«شولدە سۋىڭدى ساقتا، cوعىستا تۋىڭدى ساقتا»

ءازىربايجان ماقالى

 1262 جىلى كىشى ازياعا بيلىگىن ورناتقان  قۇباعۇل (حۋلاگۋ) قاعاناتىنا قارسى ونىڭ نەمەرە اعاسى ، جوشى ۇلىسىنىڭ سول تۇستاعى بيلەۋشىسى، التىن وردا حانى بەركە سوعىس اشادى. سوعىستىڭ نەگىزگى باستالۋ سەبەبى، يمپەرياداعى العاشقى بولىپ، يسلام ءدىنىن قابىلداعان بەركە، قۇباعۇلدىڭ ابباسيد  حاليفى ال- ءمۇستاسيمدى ءولىم جازاسىنا كەسكەندىگى بولىپ تابىلادى. دەگەنمەن، سوعىسقا اكەلىپ سوقتىرعان كەلىسپەۋشىلىكتىڭ  تۇپكى ماقساتى تەرەڭدە جاتقان ەدى.

شىڭعىس حاننىڭ قالدىرعان وسيەتى بويىنشا، قۇباعۇل جاۋلاپ العان  ارران، تەبريز، حامادان جانە مەراگا ولكەلەرى  التىن وردانىڭ قۇرامىندا بولۋعا ءتيىس ەدى. الايدا، ەگىنشىلىك پەن زەرگەرلىك ونەرى جاقسى دامىعان   جانە  جەمىس – جيدەكتىڭ  وتانى بولىپ سانالاتىن، سونداي – اق،  سالىقتىن ەڭ كوبى وسى ولكەلەردەن تۇسەتىندىكتەن، بۇل القابتاردى  قۇباعۇل،  جوشى ۇلىسى بولىپ سانالاتىن التىن ورداعا  بەرگىسى كەلمەدى.  وسى قۇباعۇل يمپەرياسىنا قارسى  سوعىس اشاردا، بەركە حان مىسىر سۇلتانىمەن كەلىسىمگە كەلىپ، وداقتاس بولۋعا شاقىرادى.

ونى سول داۋىردەگى يسپان  ەلشىسى كلاۆيحو ءوزىنىڭ ەڭبەكتەرىندە بىلاي دەپ جازادى : «ۆ كاچەستۆە وپراۆدانيا سۆويح دەيستۆي بەركە، بۋدۋچي مۋسۋلمانينوم، ۆىدۆينۋل رەليگيوزنىە موتيۆى : «ون (حۋلاگۋ) رازرۋشيل ۆسە گورودا مۋسۋلمان، سۆەرگنۋل ۆسە دوما مۋسۋلمانسكيح تسارەي، نە رازليچال درۋزەي ي ۆراگوۆ ي بەز سوۆەتا س روديچامي ۋنيچتوجيل حاليفا. ەجەلي گوسپود يزۆەچنىي پوموجەت، يا ۆزىششۋ س نەگو زا كروۆ نەۆيننىح» .

ۇلى دالانىڭ تۇركى – قىپشاعى، الەمدى تىتىرەنتكەن  شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى، تولەنىڭ ۇلى  قۇباعۇل  كىشى ازيانى جاۋلاپ العان سوڭ، وسى اۋماقتى تۇتاسىمەن قامتىعان الىپ يمپەرياسىن قۇردى. ونىڭ وسى پارسى ەلىنە جورىعىن كلاۆيحو بىلاي دەپ جازادى: «وت ستراحا پري ەتوم سووبششەني ۆ گوراح ناچيناليس زەملياترياسەنيا، ا سەردتسا كورولەي ترەپەتالي».  ۇلى دالادان جورىققا شىققان قۇباعۇل ارمياسى (وني دۆينۋليس ۆ پاحود س جەلتوي راۆنينى، - دەيدى  عىلىمي ەڭبەكتەرىندە حيلدا حۋكحەم), (تەگى، بۇل سارىارقا بولدى عوي) جولىنداعى المالىق قالاشىعى  مەن ورتا ازيالىق  سامارقاند قالاسىنىڭ ماڭىندا ءبىراز ۋاقىت بوگەلىپ، اسكەرىن دەمالدىرعان سوڭ، 1256 جىلى جولىنداعى امۋداريا وزەنىنەن ءوتىپ، پارسى ەلىن جانە ونىڭ ماڭايىنداعى مەملەكەتتەردى بىرنەشە جورىقتان  كەيىن - اق  جاۋلاپ الادى. ءسويتىپ، وسى اۋماقتا ءوزىنىڭ بيلىگىن جۇرگىزە باستايدى.

بۇل جاڭادان قۇرىلعان يمپەريانىڭ قۇرامىنا:  باتىسىنداعى يراك اۋماعى، سونداي – اق، وڭتۇستىگىندە فارس، شىعىسىندا حوراسان، سولتۇستىگىندە مەدەە اتىرابى (ياعني ايتقاندا، وسى كۇنگى ءازىربايجان، ارمەنيا جانە گرۋزيانىڭ جارتىسى ) كىردى.

سونىمەن، 1262 جىلدىڭ تامىز ايىندا بەركە حان وزىنە باعىنىشتى اسكەردى، ياعني ايتقاندا  نوعاي باستاعان وتىز مىڭدىق  قولدى قۇباعۇلعا قارسى اتتاندىرادى. ول كاۆكازدىڭ شەماحي اۋماعىندا قۇباعۇلدىڭ الدىنعى وتريادتارىن تالقاندايدى. دەگەنمەن، كىشى ازيا يمپەراتورى قۇباعۇلدىڭ  ىلە – شالا دەرەۋ، جاڭادان  جىبەرگەن اسكەرى، شابەران ايماعىندا نوعايدىڭ  قولىن  قورشاپ الىپ، تۇتاستاي  قىرىپ، تاستالقان ەتىپ جەڭەدى. نوعاي بولسا، قورشاۋدان اۋپىرىمدەپ بىرنەشە نوكەرىمەن  قاشىپ شىعادى. بىراق، 1263 جىلدىڭ 13 قاڭتارىندا بەركەنىڭ ءوزى باستاعان التىن وردا قاعاناتىنىڭ ساربازدارى، تەرەك وزەنىنىڭ اترابىندا قۇباعۇل ارمياسىن ويسىراتا جەڭەدى. ءسويتىپ، دەربەنت ماڭايىن جانە شيرۆان اۋماعىن وزىنە قوسىپ الادى.  وسى سوعىستىڭ كەسىرىنەن، قۇباعۇل ءوز يمپەرياسىنىڭ  اۋماعىنداعى التىن وردالىق  ساۋداگەرلەر مەن كوپەستەردى قىرىپ سالادى. بۇعان جاۋاپ رەتىندە،  بەركە حان پارسىلىق ساۋداگەرلەردى  قاتاڭ جازالايدى.

1265 جىلدارى قۇباعۇل حاننىڭ ولىمىنە بايلانىستى ونىڭ تاعىنا بالاسى اباقان حان وتىرادى. التىن وردا اسكەرىنىڭ باسشىسى نوعاي، بەركەنىڭ جارلىعىمەن  بۇعان قارسى  قايتادان جورىققا شىعادى. الايدا، ساتسىزدىكتەن ارىلماعان نوعاي ۇرىستا اۋىر جارالانىپ، كۋرا مەن اقسۋ وزەنىنىڭ اڭعارىندا قايتادان قارسىلاسىنان  جەڭىلىس تابادى. اقىرى بولماعان سوڭ، التىن وردانىڭ بۇكىل ارمياسىن الىپ، بەركە حان سوعىسقا ءوزى كىرىسەدى. كۋرا وزەنىنىڭ ارعى - بەرگى جاعالاۋىنا ورنالاسقان جاۋلاسقان ەكى جاق، ون ءتورت كۇندەي ارقايسىسى  ساداقتان وق جاۋدىرىپ، ءبىراز تۇرىپ قالادى. جەڭىس ەشقايسىسىنا كەلمەدى. براق، قالايدا جەڭۋدى ماقسات ەتكەن بەركە حان اسكەرىن الىپ، وزەننىڭ باسقا تۇسىنان ءوتىپ، جاۋىن قورشاپ الۋعا، تبيليسيگە قاراي جول تارتادى. وسى جورىقتا دەنساۋلىعى سىر بەرگەن، التىن وردا يمپەرياسىنىڭ يەسى  بەركە حان ، جولدا قايتىس بولادى.  حاننىڭ ولىمىنەن كەيىن، كىشى ازيا قاعاناتىنان وزىنە تيەسىلى اۋماقتى  الا الماعان جوشى ەلىنىڭ اسكەرى مىسى ءتۇسىپ،  كەرى قايتادى. ال، اباقان حان بولسا، الداعى ۋاقىتتا جوشى ۇلىسىنان بولاتىن كەك الۋ   جورىعىنان ساق بولۋ ءۇشىن، شەكارالارىن نىعايتىپ، ءبىراز اسكەرىن وسىندا قالدىرادى. ءسويتىپ، ەكى قىپشاق يمپەرياسىدا وزدەرىنىڭ تۋلارىن ساقتاپ، قىرعىن سوعىستان امان قالادى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك

Abai.kz