تۇركيا باسقاراتىن تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمى «تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ تىلدىك بىرلىگىنە قول جەتكىزۋ جانە ورتاق الىپبيگە كوشۋ» – تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمى اياسىندا وزبەكستان، تۇركيا، ءازىربايجان، قازاقستان، قىرعىزستان مەملەكەتتەرى كىرەتىن جاڭا كوميسسيا قۇرۋدى ۇيعاردى.

قازىرگى پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە لاتىن ءالىپبيىن دامىتۋ ءارتۇرلى باعىتتا جۇرگىزىلىپ كەلەدى.

تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنا مۇشە مەملەكەتتەر تۇركيانىڭ بۋرسا قالاسىندا وتكەن جيىندا الىپبيلىك كوميسسيا قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. كوميسسيانىڭ ماقساتى «تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ تىلدىك بىرلىگىنە قول جەتكىزۋ جانە ورتاق الىپبيگە كوشۋ» ەكەنى حابارلاندى.

سەميناردا تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ عالىمدارى ءوز ەلدەرىندە بولعان ءالىپبي جانە تاريحي تىلدىك ۇدەرىستەر تۋرالى ماعلۇمات بەرىپ، ءبىرتۇتاس الىپبيگە كوشۋ جانە ونى تۇركى مەملەكەتتەرى اراسىندا تاراتۋ ۇدەرىسىن جەدەلدەتۋ ماڭىزدىلىعىن اتاپ ءوتتى. كوميسسيانىڭ العاشقى وتىرىسى قىرعىزستاندا وتەدى، وعان ءار ەلدەن ەكى وكىل قاتىسادى. ۇيىمعا وزبەكستان، تۇركيا، ءازىربايجان، قازاقستان جانە قىرعىزستان كىرەدى. تۇركىمەنستان مەن ۆەنگريا باقىلاۋشى ەلدەر بولىپ تابىلادى.

ايتا كەتۋ كەرەك، تۇركى جازۋىنىڭ لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تاقىرىبى جاڭا ەمەس. ال تۇركيا بۇل ماسەلەدە ەشقاشان پيونەر بولعان ەمەس. كەرىسىنشە، ول كەڭەس تاجىريبەسىن ىقىلاسپەن قابىلدادى. 1920 جىلدارى كەڭەس وداعىندا تۇركى تىلدەرىنە ارنالعان لاتىن ءالىپبيىنىڭ ەنگىزىلۋى جاڭا تۇركيانىڭ باسشىسى مۇستافا كەمالدى دا سولاي ەتۋگە يتەرمەلەدى.

جاڭا ءالىپبي بىرنەشە اپتادا دايىندالدى.1928 جىلى قابىلداندى. تۇركى ءتىلىنىڭ لاتىن الىپبيىندە جازىلۋىنىڭ ەڭ العاشقى ۇلگىسى قىپشاق تىلىندە جازىلعان Codex Cumanicus («كۋمان كودەكسى»، XIV ع.) بولىپ تابىلادى.

بۇل جازۋ التىن ورداداعى ازداعان كاتوليكتەر اراسىندا عانا تاراتىلدى جانە ول جويىلعاننان كەيىن كوپ ۇزاماي ۇمىتىلدى، ويتكەنى كاتوليتسيزم تۇرىكتەر اراسىندا كەڭ تارالماعان. لاتىن گرافيكاسىن 19 عاسىردا ميسسيونەرلەر دە قولدانعان. بىراق مۇنىڭ ءبارى تۇرىكتەردىڭ ءوز باستاماسى ەمەس ەدى. رەسەي يمپەرياسىنىڭ تۇركىلەرى سان عاسىرلار بويى قولدانىپ كەلگەن اراب جازۋىن رەفورمالاۋ ماسەلەسىن 19 عاسىردىڭ ورتاسىندا كورنەكتى ءازىربايجان جازۋشىسى، اعارتۋشى ميرزا-فاتالي احۋندوۆ كوتەرگەن بولاتىن.

سوناۋ 1857 جىلى ول ءازىربايجان تىلىنە ارنالعان لاتىن نۇسقاسىنىڭ ءبىرىنشى جوباسىن ۇسىندى. 1911-1912 جىلدارى تاتار اقىنى ساعيت رامەەۆ استراحاندىق «يدەل» گازەتىنىڭ بەتتەرىندە جاريالانعان بىرقاتار ماقالالارىندا ءوز ۇستانىمىن دالەلدەپ، لاتىن الىپبيىنە كوشۋ قاجەتتىگىن ايتتى.

ونىڭ ۇستىنە ول ءوز ەڭبەكتەرىندە لاتىن ءالىپبيىن قولدانا باستادى. بۇل يدەيالاردىڭ بارلىعى 1920 جىلداردىڭ باسىندا، لاتىنشىلدىق قوزعالىس كەڭ ءورىس الىپ، قايتىمسىز سيپاتقا يە بولعان كەزدە عانا جۇزەگە استى. لاتىن الىپبيىنە رەسمي كوشۋ 1920-1923 جىلدارى بولعان ياكۋتيا مەن ءازىربايجاننان كەيىن قازاقستاندا دا وسىنداي پروتسەسس باستالدى.

1920-1930 جىلدارى «كورەنيزاتسيا» – كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ۇلتتىق ماسەلەدەگى ساياسي-مادەني ناۋقانى باستالدى.  جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىن دايارلاۋ جانە باسشىلىق قىزمەتكە كوتەرۋ، ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونوميالار قۇرۋ، ءىس قاعازدارىن جۇرگىزۋ، وقۋ-اعارتۋ جۇمىستارىنا ۇلتتىق ازشىلىق تىلدەرىن ەنگىزۋ، جەرگىلىكتى تىلدەگى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ باسىلىمدارىن ناسيحاتتاۋدا كورىنىس تاپتى.

بولشەۆيكتەر ۇلتتىق ەليتانىڭ ادالدىعىنا تولىق سەنبەدى. ولاردى تىنىشتاندىرىپ، ءوز جاعىنا بۇرۋ ءۇشىن وسى قادامعا باردى. بىراق كوپ ۇزاماي، 1930 جىلداردىڭ اياعىندا ينگەنيزاتسيا قىسقارتىلدى، ونىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىلارىنىڭ كوپشىلىگى ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى.

بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىنداعى تۇركى رەسپۋبليكالارىندا لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ءبىرىنشى كەزەكتەگى مىندەت دەپ جاريالاندى. الايدا بۇل ماقساتقا تەك ازەربايجان مەن تۇركىمەنستان عانا جىلدام ءارى قاتاڭ شارالار ارقىلى قول جەتكىزە الدى.

وزبەكستان جارتى جولدا توقتادى. قازىرگى ۋاقىتتا ەكى گرافيكالىق جۇيە قولدانىلادى. سونىڭ سالدارىنان 30-35 جاسقا دەيىنگى جاستار كيريلليتسانى، ال اعا بۋىن لاتىن ءالىپبيىن قابىلداي المايتىن جاعدايعا جەتتى.

لاتىن الىپبيىنە كوشۋدى اياقتاۋ مەرزىمى 2023 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنا دەيىن جاريالاندى. بىراق اقيقات مىنادا، كيريلليتسادا ءبىلىم العان ۇرپاق بەلسەندى قوعامدىق ومىردەن كەتپەيىنشە، بۇل ۇدەرىس بارىنشا تەجەلىپ، «سابوتاجعا» ۇشىرايدى.

قازاقستاندا لاتينيزاتسيا پروتسەسى ءوزىنىڭ داڭعىل جولىنا تۇسپەدى. 2017 جىلى قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نازارباەۆ «2025 جىلعا قاراي رەسپۋبليكا لاتىن الىپبيىنە كوشەدى» دەپ ۋادە بەرگەن ەدى. لاتىن الىپبيىنە كوشۋدى بيلىك گۋمانيتارلىق سالانى جاڭعىرتۋدىڭ كەلەسى كەزەڭى رەتىندە كەڭەس وكىمەتىنىڭ مۇراسىن تۇپكىلىكتى بۇزۋعا، سونداي-اق «قازاق ءتىلىنىڭ كوممۋنيكاتسيالىق مۇمكىندىكتەرىن كەڭەيتۋگە» باعىتتالعان.

قىرعىزستان ءالى كۇنگە دەيىن كيريلل ءالىپبيى ءوز ورنىن ساقتاپ قالعان جالعىز ەل. ازىرگە لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تۋرالى بەلسەندى پىكىرتالاس جوق، بىراق مۇنداي پىكىردەر بار. تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ ءالىپبيى جونىندەگى كوميسسيانىڭ العاشقى وتىرىسىن بىشكەكتە وتكىزۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعانى دا كەزدەيسوق ەمەس شىعار.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ

Abai.kz