جاقىننان بەرى الەۋمەتتىك جەلىدە «قارا جورعا – قازاق ءبيى ەمەس» دەگەن لاقپا داقپىرت تاراپ ءجۇر. ايتۋشىنىڭ ءپاتۋاسى بويىنشا: «موڭعول بيىنە ۇقسايدى ەكەن»، «ورىس-اعىلشىن عالىمدارى ول تۋرالى ەشتەڭە ايتپاپتى». ءتىپتى «ءبيدىڭ ۇلگى، قۇرىلىمى دا قازاققا كەلمەيدى ەكەن».

قازىر الەۋمەتتىك جەلى دەگەن پالە اۋمەسىر ويلارعا جاقسى الاڭ بولدى. بىرەۋ الاڭعا تاس لاقتىرادى، بىرەۋ تەزەك لاقتىرادى. شاماسى، اركىم وزىندە بارىن بازارلايدى. جاقسى ويدىڭ ءىنجۋى دە، ءىرىڭى دە ىشتەن شىعادى. مي-جۇيكە ارقىلى بۇيرىق الاتىن ەت جۇرەك وزىندە بار ءامىردى ورىنداماۋعا دارمەنسىز. ول پەرىشتە سىبىرى ما، الدە مالعۇن ويدىڭ تۇرتپەگى مە، ونى ايىرمايتىندار كوپ. ءسويتىپ، اۋىزعا نە كەلسە سونى كۇيسەيدى. ءجاي عانا كۇيسەپ قويمايدى، ساسىق دەمى بارشا تىرلىك ورتاق تىنىس الاتىن تازا اۋانى بىلعايدى، تەزەگى جاندىلار جۇرەتىن ىزگى جولدارعا شاشىرايدى. بىلعاۋ وڭعاي، بىلعانۋ وڭاي، تازارۋ، تازارتۋ قيىن. سوندىقتان دا قازاق: «جاقسىلىق اعاش باسىندا، جاماندىق اياق استىندا» دەگەندى ناقىل ەتكەن.

قوش، ءسويتىپ، سوزىمىزگە تۇزدىق بولىپ وتىرعان «قارا جورعاعا» قايرىلايىق.

ەڭ اۋەلى تاريحىمىزدىڭ تامىرى تىم تەرەڭدە ەكەنىن ءبىلۋىمىز كەرەك.

كومۋنيزيم، سوتسياليزيم سىندى ەلەستەردى قۋعان سوڭعى عاسىرلار مادەنيەت بەلگىلەرمىزدى ءۇش ءالىپبي نەگىزىندە قاراستىردى: اراب، لاتىن جانە كيريللي. وعان قاجەتتى عىلىمدىق ايعاقتى ورىس، اعىلشىنداردان عانا ىزدەدىك. ءسويتىپ تۇمان اراسىندا ەسەيگەن تۇلدىر ويلىلار، ەلەكتر توعى ارقىلى ومىرگە كەلگەن بالاپاندار كوبەيدى. ءجاي كوبەيگەن جوق، ءوستى، «وركەندەدى»، ءوز ءپالساپاسىن شىندىققا بالادى.

الايدا وزىق ويلى ادامزات مادەنيەتى ءوز ارناسىن تابۋدان الشاقتامادى. تاستار سويلەدى، تابىتتار «باس كوتەردى»، تاريح ءوز بايانىنا كوشە باستادى. تۇركى حالىقتارىنىڭ جازبا مادەيەت تاريحى ەرتە زامانداردان باستاۋ الاتىندىعى ايقىندالدى. ءبىز بىلمەيتىن جۇمباق دۇنيە تىلگە كەلدى. ءبىر ەمەس، بىرنەشە الىپبيلەر شەكەسى كورىندى. سونىڭ ىشىندە كونە تۇرىكتەر وزدەرىنىڭ ءتولتۋما جازۋىن «تۇرىك بىتىك» دەپ اتادى. كونە تۇرىك بىتىگى بۇگىنگى تۇرىك تەكتەس ەتنوستاردىڭ بايىرعى رۋحاني مادەنيەتىنىڭ كۋاسى ءارى ورتاق ميراسىنىڭ ءبىرى ەدى. سول تىلمەن، جازۋمەن ەل باسقارۋدىڭ ەرەجەسىن جاساپ، ونى وزدەرىنىڭ اكىمشىلىك، ديپلوماتيالىق، رۋحاني، ءدىني قاجەتتىلىكتەرى ءۇشىن پايدالانعانى، وزىندىك وي-ءورىسى، الەمى، مادەنيەتى بولعانى، سول ارقىلى جالپاق جۇرتقا جارلىق جۇرگىزگەنى ماعلۇم بولدى.

ادامزاتتىڭ العاشقى باسىپ وتكەن جولدارىنداي ءبىزدىڭ بابالارىمىز دا وزىنە بەيمالىم الەمدى قاسيەتتى، كيەلى ساناۋ ۇعىمىنان اجىراي المادى. ەجەلگى ادامداردىڭ ءدىني كوزقاراستارى مەن سەنىمدەرى تابيعات پەن اتا-بابا ارۋاعىنا تابىنۋ، تىلسىم الەممەن بايلانىسۋ سىندى سان تۇردە بەينەلەندى. ورحون-ەنيسەي ەسكەرتكىشتەرىندە جازىلعان كونە تۇركىلەردىڭ دۇنيەتانىمدىق ۇعىمى بويىنشا، «الدىمەن جوعارىدا كوك اسپان، تومەندە قارا جەر، ولاردىڭ ورتاسىندا تۇركىلەر پايدا بولدى». تۇركىلەر ءتاڭىرىنى بارىنەن بيىك قويدى، تاڭىرلىك سانا ۇستەمدىك الدى. قازىر دە بىزدە سارقىنشاعى بار.

سونداي ءدىنني عۇرىپتىق بەلگىلەردىڭ بىزگە جەتكەن كورنەكتى ۇلگىسى – باقسىلىق ءداستۇر. تۇركى-موڭعول حالىقتارىنىڭ رۋحاني تاريحىندا ماڭىزدى ورىن الاتىن باقسىلىق ءداستۇردىڭ تامىرى تەرەڭ، تاريحى ۇزاق.

باقسىلىق ءداستۇردىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭىنە بايلانىستى ءا.ح.مارعۇلان تاستاعى سۋرەتتەردى زەرتتەۋ بارىسىندا: «ورتالىق قازاقستانداعى ءبىر گراۆيۋرا ەرەكشە قىزىقتى. وندا كۋلتتىك ستسەنا – قۇرباندىققا شالىنار جىلقىلاردىڭ الدىندا ءريتۋالدى بي بيلەپ جۇرگەن باقسى، اسپان قۇدايلارىنىڭ بەينەلەرى جانە بيلەپ جۇرگەن ادامدار سالىنعان. بۇل كورىنىس ورتالىق قازاقستان وڭىرىندە باقسىلىق ءداستۇردىڭ ەجەلگى داۋىرلەردەن بەرى كەلە جاتقانىن كورسەتەدى جانە تاستاعى بۇل سۋرەتتەر مادەنيەتىمىزدىڭ ەڭ قۇندى مۇرالارىنىڭ بىرىنە جاتادى» دەگەن ەدى.

قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى دامۋ بارىسى، رۋحاني وزەكتەستىگى سوناۋ عاسىرلاردان باستاۋ الىپ، مادەني جانە رۋحاني جاقتان عۇرىپتىق سالتتار بىرىزدىلىكپەن جالعاستى.

قىتايلىق قازاق عالىمى ياسىن قۇمارۇلى ءوز ەڭبەكتەرىندە شامان باقسىلارىنىڭ باسىنا ۇكى تاعىپ، دەنەلەرىنە ءتۇرلى شاشاقتى كيىمدەر كيىپ، بيگە باسقان كورىنىستەرى ازيانىڭ تەرىستىگىندەگى جارتاس سۋرەتتەرىندە كوپ جولىعاتىندىعىن، بۇل سۋرەتتەردىڭ بۇگىنگى قازاقستاننىڭ اۋماعىنان دا تابىلاتىندىعىن[1] جازعان ەدى. عالىمنىڭ پايىمىنشا بايانجۇرەك جارتاس سۋرەتتەرى مەن شىنجاڭنىڭ بارداقۇل جارتاس سۋرەتتەرىندەگى وسىنداي شاماندىق بەينەلەر وسىدان 3500 جىلدىڭ (ب.ز.ب. 2000-1500 ج) ارعى جاعىنداعى تۋىندى دەپ باعالانعان. وسىنداي جارتاس سۋرەتتەرىندە بەينەلەنگەن باقسى وبرازدارى تەك باقسىلىق كيىم كيىپ، جىن شاقىرۋمەن عانا تىنباستان، ولار دابىلىن سوعىپ نەمەسە باسقا كۇي اسپاپتارىن شەرتىپ، بي بيلەپ تۇرعانىمەن ەرەكشەلەنەدى. مىنە، بۇدان ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ ءان-كۇيىنىڭ، ادەبيەتى مەن بي تاريحىنىڭ سوناۋ الىستا جاتقاندىعىن ۇعامىز.

جارتاستاعى بيلەپ تۇرعان ادام بەينەسى حاقىندا قىتاي عالىمى سۋ بيحاي دا ءوز ەڭبەكتەرىندە اۋىزعا الادى. شىنجاڭنىڭ قۇتىبي اۋدانىنداعى قىزىلقىساڭداعى بي بيلەپ تۇرعان ادام سۋرەتتەرى^[2] حاقىندا توقتالادى.

زەرتتەۋشىلەر قىتاي اۋماعىنداعى التاي قالاسىنداعى جارتاس سۋرەتتەرى ىشىندە دولاتىداعى جارتاس سۋرەتتەرىنىڭ ءبىرشاما كورنەكتى ەكەنىن، وندا – ءتورت تۇلىك مالدىڭ، بۇعى، اربا جانە ادامداردىڭ اڭ اۋلاعان، مال باققان، بي بيلەگەن كورىنىستەرى مەن ءتۇرلى تاڭبا بەلگىلەرى تۇسىرىلگەنىن تىلگە تيەك ەتەدى[3].

جارتاستىق ايعاقتار بىرەر عاسىر ەمەس، تۇركى دالاسىنداعى بىرنەشە مىڭجىلدىقتاردىڭ شەجىرەسى.

بابالار ءىزى قالعان باعزى مەكەندەگى ونەر ىزدەرىنىڭ بۇگىنگە تامتۇمداپ جەتكەن  جارقىن مىسالىن قارا جورعا بيىنەن قاراستىرۋعا بولادى. تاريحي تامىرلاستىق، ساباقتاستىق تۇرعىسىنان قاراعاندا ونىڭ ۇقساستىق ەلەمەنتتەرىنىڭ ءبىر ەمەس، بىرنەشە ۇلتتا كورىنىس تابۋى دا قۋانارلىق جاعداي. ايعاق بويىنشا ايتقاندا، ءتۇبىرى ءبىر تۇركى حالىقتارىنا ورتاق مۇرانىڭ تۋىسقان ۇلتتاردا قازىرگە دەيىن ساقتالىپ كەلە جاتقانىنا مىسال كوپ.

موڭعولدار تۋرالى ايتقاندا ءبىزدى الشاقتاتقانى ەڭ باسىتىسى – دىندىك، تىلدىك ايىرما عانا. كوشپەندىلەر تابيعاتىنا ءتان كوپ دۇنيەمىز قازىرگە دەيىن ۇقساستىعىن ساقتاپ كەلەدى.

تاريحشى عالىمداردىڭ قاي-قايسىسى بولماسىن، تۇركى-موڭعول، موڭعول-تۇركى ۇعىمدارىن ءبىر-بىرىنەن بايلانىسسىز قاراي المايدى. «شىڭعىس قۇرعان مەملەكەت قۇرامىنا موڭعول-تۇركىنىڭ ءار ءتۇرلى تايپالارى كىرگەنىمەن، ءوزارا دامۋ دەڭگەيى ءبىر، ءتىلى ورتاق بولدى. مەملەكەتتىڭ مادەني تۇعىرى مەن الەۋمەتتىك قۇرىلىمى كونە تۇرىك قاعاناتتارىنىڭ مۇراسىن تولىق قابىلدادى»^[4].

موڭعول-تۇركى ءداۋىرىنىڭ الدى-ارتىنداعى جەر اتى، كىسى اتى، كيىز ءۇي، مال اتاۋلارى ءبارى دە ورتاق تۇركى تىلىنەن سول قالپىن بۇزباي كەيىنگىگە قالعان. «موڭعول ادامدارىنىڭ ەسىمى رەتىندە كەزدەسەتىن «تۇعىرىل»، «بىلگە»، «التىن» سياقتى جەكەلەگەن كونە تاريحي سوزدەردىڭ موڭعول تىلىنە ەنۋى ەرتە زاماندا ورىن الىپ، قاتىستى داۋىردە بۇل تەرميندەر تۇركى جانە موڭعول تىلدەرىنىڭ ورتاق ءسوز قورىندا ساقتالىپ كەلگەن»^[5].

شاكەرىم قۇدايبەردىۇلى «تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى» اتتى ەڭبەگىندە قالماقتاردى تۇرىك ءناسىلدى – «ءبىزدىڭ قازاقپەن جاقىن تۇقىمداس ەل» دەي كەلىپ: «ونىڭ (قالماقتىڭ – رەد) رۋلارى – ارعىن، نايمان، قىپشاق، كەرەيت، مەركىت، كان، موندۋس، ارا، توتوش، شاپتى، تونشون، المات، كەبەك، قودۋ، پايلاعاس، ايتتاس، قۇرتتى، ساقال، تەلەس، ايداق، قىرعىز، سويۋن، موڭعول، سارت. تىلدەرى ەسكى تۇرىكشە، بىراق موڭعولعا كوپ قاراعاندىقتان ماعول ءتىلى قوسىلعان»^[6]  دەيدى.

ءبىر قارا جورعا ءبيى عانا ەمەس، بىزگە ورتاق مۇرالار وتە كوپ. ءتىپتى ساناپ تاۋىسۋ دا مۇمكىن ەمەس. «قارا جورعا» ءبيى سونىڭ بىرەۋى عانا بولسا، ەكىنشىسى، كوك ءبورى عىمى. تۇركىلەر دە، موڭعولدار دا ءوزىنىڭ شىعۋ تاريحىن كوك ءبورى ۇعىمىمىەن بايلانىستىرادى. اتاپ ايتقاندا، ءبىر عانا اڭىزدان باستاۋ الادى.

بورىگە تابىنۋ ەڭ الدىمەن سكيف-ساقتاردا پايدا بولدى. سىرداريانىڭ تومەنگى اعىسى مەن ارال ماڭىن مەكەندەگەن ساق تايپالارى ءبورى توتەمىنىڭ قۇرمەتىنە قاتىسۋشىلارى قاسقىر بەتپەردەمەن، قاسقىر تەرىسىن كيگەن ات ويىندا تويلار.ۇيىمداستىرعان^[7].

بۇل ءداستۇر تۇركى-موڭعول تايپالارىندا ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن ساقتالعان. قازاقتاردا، تۇرىكمەندەردە، قىرعىزداردا بۇل ويىن كوك ءبورى (كوكپار) اتىمەن ساقتالعان، قازاقتاردا بۇل ويىننىڭ ءبىر ءتۇرى قىز ءبورى دەپ اتالادى. بۇل – كونە ساقتاردىڭ قاسقىر بەتپەردەمەن، قاسقىر تەرىسىمەن ويناۋ ءداستۇرىنىڭ تۇرلەنۋى^[8].

1980 جىلداردان باستالعان شىنجاڭ جەرىندەگى حالىق مۇرالارىن قايتادان جيناۋعا بايلانىستى، حالىق ىشىندەگى بيلەر دە كوپتەپ جينالدى. سونىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ وزىنە عانا ءتان: «ايۋ ءبيى»، «قارا جورعا ءبيى»، «ورتەكە ءبيى» (قۋىرشاق ءبيى), «كوك تۇيمە ءبيى»، «شەشەكە ءبيى»، «اققۋ ءبيى»سەكىلدى ءتول بيلەرىمىز قاعازعا تۇسكەن ەدى.

ءبيدىڭ شىعۋ تاريحىنا زەر سالعاندا، قىتاي جازبالارىندا مىناداي دەرەكتەر كەزدەسەدى. «قىتايدىڭ تاڭ داۋىرىندەگى «شىنجاڭ بيلەرى» دەگەن كىتاپتىڭ 2-توم، 310-بەتىندە: «تاڭ حاندىعى داۋىرىندە «جىلقى ءبيى، توست كۇيى» اتتى مۋزىكا بولعان. حان، تاڭ پاتشالىعى كەزىندە ورتا قىتايعا باتىس وڭىرلەردەن[9] كوپتەگەن جىلقى كىرگىزىلەدى. وسىعان بايلانىستى تاڭ داۋىرىندە شىنجاڭدا «جىلقى ءبيى» كوپ تارالدى، – دەپ جازىلعان». سول كىتاپتا تاعى دا: «تاڭ پاتشالىعىنىڭ جاڭا تاريحى» دەگەن كىتاپتىڭ شىعىس تارماعىنان ءۇزىندى كەلتىرە كەلىپ: «ول كەزدەگى مۋزىكا اسپاپتارىنان سىبىزعى، بارابان، كوپ تۇتىكتى سىبىزعى، بيلي، تاباقتى قوڭىراۋ بولسا، بيلەردەن «جىلان»، «ارىستان»، «جىلقى»، «ارقان» بيلەرى بار ەدى. وسىدان بارىپ، قىرعىزدار اراسىندا «جىلقى ءبيى» تارالعان. قازىر شىنجاڭنىڭ جەر جەرىندە «جىلقى ءبيى» كەڭىنەن وينالىپ ءجۇر. ماسەلەن ىلە، التايدى مەكەندەگەن قازاقتار مەن تاسقورعاندى مەكەندەگەن تاجىك، اتۇشتى مەكەندەگەن قىرعىزدار اراسىندا «جىلقى ءبيى» تارالعان. قازاق حالقىنا جاپپاي تانىس «قارا جورعا» ءبيى وسى جىلقى ءبيىنىڭ دامىعان، باسقا نۇسقا دەگەن مەجەلەر بار[10]. «قارا جورعا» ءبيى باسقا ۇلتتاردا بار بولعانىمەن ولاردىڭ بيلەنۋى قازاق بيىنەن ءىشىنارا ۇقساماستىقتارىمەن عانا وزگەشەلەنەدى.

قازاق ءبيىن زەرتتەۋشى قىتاي بيتانۋشىسى ۋاڭ جياچىڭ «قازاق بي ونەرىنىڭ كەلۋ قاينارى جانە باستى ەرەكشەلىگى» اتتى ماقالاسىندا «قارا جورعا» ءبيى تۋرالى ويلارىن بىلاي جەتكىزەدى: «كوشپەندى شارۋاشىلىقپەن شۇعىلدانعان قازاق ۇلتى ءۇشىن ات ولاردىڭ قاناتى. مەيلى مال باققاندا، كوشكەندە، جۇرگەندە، سوعىستا بولسىن اتتان ايىرىلا المايدى. ولار جىلقى كيەسى «قامبار اتا» دەپ، ءبىر مەزەت جىلقىنى توتەم تۇتقان. قازىر التاي ايماعىنىڭ قابا اۋدانىندا «شۇبارايعىر» دەگەن رۋ بار. قازاقتىڭ حالىق ءبيى «قارا جورعا» ەۋروپا، ازياداعى قازاقتار شوعىرلى قونىستانعان اۋماقتارعا كەڭىنەن تارالعان. قازاق حالقىنىڭ بيىندە كوشپەندىلەر تۇرمىسىنىڭ ءار ءتۇرلى ەرەكشەلىكتەرى ءسىڭىرىلىپ، وي-سەزىمى، قۋانىشى مەن قايعىسى بەينەلەنگەن»[11].

قازاق ءبيىن زەرتتەۋشى ۋاڭ جياچىڭ ءوزى كۋا بولعان باقسىلار ءبيى تۋرالى ايتا كەلىپ: «...التاي ايماعى كوكتوعاي اۋدانىنىڭ تاڭبالىتاس دەگەن جەرىندە قىزىل تاستان ويىلىپ سىزىلعان توپتىق بي سحەماسى بار. ءبىرىنشى توپ سۋرەتتە: بەس ادام قاتارىمەن تىزىلگەن. سول جاقتاعى ءبىرىنشى ادام باسىنا ءۇش تال قاۋىرسىن، ءۇشىنشى ادام ەكى تال قاۋىرسىن، سوڭعى بىرەۋى قىسقا ءۇش تال قاۋىرسىن تاققان. بەس ادامنىڭ يىقتارى ءبىر سىزىقتىڭ بويىندا بولىپ، اياقتارى اشىلعان. ەكىنشى توپ سۋرەتتە: بەس ادام دوڭگەلەنىپ ورنالاسقان بولىپ، ىشىندەگى ءبىرىنشى تۇرعانى باسىنا ەكى قاۋىرسىن تاعىپ، اياعىن ايقاستىرىپ، بىلەگىن 45° تۇسىرگەن. بۇل سۋرەتتە ەرتەدەگى شامان دىنىنە سەنگەندەردىڭ توپتاسىپ بيلەپ ءمىناجات ەتكەنىن كورۋگە بولادى» [12] دەيدى.

1951 جىلى قازاندا قىتايدىڭ ورتالىعى پەكين قالاسىندا قازاق ءبيشىسى مەڭجامالدىڭ ءبيىن تاماشالاعان قىتاي توراعاسى ماۋ زىدۇڭ قاتتى تەبىرەنىپ، جانىندا وتىرعان اقىن ليۋ ياۋزىعا ۋانشيشا ىرعاعىمەن ولەڭ جازۋدى تاپسىرادى. ءارى ءوزى دە ەرەكشە اسەرلەنىپ جىر جازادى[13]. دەمەك، «بەس مىڭ جىلدىق مادەنيەت تاريحىمىز بار» دەپ قارايتىن ءبىر ميلليارد قىتاي حالقىنىڭ توراعاسى ماۋ زىدۇڭدى ورنىنان تۇرعىزىپ، جىر جازعىزعان قازاق ءبيىنىڭ قۇدىرەتى.

شىنجاڭنان شىققان قىمبات ايدارقىزى، انار سۇيىنبايقىزى، ناعيما تايىرقىزى سياقتى ايگىلى بيشىلەردىڭ قاي-قايسىسى دا «قارا جورعا»-دان قارا جاياۋ بولعان جوق. تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن وتانىنا ورالعان قانداستاردان – ارىستان توسىنۇلى، جامالي ديحانۇلى، ت.ب، لار وسى ءبيدى وتاندىق ونەرگە سىڭىرۋگە ءوز ۇلەستەرىن قوستى.

دەمەك، «قارا جورعا» ءبيىنىڭ تۋ، دامۋ بارىسى ارعى كەزەڭدەردەن باستاۋ الادى. ءبيدىڭ اتى دا ءوزى ايتىپ تۇرعانداي – كوشپەندى تۇركىلەر ءومىرىنىڭ قاناتى دا، ساناتى دا بولعان جىلقى تۇلىگىمەن بايلانىستى ەكەنى انىق.

بي قيمىلى اۋەلى ات ۇستىندە، ودان سوڭ ەپپەن سەكىرىپ تۇسكەن جىگىتتىڭ كوڭىل تولقىنى ارقىلى بەينەلەنەدى. بىلايشا قاراعاندا، اڭنان ولجالى ورالعان نەمەسە جاۋىن جايراتىپ كەلگەن جاس جىگىت كيىز ءۇيدىڭ سىرتىنان داۋىس بەرىپ، ساعىنعان جارىن شاقىرادى. اۋەلى قارا ارعىماعىن، جورعاسىن تايپالتىپ ات ۇستىندە، سوڭىندا جەرگە ءتۇسىپ بيلەيدى. ۇيدەن شىققان جارى دا قۋانىشتى بيگە قوسىلادى. بي اركەتەتىندە قىز بەن جىگىتتىڭ بەتپە-بەت كەلىپ بيلەيتىن تۇستارى ساعىنىشتى كوڭىل كۇي مەن تەرەڭ ماحاباتتى، ءبىر-بىرىنە ءشولى قانباي قاراعان ىڭكارلىكتى بەينەلەسە، ءبىر-بىرىنە جاۋىرىنىن شالقالاي جاقىنداتىپ (كەيدە ءتيىستىرىپ), وڭ-سول يىقتارىنان جارىنا بۇرىلا قاراعان ساتتەرى ءتىپتى دە عاجاپ. جاۋىنگەر ۇلدىڭ شەكسىز ماحابباتى مەن نازىك جۇرەگى، ءبىرىن-ءبىرى اڭساعان ەكى جاستىڭ عاشىقتىق سەزىمدەرى ءبار-ءبارى سيىپ تۇر. ءبيدىڭ ەندىگى ءبىر كەزەگىندە جىگىت تىزەرلەي وتىرا قالىپ، دەنەسىن وڭعا، سولعا تولعايدى. تىزەسىن بۇككەن كۇيى شالقالاپ جاتىپ ءبيدى جالعاستىرادى. ءدال وسى ساتتە جىگىتتىڭ جاس قالىڭدىعى نەمەسە جارى ونىڭ الدىنا كەلىپ بيلەيدى. جىگىت ونى اسپانداعى ايعا بالاپ، كۇن سالىپ قاراعان بەينە تانىتادى. قىز بولسا گۇلدى اينالعان كوبەلەك بەينەسىنە ەنىپ، جىگىتتى اينالا بيلەيدى.

مۇندا جاس باتىردىڭ ەرلىگى مەن ەپتىلىگى، ەكى جاستىڭ ماحاباتى، دالا كوشپەندىلەرىنە ءتان ۇلتتىق بوياۋ ءبارى-ءبارى مەنمۇندالاپ تۇر. ءبيدىڭ ەندىگى ءبىر ەرەكشەلىگى – جورعا ءجۇرىستى جەڭىل ءريتىمدى بولىپ كەلەتىندىگى. بىلايشا ايتقاندا قارا ارعىماق جورعاسىن جورعالاتىپ كەلگەن جىگىت ءوزى دە جورعالاعان قيمىلمەن بيگە باسادى. جورعانىڭ ءبىر سىنى – بۋىندار جۇرىسىنە ەرەكشە ىرىق بەرمەي، بارىنشا مايدا، جۇمساق، يىلگىشتىك بەينەمەن ارەكەتتەنۋ بولسا، بي قۇرىلىمىندا بيشىگە دە سونداي تالاپتار قويىلادى. بىلايشا ايتقاندا، توبەسىنە قويىلعان كەسەدەگى قىمىزدى توگىپ المايتىنداي ەپتىلىكپەن، شەبەر بيلەۋ كەرەك.

ءبيدىڭ وسىنشاما مول قۇدىرەتىن سەزىنە الماۋ نەمەسە تۇسىنبەۋ كورسوقىرلىق قانا. ۇلتتىڭ قانىمەن كەلەتىن كوپ قاسيەت بار دەسەك، قارا جورعا بيلەنگەندە كەز-كەلگەن قازاقتىڭ دەلەبەسى قوزادى. ءوزىنىڭ ءتۇپ توركىنىنە جاقىن ەكەنىن ايتپاي-اق سەزىنەدى. ال بويىندا قان مەن نامىسى جوق ادامعا «وگىزدىڭ قۇلاعىنا دومبىرا شەرتكەنمەن» بىردەي.

ءبىزدىڭ جوعارىداعى بي قۇرلىمى تۋرالى بايانىمىز قىتاي قازاقتارى ارقىلى جالپىلاسقان، قازىرگى «قارا جورعا»-نى مەڭزەيدى. مۇمكىن ارعى جاعىندا «كۇن قۇدايى» نەمەسە «اسپان ءتاڭىرى» الدىندا بيلەگەن جارتاس سۋرەتتەرىندەگى ەسكىلىكتى ەلەس، تايپالىق تاريح جاتقان شىعار. قالايدا كونەدەن جەتكەن حالىقتىق ءبيى ەكەنىن دە ەش ءشۇبا جوق.

ءبىز تۇركى دالاسىن اقتارىپ قانشاما قازىنامىزعا جولىقتىق. ءالى دە بولسا تۇگەندەۋ ۇستىندەمىز. ۇلتقا كەرەكتى قۇندىلىقتار بۇدان كەيىن دە جينالا بەرەدى. بار دۇنيەنى بار دەپ باعامداپ قانا قالماستان، ەسكى جۇرتتاعى قولامتانى كوسەسەك، تالاي اسىلىمىزدى تابامىز. سول ءۇشىن دە بارىمىزدى باعامداپ، جوعىمىزدى تۇگەندەپ، «قوي اسىعى دەمەي-اق» قولعا تۇسسە ساقا كورەمىز. جوقتىڭ تابىلعانىنا، جىرتىقتىڭ جامالعانىنا قۋانامىز. عاسىرلار قاتپارىنان تاۋىپ العان «قارا جورعا»-نى وزىمىزدىكى ەمەس دەپ سىرتقا تەپسەك، ول تەكسىزدىك نىسايى. بابا كوزىن، بالا بولشاعىن سىيلاساق، ۇلت قۇندىلىقتارىن ۇلىقتاي ءبىلۋىمىز كەرەك.

تالاسسىز شىندىق – «قارا جورعا» تۇركىلىك كەزەڭدى باسىپ بىزگە جەتكەن تولشەڭ ونەردىڭ ءتول مۇراسى. قانى قايناعان، بوياۋى جايناعان ناعىز قازاق ءبيى!

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1. ياسىن قۇمارۇلى. «الىستاعى اتامۇرا»، ۇلتتار باسپاسى، 2003 ج. 3. «شۇار اتلاسى»، شىنجاڭ عىلىم-تەحنيكا باسپاسى، 2006.
2. سۋ بيحاي «قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحى»، شىنجاڭ حالىق باسپاسى، ءۇرىمجى. 2005 جىل. 71 بەت.
3. «التاي قالاسىنىڭ تاريحي ماتەريالدارى»، شىنجاڭ التاي، 2002 جىل. 70 بەت. قادىر جۇماحانۇلى «التاي وڭىرىندەگى بايىرعى مولالار مەن تاس مۇسىندەر، جارتاس سۋرەتتەرى جايلى» ماقالاسىنان.
4. ج.ارتىقباەۆ «قازاقستان تاريحى»، وقۋلىق. استانا: فوليانت. 2013 جىل.132 بەت.
5. ج.وشان. «كەرەي حاندىعى قىتاي دەرەكتەمەلەرىندە»- X-XIII عاسىر. دايك-پرەسس باسپاسى - جشس، 2014 جىل. 62 بەت.
6. شاكارىم قۇدايبەردىۇلى. «شاكارىم» - II توم، الماتى «ەل-شەجىرە» - 2008 جىل. 167 بەت.
7. گەرودوت. يستوريا. م.; ل.، 1972. كن. 4. س. 46.
8. كىز-بورى - «ۆولك-دەۆكا». كوننىە يگرى ۆ كيرگيزسكوي ستەپي. «ۆسەميرنايا يلليۋستراتسيا»، 1875,№ 354;پوتاپوۆ ل. پ. ۆولك ۆ ستاريننىح پوۆەرياح ي
   پريمەتاح ۋزبەكوۆ. كسيە. XXX. م.، 1958. س. 137-138.
9. باتىس ءوڭىر دەپ بۇگىنگى شىنجاڭ ولكەسىن نەگىز ەتكەن تۇركىلەر مەكەنىن مەڭزەيدى.
10. «التاي اياسى» جۋرنالى. 2001 ج، 3-سان.
11. «التاي اياسى» جۋرنالى. 2001 ج، 3-سان.
12. «التاي اياسى» جۋرنالى. 2001 ج، 3-سان.
13. ءجادي شاكەنۇلى «قىتايداعى قازاقتار» – زەرتتەۋلەر. الماتى: دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى، 2007 جىل.

ءجادي شاكەنۇلى

جازۋشى-تاريحشى. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ جانە ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz