆەت سەبيا بولگارامي», - دەپ جازىپتى. ەگەر تاراتىپ ايتاتىن بولساق، قازىرگى تاتارلار شىنىمەندە پوۆولجە ايماعىن مەكەندەگەن، مىڭداعان جىلدىق مادەنيەتى بار، ەرتەدەن كەلە جاتقان بولگار (نەمەسە بۋلگار) ۇلتى دەۋگە بولادى.

ال، ءسوز اراسىندا ايتار بولساق،  «تاتارلار» دەگەن ءسوزدى، ءوز كەزىندە كارى قۇرلىقتىڭ  (ەۋروپا) ۇلى دالانى مەكەندەگەن كوشپەلى قىپشاق تايپالارىنا (ناقتىراق،  قازاقتىڭ رۋ، تايپالارىنا) قاراتىپ ايتقانى بەلگىلى. ءتىپتى، كونە سلاۆيان جۇرتى دا ءار داۋىردە، وزدەرىنە ۇنەمى قاۋىپ ءتوندىرىپ، كەز كەلگەن ۋاقىتتا ەلىن تالان-تاراجعا سالىپ، توناپ كەتىپ وتىرعان جانە ءامىرىن ورىنداتىپ، ءوز بيلىگىندە ۇستاعاندىقتان، كوشپەلى تۇركى - قىپشاقتاردى «تاتارلار» دەپ اتاعان. سلاۆيانداردىڭ تۇسىنىگىندە «تاتارلار» دەگەن ءسوز، ىرىق بەرمەيتىن دۇلەي كۇش نەمەسە قارا كۇش دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.

ەگەر، ءار داۋىردە جازىلعان عىلىمي ەڭبەكتەردى پاراقتايتىن بولساق، «تاتار»  -  دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى، سوناۋ ماركو پولودان باستالادى ەكەن. بۇل، ەۋروپالىق ساياحاتشىلار مەن ساۋداگەرلەردىڭ كەزىندە وزدەرى كەلگەن ەلدەرگە جانە سول ايماقتاعى تۇرعىندارعا قاراتىپ ايتقان جانە ەڭبەكتەرىندە پايدالانعان   جالپىلاما ءسوز.

...سام ماركو پولو بىل ۆۆەدەن ۆ زابلۋجدەنيە تەم، چتو ۋ تاتار نە بىلو سلوۆو «تيۋرك» ي ۆسەح تيۋروك تسەنترالنوي ازي ي ۆەليكوي ستەپي وني نازىۆالي تاتارامي، يح پلەمەنا - تاتارسكيمي, ا يازىك يح  -  تاتارسكيم. ەتۋ جە وشيبكۋ پوۆتوريالي ي منوگيە ازياتسكيە ي ەۆروپەيسكيە اۆتورى. تاك جە، چينگيسحانا ون نازۆال «تسارەم ۆسەح تاتار»، ا حۋبيلايا ون وكرەستيل «شەستىم ۆەليكيم گوسۋدارەم ۆسەح تاتار» - دەيدى اعىلشىن زەرتتەۋشىسى ح.حۋكحەم.

    حيلدا حۋكحەم «تامەرلان پوۆەليتەل تيۋركوۆ».

سوندىقتان، «تاتار» دەگەن ءسوزدىڭ ءمان-ماعىناسىنا كەلەتىن بولساق، كەزىندەگى كارى قۇرلىق ەلدەرىنىڭ جانە ولاردان كەلگەن ساياحاتشىلار مەن ساۋداگەرلەردىڭ، سونداي-اق، كونە سلاۆيان ەلدەرىنىڭ ۇلى دالانى مەكەندەگەن ات ۇستىندەگى جاۋىنگەر، كوشپەلى  تۇركى – قىپشاق تايپالىرىنا قاراتىلىپ ايتىلعان اتاۋ بولعان.

قازاق ءسوزى

ءبىزدىڭ كەيبىر عالىمدارىمىزدىڭ پايىمداۋىنشا،  - «قازاق» ءسوزىنىڭ «ءۇيلى بولۋ، ەنشى الۋ، جەكە وتاۋ قۇرۋ» دەگەن ماعىنالارى،  كەزىندەگى كەرەي مەن جانىبەكتىڭ ابىلقايىر حاندىعىنان ءبولىنىپ، جەكە وتاۋ تىككەن تاريحي وقيعانىڭ ماعىناسىنا نۇسقايدى. زامان ءوتىپ، ۇرپاقتار جالعاسا  كەلە، «قازاق» ءسوزى ۇلتىمىزدىڭ اتاۋىنا اينالعاننان كەيىن، «بولەك وتاۋ قۇرۋ، ءۇيلى بولۋ» دەگەن تۇپكى ماعىنا ۇمىتىلىپ، بەلگىلى ۇلتتىڭ اتاۋىنا اينالدى، - دەيدى.

«قازاق» ءسوزى جۇرتىمىزدىڭ حاندىعى قۇرىلعانعا دەيىنگى الەۋمەتتىك مازمۇندا قولدانىلعان كەزدە دە، كەيىنىرەك حاندىق قۇرىلعاننان كەيىنگى ەتنونيمگە اينالار كەزدە دە «جەكە وتاۋ تىككەن» سەكىلدى ۇنامدى ماعىنادا پايدالانىلعان.

PhD دوكتورى ق.قىدىرباەۆ «قىپشاق – اراب سوزدىگىندە نە ايتىلعان؟» اتتى جۇمىسى.

زەرتتەۋشى يۋ.تروششەي ءوزىنىڭ «اسسى» دەگەن عىلىمي  ەڭبەگىندە شۋ بويى قازاقتارىنىڭ سوزدىگىنەن: «كاز – كاز» - نوجكامي، نوجكامي توپ – توپ،  گوۆوريات رەبەنكۋ، كوگدا ەگو ۋچات حوديت»، «كاز كاتار» - ستروەم يدتي» دەگەن مىسال كەلتىرگەن. ارينە، بۇل سوزدەر قازىرگى قازاق تىلىندە دە كەزدەسەدى.

ال،  تاريحشى ن.ا.پولەۆوي: «كاجەتسيا نەت ۋجە سومنەنيا، چتو يميا كازاكوۆ ەست ازياتسكوە نازۆانيە لەكگوگو كوننوگو ۆوينا. تۋت نە نۋجنو پريبەگات ني ك كوسوگام ي كازاحي كونستانتينا باگريانورودنوگو، ني ك كوسە، ني ك كوزە، ني ك كوزياۆكە، وت چەگو ۆىۆوديلي يميا كازاكوۆ گەربيني، پياسەتسكيە، زيموروۆيچي ي در. ۆ ازي دونىنە تسەلايا وردا تۋرەتسكايا نازىۆاەتسيا كازاكامي (كيرگيز – كايساكي)» (1830 ج.) دەيدى.

سوناۋ، ءامىر تەمىردىڭ ۇرپاعى سانالاتىن بابىردىڭ ءوز ۋاقىتىندا بيلىگىنەن تايدىرىلىپ، قۋعىن-سۇرگىندە بولعان كەزىن «قازاقىلىق» دەپ اتاعان ەكەن «بابىر – ناما» اتتى كىتابىندا. (بابىر ورتالىق  ازيادان كەتىپ، ءۇندىستان اۋماعىندا 1526 جىلى ۇلى موعول مەملەكەتىن قۇرادى).

ارينە، ءبىزدىڭ ايتارىمىز ۇلتىمىزدىڭ اتاۋىنىڭ شىعۋىنا بايلانىستى ءتۇرلى بولجامدار، تۇسىنىكتەر، ۇعىمدار، ءتىپتى، شەجىرەلەر دە بار. مۇنى وزدەرىڭىزدە ءىشىنارا  بىلەسىزدەر.

دەگەنمەن، بۇل اتاۋ تەك 1465 جىلدان قازاق حاندىعى قۇرىلعاننان سوڭ عانا، ۇلت اتاۋى ماعىناسىنا يە بولدى.

جوڭعار ءسوزى

جوڭعار, جۋنگار، زيۋنگار –  شىڭعىس حان اسكەرلەرىنىڭ سول جاق قاناتى. وڭ قانات – بۋرۋنعار دەپ اتالعان. جوڭعار اتاۋى 13 عاسىردان  بەلگىلى. شىڭعىس حان ءوز شەرىكتەرىن  قۇرعان  كەزدە،  سول قاناتىنىڭ (شىعىس جاعىن), باسشىسى ەتىپ جالايىر تايپاسىنان شىققان مۇقالىنى تاعايىنداعان ەكەن.

بىراق، كەيبىر تاريحي دەرەكتەردە «جۋن – گار» ءسوزى قىتايدىڭ «قاراقشى ادامدار» دەگەن ءسوزىنىڭ ماعىناسى دەپ كەلتىرىلگەن.

 گولمان مارك يسااكوۆيچ

دوكتور يستوريچەسكيح ناۋك، ۆوستوكوۆەد.

وسى ءسوزدى ءتۇسىندىرىپ، دالىرەك كورسەتكەندە، بەرگى جاعىنداعى قازاق ەلىن جانە ارعى  بەتتەگى قارا قىتايلاردى ۇزدىكسىز توناپ وتىرعان ەل- جۇرت دەپ تۇسىنۋگە بولادى.   دەگەنمەن، وسى اتاۋعا قاتىستى باسقا دا ءتۇرلى بولجامدار مەن دالەلدەردى وزگە دە  عىلىمي ەڭبەكتەردەن تابۋعا بولادى. ونى كەيىنگى ءبىر جۇمىستارىمىزدا تولىقتىرىپ كورسەتەرمىز.

موڭعول ءسوزى

ءوزى شوكىمدەي عانا موڭعول جۇرتى، رەسەيدىڭ بۋريات ەلىمەن تۇتاس ءبىر ۇلت. ونى، ورىستىڭ زەرتتەۋشى عالىمى، اكادەميك ۆ.ا.فەدوروۆ  ءوزىنىڭ ەڭبەكتەرىندە بىلاي دەيدى: «ۆ سوۆرەمەننوي مونگولي، حوتيا وني نازىۆايۋت سەبيا مونگولامي، فاكتيچەسكي وني پرينادلەجات نارودام بۋرياتي. كوگدا-تو رۋسسكيە  ۋستانوۆيلي گرانيتسۋ، نارود بۋريات راسكولولسيا نا دۆە چاستي، لەسنىە ي ستەپنىە. ۋ نيح وبششيە  تراديتسي، وبىچاي، يازىك ي داجە وديناكوۆايا ودەجدا. وبا نارودا ۆەرى بۋددى. يح ناسەلەنيە  وچەن مالوچيسلەننو. سلوۆو «مون – گولل»  ياۆلياەتسيا  كيتايسكيم سلوۆوم. ۆ پەرەۆودە  كاك «سكوتنيكي» - دەپ كەلتىرەدى. قازىرگى موڭعول اۋماعىندا ءوز ۋاقىتىندا قىتاي  ەلى مەن ۇزاق عاسىرلار  بويى جاعالاسىپ كەلە جاتقان سولتۇستىك قالماق حاندىقتارى كەيىننەن قىتايدىڭ ءبىر جورىعىندا تۇتاسىمەن  قىرعىن تاپقان سوڭ، بوس قالعان دالاعا بىرتىندەپ كەلگەن بۋريات مالشىلارى.

تاعى ءبىر، ورىستىڭ الەكساندر سولوۆەۆ اتتى زەرتتەۋشى-تەرمينولوگ ءارى جازۋشىسى ءوزىنىڭ «رەچ تەرمينوۆ» دەگەن كىتابىندا بىلاي دەيدى: «تاك كاك نارود مونگولوۆ نەت، ەست نارود پروجيۆايۋششي حالحينسكي بۋريات، نو ەست ۆ ميرە راسپروسترانەننىي تەرمين «مونگول». تەرمين «مون - گولل» - ياۆلياەتسيا كيتايسكيم سلوۆوم».

سونىمەن قاتار، حيلدا حۋكحەمنىڭ ءامىر تەمىرگە بايلانىستى عىلىمي ەڭبەگىندە  مىنانداي جازبالاردى وقىيسىڭ: ... ون سام ( شىڭعىس حاندى ايتادى)  نازۆال سۆوە وبەدەنيۆشەەسيا ۆويسكو  مين - گول، كوتوروە ۆ پوسلەدسۆي پريمەنيالوس كيتايتسامي ك ەگو نارودۋ، ا زاودنو نازۆال تاك تەح، كتو پريسوەدەنيلسيا ك نەمۋ.

وسىلايشا، جوعارىدا اتالعان ەل اتاۋلارىنا بايلانىستى كەلتىرىلگەن دايەكتەر مەن دەرەكتەردى، تۇسىنىكتەردى شامامىز كەلگەنشە جيناقتاپ كورسەتۋگە تىرىستىق. الايدا، ۋاقىت تاۋىپ  ىزدەگەن، قاراستىرعان، زەرتتەگەن، ۇڭىلگەن، جيناقتاعان ادامعا بۇداندا وزگە مىسالداردى، دالەلدەردى تابۋعا بولار دەپ ويلايمىز.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz